تحلیل تغییرات کاربری/پوشش اراضی استان اردبیل با استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین

الموضوعات :

آزاد کاکه ممی ¹ , مهدی معمری ² , اردوان قربانی ³ , سحر غفاری ⁴

1 - دانشجوی دکتری علوم و مهندسی مرتع، گروه منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 - دانشیار گروه علوم گیاهی و گیاهان داروئی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 - دانشیار گروه منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
4 - دانش‌آموخته دکتری علوم مرتع، گروه منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

تاريخ الإرسال : 08 الجمعة , رمضان, 1441 تاريخ التأكيد : 11 السبت , ذو الحجة, 1441 تاريخ الإصدار : 05 الثلاثاء , صفر, 1442

الکلمات المفتاحية: تعداد لکه, شئ‌گرا, تراکم حاشیه, سنجش از دور, بزرگترین لکه, تراکم لکه,

ملخص المقالة :

پیشینه و هدف ارزیابی روند تغییرات کاربری اراضی و پوشش زمین منجر به ایجاد درک صحیحی از نحوه تعامل انسان و محیط‌زیست می‌شود. سنجه‌های سیمای سرزمین می‌توانند به عنوان اساس مقایسه سناریوهای متفاوت سیمای سرزمین، یا شناخت تغییر و تحولات سیمای سرزمین در طی زمان باشند. استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین، ضمن صرفه‌جویی در زمان، ارزیابی زیست‌محیطی پیامد فعالیت‌های انسانی را به صورت تجمعی در کوتاه ‌ترین زمان امکان‌پذیر می‌سازد. افزایش جمعیت در دهه‌های اخیر، پتانسیل بالای منطقه برای کشاورزی، افزایش سطح توقعات و تقاضای بیش‌تر برای کسب درآمد، پایین بودن نرخ اشتغال، مطرح‌شدن منطقه از نظر گردشگری، توسعه راه‌های ارتباطی و همچنین تصمیم‌های نادرست در سال‌های اخیر موجب تغییرات کاربری متعددی در سطح استان اردبیل شده است. با توجه به اهمیت اکولوژیکی منطقه، به نظر می‌رسد پژوهش تجزیه‌وتحلیل ارتباط سنجه‌های سیمای سرزمین با تغییرات کاربری/پوشش اراضی استان اردبیل در بازه زمانی سال‌های 1987 تا 2015 راهی برای کمی کردن اثر این تغییرات بر سیمای سرزمین است.مواد و روش هادر این پژوهش از داده‌های سنجنده TM لندست 5 (سال 1987) و سنجنده OLI لندست 8 (سال 2015) در یک بازه زمانی 28 ساله برای ارزیابی روند تغییرات کاربری/پوشش زمین استان اردبیل استفاده شد. به منظور ارزیابی صحت و اصلاح هندسی نقشه‌های کاربری/پوشش اراضی از نقشه‌های توپوگرافی 1:25000 سازمان نقشه برداری کشور استفاده شد. پس از تهیه نقشه‌های تغییرات کاربری/پوشش اراضی، سنجه‌های مربوط به کاربری/پوشش اراضی در سطح کلاس با استفاده از نرم‌افزار FRAGSTATS استخراج شدند. به‌منظور پرهیز از تولید اطلاعات اضافی، بر اساس مرور منابع و دانش کارشناسی، و با توجه به تناسب سنجه‌ها با هدف مطالعه و توجه به همبستگی بین مفهوم آن‌ها، مجموعه‌ای سنجه‌های سیمای سرزمین مناسب و مرتبط با تغییرات کاربری/پوشش اراضی استخراج شد. سنجه‌های مساحت کلاس، درصد از سیمای سرزمین، تعداد لکه، میانگین اندازه لکه، تراکم حاشیه، بزرگ‌ترین لکه، حاشیه کل و تراکم لکه محاسبه و ارتباط آن‌ها با تغییرات کاربری/پوشش به روش مقایسه‌ای روند تجزیه‌وتحلیل شد.