بررسی و تحلیل کارکردهای اخلاقی تمثیل در اسرارنامۀ عطار نیشابوری
الموضوعات :سید حسین سیدی 1 , حسین قاسمی فرد 2
1 - استاد زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران
الکلمات المفتاحية: تمثیل, عطار نیشابوری, اسرارنامه, Allegories, آموزه‌های اخلاقی, Attar Neyshaburi, mysteries, moral teachings,
ملخص المقالة :
تمثیل یکی از شگردهای ادبی مؤثر در بازگویی و تشریح عمده ترین مسائل اخلاقی و تعلیمی است؛ زیرا با ساده کردن موضوعات پیچیده، قدرت درک و تحلیل مخاطب عامی افزایش می یابد. از آن جا که هدف اصلی شاعران اخلاق گرا از سرودن شعر، افزایش سطح معرفت و جهان بینی مردم است، از ابزارهایی چون تمثیل برای پیشبرد و تحقق اهداف تعلیمی مورد نظر خود استفاده می کنند. عطار نیشابوری در اسرارنامه، با تکیه بر این بخش از قابلیت های تمثیل، به تبیین و تشریح مسائل گوناگون اخلاقی، دینی و عرفانی پرداخته است. به این اعتبار، در مقالۀ حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، کارکردهای اخلاقی تمثیل بررسی شده است. به نظر می رسد شاعر از رهگذر بهره مندی از شگرد مذکور به توضیح موضوعاتی چون: دنیاستیزی؛ فنا شدن از خودِ انسانی؛ نفس ستیزی؛ توجه به عشق ورزی الهی و معنوی؛ پرهیر از آزمندی و مال دوستی؛ دوری گزینی از غفلت ورزی؛ نکوهش ظاهرپرستی؛ بی اعتباری عمر آدمی و تناسب میان ظرفیت های انسانی و هدف برگزیده پرداخته است. شاعر برای جلوگیری از اختلال در فرآیند درک مخاطبان عام خود، از تمثیل های عمدتاً ساده و زودیاب استفاده کرده است. این تمثیل ها در عینیت بخشی به عمده ترین مسائل اخلاقی که غالباً انتزاعی و نامحسوس هستند، اثرگذار بوده است.
1- اشرفزاده، رضا، (1373)، تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری. تهران: اساطیر.
2- _________، (1382)، عطار و دیگران. مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد: سخنگستر.
3- بهبهانی، مرضیه، (1387)، «تمثیل، آیینۀ اجتماع (سیری در تمثیلهای ادبیات عرفانی در آثار عطار و مولانا)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب. سال 4. شمارۀ 13. ص (76: 43).
4- تجلیل، جلیل و احمدی، شهرام، (1382)، «مفاهیم اخلاقی در چهار منظومۀ عطار (اسرارنامه، الهینامه، منطقالطیر و مصیبتنامه)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ 53. شمارههای 167-166. ص (30: 11).
5- جلیلی، رضا و نوروز، مهدی، (1395)، «فنا در نگاه عطار نیشابوری». مجلۀ ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. شمارۀ 5. ص (60: 41).
6- ________________، (1397)، «تأثیرپذیری تمثیلی وقار شیرازی در منظومۀ بهرام و بهروز از مثنوی مولانا». فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. شمارۀ 35. ص (89: 73).
7- حجازی، بهجتالسادات، (1390)، انسان کامل در نگاه عطار. تهران: آوای نور.
8- حسینی کازرونی، سید احمد، (1394)، «تمثیل و ادبیات تمثیلی». فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. دورۀ 7. شمارۀ 23. ص (24:13).
9- شجیعی، پوران، (1373)، جهانبینی عطار. تهران: ویرایش.
10- صاحبی، علی، (1390 الف)، تمثیلدرمانگری: کاربرد تمثیل در بازسازی شناختی. تهران: سمت، چ 3.
11- _______، (1390 ب)، قصهدرمانی (گسترۀ تربیتی و درمانی تمثیل). تهران: ارجمند، چ 2.
12- صنعتینیا، فاطمه، (1369)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنویهای عطار نیشابوری. تهران: زوار.
13- عبدی مکوند، اسماعیل، (1394)، «آتش در شعر عطار با محوریت تمثیل». فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. شمارۀ 26. ص (30: 13).
14- عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم، (1392)، اسرارنامه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن، چ 6.
15- قشیری، ابوالقاسم، (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه. به تصحیح بدیعالزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.
16- Burns, G.W, (2000), 101 Healing stories using Metaphor in Therapy. NewYork, John Wiley & Sons.
17- Harper, P & Gary, M, (1997), "Maps and Meaning in life and Healing". in Kedar Nath Dwivedi. the Therapeutic use of stories. London, Routledge.
_||_