توجیه المحال در ادب فارسی
الموضوعات :
احمد ذاکری
1
(دانشیار زبان و ادبیّات فارسی
دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد کرج)
الکلمات المفتاحية: توجیه المحال, وفاق الضدّین, خلاف آمد عادت, شطح, قیاس خلف و متناقض‌نما, toojihol- Mahal, vefagh- ol-zeddin-oppoition of habit, shatah, khias- khalaf, opposition- appearing,
ملخص المقالة :
یکی از جذّاب‌ترین آرایه‌های ادبی توجیه المحال است. این آرایة زیبای بدیعی، با سخنان عارفان بزرگی چون بایزید بسطامی و حسین بن منصور حلّاج پدید آمد و آنگاه در شعر سرایندگانی همچون سنایی غزنوی، عطّار نیشابوری و حافظ، جایگاهی استوار یافت. سپس دامنة آن به شعر سبک هندی اصفهانی نیز کشیده شد. برای این آرایة ادبی شاخه‌هایی مانند: شطح، خلاف آمد عادت، وفاق الضّدین و... می‌توان نام برد که در دانش منطق از آن با نام‌های قیاس خلف و متناقض نما یاد کرده اند. در کتاب‌های نقد ادبی و بدیع روزگار ما جای آن خالی مانده با آنکه ادبیات معاصر ما نیز نیم‌نگاهی بدان دارد. در این گفتار به بررسی و واجست این آرایة دیرپای ادب فارسی خواهیم پرداخت.
- قرآن کریم.
2- آزاد بلگرامی، غلام علی، غزالان هند، سیروس شمیسا، صدای معاصر، 1382.
3- اوحدی مراغه‌ای، اوحد الدّین، جام جم، وحید دستگردی، ضمیمة سال هشتم ارمغان، بیتا، 1307.
4- بیدل دهلوی، عبدالقادر، دیوان، حسین آهی، کتاب فروشی فروغی، چاپ دوم، 1368.
5- حافظ، شمس الدّین محمّد، دیوان، پرویز ناتل خانلری، بنیاد فرهنگ ایران، 1359.
6- خاقانی شروانی، افضل الدّین بدیل، دیوان، ضیاء الدّین سجّادی، زوّار، چاپ دوم، 1359.
7- خجندی، کمال‌الدّین مسعود، دیوان، ک شیدفر، دانش، مسکو، 1975.
8- خرّمشاهی، بهاء‌الدین، حافظ نامه، بخش 2، انتشارات سروش، 1366.
9- دهخدا، علی اکبر، امثال و حکم، ج1، امیرکبیر، 2537.
10- رجایی بخارایی، احمد علی، فرهنگ اشعار حافظ، محمّد علی علمی، چاپ چهارم،1364.
11- سراج، ابونصر، اللّمع فی التّصوف، رینولد الین نیکلسون، ترجمة مهدی محبّتی، اساطیر، 1382.
12- سعدی، مصلح الدّین، گلستان، شرح غلام حسین یوسفی، خوارزمی، چاپ اوّل، 1368.
13- سنایی غزنوی، مجدود بن آدم، دیوان، تصحیح مدرّس رضوی، کتابخانة سنایی، 1354.
14- شفیعی کدکنی، محمّد رضا، شاعر آینه‌ها، آگاه، چاپ اول، 1366.
15- صائب تبریزی، محمّد علی، دیوان، جلد سوم و پنجم و ششم، محمّد قهرمان، علمی و فرهنگی، چاپ اوّل، 1368.
16- عطّار نیشابوری، فریدالدّین، تذکره الاولیاء، ج 1، تصحیح علّامه محمّد قزوینی، انتشارات مرکزی، بیتا.
17- عطّار نیشابوری، فریدالدّین، منطق الطّیر، محمّدجواد مشکور، کتاب فروشی تهران، چاپ سوم، 1347.
18- عقدایی، تورج، بدیع در شعر فارسی، نیکان کتاب، 1380.
19- غنی کشمیری، محمّد طاهر، دیوان، احمد کرمی، نشریات ما، چاپ اوّل، 1362.
20- لاهیجی، محمّد، شرح گلشن راز شیخ محمد شبستری، کیوان سمیعی، کتاب فروشی محمودی، 1337.
21- ماسینیون، لویی، قوس زندگی حلّاج، ترجمة روان فرهادی، کتابخانة منوچهری، چاپ سوم، 1385.
22- مولانا، جلال‌الدّین، کلیّات شمس، بدیع الزّمان فروزانفر، جزوه‌های سوم و چهارم، امیرکبیر، چاپ سوم، 1363.
23- ناصر خسرو قبادیانی، ابومعین، دیوان، محمّد درویش، محمّد حسن علمی، 1339.
24- نظامی گنجه‌ای، الیاس، مخزن الاسرار، شرح برات زنجانی، دانشگاه تهران، 1368.
25- نظیری نیشابوری، محمّد حسین، دیوان، محمّد رضا طاهری، رهام، چاپ اوّل، 1379.
26- نیکلسون،رینولد الیّن، مثنوی معنوی، علی اکبر علمی، بیتا.
مجلّات:
1- دانشگاه تهران، مجلّة دانشکدة ادبیات، ضمیمه شمارة 493، 1360.