نتایج و بحث بیش‌ترین تغییر در میانگین مساحت کاربری/پوشش و اندازه لکه در بازه زمانی 1987 تا 2015 (به ترتیب 75186 و 1164.35 هکتار) مربوط به مرتع با روند کاهشی است. با افزایش جمعیت طی سال‌های اخیر و در نتیجه فاصله کم نقاط شهری و روستایی از همدیگر، ساخت و سازه‌های کم تراکم، توسعه شبکه حمل و نقل و رشد نواری یا خطی سبب شده که اندازه لکه کاربری‌های انسان‌ساخت در طول بازه زمانی موردمطالعه افزایش یابد. همچنین به منظور تأمین نیازهای معیشتی با توجه به پتانسیل اقلیمی منطقه شاهد افزایش اراضی کشاورزی با تغییر اراضی مرتعی در سراسر منطقه به خصوص در شمال (شهرستان‌های پارس‌آباد و بیله‌سوار) و جنوب (شهرستان خلخال) استان اردبیل هستیم، که موجب کاهش درصد مرتع (از 58.17 به 53.89 درصد) شده است. در واقع روند تغییر مراتع به سمت تکه‌تکه شدن است که سبب کاهش متوسط اندازه لکه و به عبارتی کاهش پایداری مراتع می‌شود. از سوی دیگر کاربری انسان‌ساخت به طرز بسیار ناهمگون و نامناسبی در استان اردبیل گسترش‌یافته است که باعث افزایش مرز مشترک با لکه‌های طبیعی و در نتیجه افزایش نفوذ در لکه‌های طبیعی (جنگل و مرتع) و تخریب بیشتر آن‌ها شده است. افزایش سنجه مساحت، بزرگ‌ترین لکه، حاشیه کل، تراکم لکه و تعداد لکه‌های پهنه‌های آبی در بازه زمانی 1987 تا 2015 به دلیل افزایش سدهای جدیدالاحداث در این دوره است. افزایش تقاضا و تمایل به تولید بیشتر و از سوی دیگر دسترسی به منابع آبی در این بازه زمانی، موجب تغییر مرتع به کشاورزی (زراعت آبی) و در نتیجه توسعه سطوح کشاورزی در منطقه شده است. از سوی دیگر با افزایش منابع آبی در استان بیش‌ترین کاهش در بزرگ‌ترین اندازه لکه در بازه زمانی موردمطالعه در زراعت دیم اتفاق افتاده است. ارزیابی تعداد لکه نشان داد که بیش‌ترین تغییر در طول بازه زمانی 1987 تا 2015 مربوط به کلاس زراعت دیم با روند افزایشی (2651 لکه) بوده است که با توجه به افزایش جمعیت در دهه‌های اخیر، پتانسیل بالای منطقه برای کشاورزی و افزایش سطح توقعات و تقاضای بیش‌تر برای کسب درآمد بوده که این افزایش بیانگر خردشدگی و وجود اختلال در سرزمین است که در نتیجه سبب کاهش اراضی جنگلی و مرتعی و افزایش اراضی کشاورزی شده است. بیش‌ترین تغییر در تراکم حاشیه در بازه زمانی 1987 تا 2015 مربوط به مرتع با روند افزایشی (11.78 متر در هکتار) و کمترین تغییر در تراکم حاشیه مربوط به جنگل با روند افزایشی (0.06 متر در هکتار) است. مقایسه تراکم حاشیه نشان داد که گسترش اراضی انسان‌ساخت و افزایش کاربری‌های کشاورزی (زراعت دیم و آبی)، سبب افزایش تراکم حاشیه لکه‌های مرتعی شده است و حالت تکه‌تکه بیش‌تری را نسبت به سایر کاربری‌ها داشته است. افزایش سطح کشاورزی در اثر پیوسته شدن لکه‌ها به یکدیگر موجب کاهش سنجه تعداد لکه و افزایش سنجه متوسط اندازه لکه در اثر کاهش تکه‌تکه شدگی شده است. از افزایش تعداد لکه‌ها در بازه زمانی موردمطالعه (از 20065 به 23802 لکه) می‌توان نتیجه گرفت که در اثر دخل و تصرف انسان گرایش سیمای سرزمین در استان اردبیل به سمت ساختار ریزدانه است و تعداد لکه‌های انسان‌ساخت مصنوعی و نیمه‌طبیعی افزایش‌یافته که منجر به کاهش اراضی جنگلی و مرتعی شده است. نتایج نشان داد که اراضی مسکونی و زراعی (کشت دیم و آبی) در بازه زمانی موردمطالعه روند تغییرات کاملاً همسو داشته درصورتی‌که روند معکوس با اراضی جنگلی و مرتعی دارد که می‌تواند ناشی از اثر مستقیم و شدت تأثیر حضور انسان در تعیین الگوی پراکنش مکانی انواع کاربری‌/پوشش اراضی باشد.نتیجه گیری با توجه به رشد کنترل نشده اراضی مسکونی و زراعی (دیم و آبی) در سال‌های اخیر، برای جلوگیری از تخریب بیش‌تر و همچنین حفظ اراضی جنگلی و مرتعی پیشنهاد می‌شود آمایش سرزمین بر مبنای عناصر ساختاری و مفاهیم سیمای سرزمین انجام شود. تغییر در ساختار سیمای سرزمین در کاربری‌های با درجات متفاوت صورت گرفته است و کمّی کردن این تغییرات با استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین از مواردی است که می‌تواند به تجزیه‌وتحلیل الگوی تغییرات مکانی کمک نماید.

