تحلیل تغییرات جانبی مجرای رودخانه ارس در محدوده استان اردبیل با استفاده از شاخص‌های مورفولوژیکی

الموضوعات :

فریبا اسفندیاری دراباد ¹ , صیاد اصغری سراسکانرود ² , مهدی قنادی اصل ³ , رئوف مصطفی زاده ⁴

1 - استاد، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 - استاد، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد ژئومورفولوژی، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
4 - دانشیار گروه آموزشی منابع طبیعی و عضو پژوهشکده مدیریت آب، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

تاريخ الإرسال : 26 الأحد , ربيع الثاني, 1444 تاريخ التأكيد : 15 الجمعة , جمادى الأولى, 1444 تاريخ الإصدار : 11 الإثنين , جمادى الأولى, 1444

الکلمات المفتاحية: مورفولوژی رودخانه, استان اردبیل, تغییرات مجرا, ژئومورفولوژی, رودخانه ارس,

ملخص المقالة :

استفاده از تصاویر ماهواره‌ای GIS می‌تواند در ارزیابی تغییرات موروفولوژی رودخانه‌ها ارزیابی سریع و دقیق مطالعات سیل‌خیزی موثر باشد. در پژوهش حاضر به ارزیابی تغییرات جانبی مجرای رودخانه ارس در محدوده استان اردبیل پرداخته شد. به‌منظور ارزیابی تغییرات مجرای رودخانه، شاخص‌های کمّی ژئومورفیک شامل زاویه مرکزی کورنیس، ضریب خمیدگی، نرخ مهاجرت مجرا، میانگین جهت‌دار خطی و ترانسکت محاسبه شدند. شاخص‌های مذکور برای سه مقطع زمانی 2000، 2010 و 2021 با استفاده از شنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی حاصل شدند. یافته‌ها بیان‌گر این است که مهم‌ترین فرایندهای موثر بر تغییرات و جابجایی‌های جانبی مجرای رودخانه ارس شامل شکل‌گیری، توسعه و پیش‌روی مئاندرها در عرض دشت سیلابی، ایجاد میان‌بر و تغییر مسیرهای کوتاه مجرا است. وقوع میان‌برها و تغییر مسیرها باعث افزایش قابل توجه تغییرات جانبی مجرای رودخانه شده است. سیلاب‌ها مهم‌ترین نقش را در وقوع میان‌بر و تغییر مسیر مجرا در امتداد رودخانه ارس دارند. نتایج نشان می‌دهد که رودخانه ارس در محدوده استان اردبیل از تحرک و پویایی جانبی بالایی برخوردار است. به‌گونه‌ای که در طی 20 سال گذشته مجرای رودخانه به‌طور متوسط هر سال بیش از 5 متر جابجا شده است. با این حال تمامی شاخص‌های کمّی ژئومورفیک نشان‌دهنده کاهش تغییرات و جابجایی‌های جانبی مجرا در طی سال‌های اخیر است. مهم‌ترین دلیل کاهش قابل توجه مقادیر شاخص‌های کمّی ژئومورفیک در دوره زمانی دوم (2010 تا 2021 میلادی) نسبت به دوره زمانی اول (2000 تا 2010) در ارتباط با کاهش قابل توجه رخداد میان‌بر و تغییر مسیر مجرا بوده است. افت دبی رودخانه و کاهش شدت و وقوع متوالی سیلاب‌ها مهم‌ترین نقش را در کاهش وقوع میان‌بر و تغییر مسیر مجرا داشته‌اند. کاهش رخدادهای حدی از قبیل شدت و فراوانی سیلاب‌ها به نوبه خود باعث کاهش تمایل به الگوی گیسوئی و افزایش تمایل به الگوی مئاندری توسعه یافته شده است.