المصادر:

Abdolalizadeh Z, Ebrahimi A, Mostafazadeh R. 2019. Landscape pattern change in Marakan protected area, Iran. Regional Environmental Change, 19(6): 1683-1699. doi:10.1007/s10113-019-01504-9.

Abdolshahnejad M, Nazari Samanni AA, Ghorbani M, Orsham A, Taheri F. 2019. Monitoring trend of land use changes and its role on the landscape metrics (A case study: North-east Ahvaz). Iranian Journal of Range and Desert Research, 26(2): 325-339. doi:https://doi.org/10.22092/IJRDR.2019.119355. (In Persian)

Baatz M, Benz U, Dehghani S, Heynen M, Höltje A, Hofmann P, Lingenfelder I, Mimler M, Sohlbach M, Weber M. 2004. eCognition professional user guide 4. Definiens Imaging, Munich, 365 p.

Castillo Martinez del E, García-Martin A, Longares Aladrén LA, de Luis M. 2015. Evaluation of forest cover change using remote sensing techniques and landscape metrics in Moncayo Natural Park (Spain). Applied Geography, 62: 247-255. doi:https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2015.05.002.

Ganasri BP, Dwarakish GS. 2015. Study of Land use/land Cover Dynamics through Classification Algorithms for Harangi Catchment Area, Karnataka State, INDIA. Aquatic Procedia, 4: 1413-1420. doi:https://doi.org/10.1016/j.aqpro.2015.02.183.

Ghorbani A, Kakemami A, Kavianpour H. 2002. Change detection of urban areas in Ardabil Province during the last 5 decades using aerial photography and Landsat images. In: Proceedings of the 23^th Asian conference on remote sensing, ACRS 2002 : 25-29 November 2002, Kathmandu : CD-ROM. - Kathmandu : Asian Association on Remote Sensing (AARS) ; Survey Department HMG, 2002. Kathmandu, Nepal. 4 p.

Günlü A, Kadıoğulları AI, Keleş S, Başkent EZ. 2009. Spatiotemporal changes of landscape pattern in response to deforestation in Northeastern Turkey: a case study in Rize. Environmental Monitoring and Assessment, 148(1): 127-137. doi:10.1007/s10661-007-0144-y.

Herold M, Couclelis H, Clarke KC. 2005. The role of spatial metrics in the analysis and modeling of urban land use change. Computers, Environment and Urban Systems, 29(4): 369-399. doi:https://doi.org/10.1016/j.compenvurbsys.2003.12.001.

Hosseini Vardei M, Mahiny AS, Monavari M, Zarkesh MK. 2012. Using landscape metrics in cumulative effects assessment of road network on tree cover. Journal of Natural Environment, 65(2): 139-152. doi:https://doi.org/10.22059/JNE.2012.29598. (In Persian)

Jensen JR. 1996. Introductory digital image processing: a remote sensing perspective. vol Ed. 4. Prentice-Hall Inc. 656 p.

Joorabian Shooshtari Sh, Shayesteh K, Gholamalifard M, Azari M, López-Moreno JI. 2017. The Role of Landscape Metrics and Spatial Processes in Performance Evaluation of GEOMOD (Case Study: Neka River Basin). Journal of Geography and Sustainability of Environment, 7(3): 63-80. (In Persian)

Kakehmami A, Ghorbani A, Kayvan BF, Mirzaei MA. 2017. Comparison of visual and digital interpretation methods of land use/cover mapping in Ardabil province. Journal of RS and GIS for Natural Resources, 8(3): 121-134. (In Persian)

Karami A, Feghhi J. 2012. Investigation of Quantitative metrics to protect the landscape in land use by sustainable pattern (Case study: Kohgiluyeh and Boyer Ahmad). Journal of Environmental Studies, 37(60): 79-88. (In Persian)

Kharazmi R, Abdollahi AA, Rahdari MR, Karkon varnosfaderani M. 2016. Monitoring land use change and its impacts on land degradation and desertification trend using landsat satellite images (Case study: East of Iran, Hamoon Wetland). Journal of Arid Regions Geographic Studies, 7(25): 64-75. (In Persian)

Kiyani V, Feghhi J. 2015. Investigation of cover/land use structure of sefidrod watershed by landscape ecology metrics. Journal of Environmental Science and Technology, 17 (2): 131-141. (In Persian)

Kumar M, Denis DM, Singh SK, Szabó S, Suryavanshi S. 2018. Landscape metrics for assessment of land cover change and fragmentation of a heterogeneous watershed. Remote Sensing Applications: Society and Environment, 10: 224-233. doi:https://doi.org/10.1016/j.rsase.2018.04.002.

Mehri S, Mostafazadeh R, Esmali-Ouri A, Ghorbani A. 2017. Spatial and temporal variations of Base Flow Index (BFI) for the Ardabil province river, Iran. Journal of the Earth and Physics, 43(3): 623-634. (In Persian)

Melhosseini Darani K, Mortazavi S, Hosseini SM, Shayesteh K, Falahatkar S. 2018. Investigating the visual pollution of non-heterogeneous land uses in the tourist areas (Case study: Dohezar and Sehezar forests of Tonekabon). Journal of RS and GIS for Natural Resources, 9 (2): 47-58. (In Persian)

Mirzaei Sh, Esmali-Ouri A, Mostafazadeh R, Ghorbani A, Mirzaei S. 2018. Flood hydrograph simulation and analysis of its components with landscape metrics in Amoughin watershed, Ardabil province. Journal of Ecohydrology, 5 (2): 357-372. doi:https://doi.org/10.22059/IJE.2018.231141.547. (In Persian)

Mohammadyari F, Mirsanjari MM, Zarandian A. 2019. Monitoring of vegetation changes in Karaj watershed using NDVI index and gradient analysis. Journal of RS and GIS for Natural Resources, 9(4): 55-72. (In Persian)

Mostafazadeh R, Jafari A, Keivan-behjou F. 2018. Comparing the rangelands structure and degradation of landscape connectivity in Iril sub-watersheds, Ardabil province. Iranian Journal of Applied Ecology, 7(1): 41-53.

Msofe NK, Sheng L, Lyimo J. 2019. Land use change trends and their driving forces in the Kilombero Valley Floodplain, Southeastern Tanzania. Sustainability, 11(2): 505. doi:https://doi.org/10.3390/su11020505.

Nasiri V, Darvishsefat AA. 2018. Change detection and analysis of land use/land cover changes using ecological landscape metrics (Case study: Arasbaran region, 1990-2014). Journal of Wood and Forest Science and Technology, 25(4): 1-18. . doi:https://doi.org/10.22069/jwfst.2019.14944.1744. (In Persian)

Nazarnejad H, Hoseini M, Hamze S. 2018. Analysis of temporal-spatial variations of land use in Predanan Piranshahr using landScape metrics. Journal of Forest Research and Development, 4(2): 241-255. (In Persian)

Nazarnejad H, Hoseini M, Irani T. 2018. Using landscape metrics to assess the structure changes of the landscape of Gharasou watershed in Kermanshah. Journal of Geography and Environmental Hazards, 7(26): 23-36. . doi:https://doi.org/10.22067/geo.v7i2.66958. (In Persian)

Saeed Sabaee M, Salman Mahiny R, Shahraeini SM, Mirkarimi SH, Dabiri N. 2016. Use of landscape metrics in land use allocation. Journal of Town and Country Planning, 8(1): 155-175. . doi:https://doi.org/10.22059/JTCP.2016.59264. (In Persian)

Singh SK, Srivastava PK, Szabó S, Petropoulos GP, Gupta M, Islam T. 2017. Landscape transform and spatial metrics for mapping spatiotemporal land cover dynamics using Earth Observation data-sets. Geocarto International, 32(2): 113-127. doi:10.1080/10106049.2015.1130084.

Southworth J, Munroe D, Nagendra H. 2004. Land cover change and landscape fragmentation—comparing the utility of continuous and discrete analyses for a western Honduras region. Agriculture, Ecosystems & Environment, 101(2): 185-205. doi:https://doi.org/10.1016/j.agee.2003.09.011.

Szabó S, Túri Z, Márton S. 2014. Factors biasing the correlation structure of patch level landscape metrics. Ecological Indicators, 36: 1-10. doi:https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2013.06.030.

Weng Y-C. 2007. Spatiotemporal changes of landscape pattern in response to urbanization. Landscape and Urban Planning, 81(4): 341-353. doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2007.01.009.