بررسی پوشیدگی وَجه شبه در تشبیه تمثیل «روباهِ پیر» در شعر دورۀ بیداری با تأکید بر شعر ادیب پیشاوری

الموضوعات :

حسن علیزاداه ¹ , رامین صادقی نژاد ² , مریم محمد زاده ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران‌
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران‌

تاريخ الإرسال : 27 الجمعة , جمادى الثانية, 1444 تاريخ التأكيد : 08 الإثنين , ربيع الثاني, 1445 تاريخ الإصدار : 05 الأحد , محرم, 1445

الکلمات المفتاحية: بریتانیای کبیر, روباه پیر, نماد, تشبیه تمثیل, دلالت معنایی,

ملخص المقالة :

روباه یکی از نام‌هایی است که از دیرباز با مفهوم حیله‌گری و مکّاری، پیوند یافته است. اطلاقِ صفت پیر نیز جنبه‌های دیگری از حیله‌گری این حیوان را روشن می‌کند. این موضوع زمانی اهمیّت می‌یابد که بدانیم در مقطعی از تاریخ ایران، مُقارن دورۀ بیداری، عبارت روباه پیر، مُشبهٌ به کشور بریتانیای کبیر، می‌گردد و به عنوان تشبیه تمثیل در اشعار، نوشته‌ها و مطبوعات کاربُرد می‌یابد و در حکم نمادی آشنا در فرهنگ سیاسی ایران، ماندگار می‌شود. شاعران دورۀ بیداری با آگاهی از این توان بالا برای ژرفا بخشیدن به سخنان خود، جبران فضای اختناق و خفقان و روشنگری مردم، استفاده کرده‌اند. سؤال اساسی این نوشته که به شیوۀ توصیفی و تحلیلی درصدد یافتن پاسخ آن برآمده‌ایم آن است که چرا از میان تمام تعابیری که برای نشان دادن حیله‌گری بریتانیا به کار گرفته شده است فقط عنوان روباه پیر ماندگار شده است؟ ضرورت چنین تحقیقی از این روی است که وجَه شبه در این تمثیل پنهان است و نیازمند بررسی است. تا کنون نوشته‌ای که به بررسی چرایی پوشیسده بودن وجه شبه در این تشبیه تمثیل بپردازد؛ نوشته نشده است و از این روی این موضوع تازگی دارد.

نص كامل:



بررسی پوشیدگی وَجه شبه در تشبیه تمثیل «روباهِ پیر» در شعر دورۀ بیداری با تأکید بر شعر ادیب پیشاوری 

حسن علیزاده 1، رامین صادقی نژاد2*، مریم محمّد زاده3

1-       دانشجوی دکترای زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر- ایران

2-       استادیار زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر – ایران

3-       استادیار زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر دانشگاه آزاد اسلامی، اهر - ایران

چکیده

روباه یکی از نام­هایی است که از دیرباز با مفهوم حیله­گری و مکّاری، پیوند یافته است. اطلاقِ صفت «پیر» نیز جنبه­های دیگری از حیله­گری این حیوان را روشن می­کند. این موضوع زمانی اهمیّت می­یابد که بدانیم در مقطعی از تاریخ ایران، مُقارن دورۀ بیداری، عبارت «روباه پیر»، مُشبهٌ به کشور بریتانیای کبیر، می­گردد و به عنوان تشبیه تمثیل در اشعار، نوشته­ها و مطبوعات کاربُرد می­یابد و در حکم نمادی آشنا در فرهنگ سیاسی ایران، ماندگار می­شود. شاعران دورۀ بیداری با آگاهی از این توان بالا برای ژرفا بخشیدن به سخنان خود، جبران فضای اختناق و خفقان و روشنگری مردم، استفاده کرده­اند. سؤال اساسی این نوشته که به شیوۀ توصیفی و تحلیلی درصدد یافتن پاسخ آن برآمده­ایم آن است که چرا از میان تمام تعابیری که برای نشان دادن حیله­گری بریتانیا به کار گرفته شده است فقط عنوان «روباه پیر» ماندگار شده است؟ ضرورت چنین تحقیقی از این روی است که وجَه شبه در این تمثیل پنهان است و نیازمند بررسی است. تا کنون نوشته­ای که به بررسی چرایی پوشیسده بودن وجه شبه در این تشبیه تمثیل بپردازد؛ نوشته نشده است و از این روی این موضوع تازگی دارد.

کلید واژه­ها: بریتانیای کبیر، تشبیه تمثیل، دلالت معنایی، روباه پیر، نماد.

 

پست الکترنیکی نویسندۀ مسؤول: [e-mail]

پست الکترنیک: [e-mail]

پست الکترنیک: [e-mail]

 

 

 

 

 

 

مقدمّه

نام­ها نشانه­های دلالت­مندی می­باشند که برای نامیدن کسی یا چیزی، وضع شده­اند. «روباه»، یکی از نام­هایی است که از دیرباز برای نشان دادن صفت حیله­گری و مکّاری در میان ایرانیان شناخته شده بوده است. در شعر پیشینیان از جمله فردوسی، فرّخی سیستانی، عقیقی، اسعد گُرگانی و ... برای نشان دادن خصوصیّت مکر و حیله­گری حریف استفاده شده است. امّا در تاریخ سیاسی ایران در شعر دورۀ موسوم به بیداری از نام روباه برای توصیف جنبه­های استعمارگری و سیاست­های سلطه­گرایانۀ کشور خاصّی به نام بریتانیای کبیر استفاده می­شود و از این حیث اهمیّت ویژه­ای می­یابد. این اصطلاح و مفهوم ضد بریتانیایی آن را برای اوّلین بار سیّد احمد رضوی مشهور به ادیب پیشاوری (۱۹۳۰–۱۸۴۴)، در اشعارش به کار بُرده است و بعد از او، شاعران دیگری چون ادیب الممالک فراهانی و حسن وحید دستگردی و ملک الشعرای بهار و... از این عنوان استفاده کرده­اند. این در حالی است که ادیب پیشاوری، علاوه بر نام روباه، نام دیگر حیوانات نظیر: زنبور نیش زن، شغال بد سگال، گربۀ دزد و بی­وفا، گُرگِ خیره، گُرگِ روبه منش، مار ماهی، سر پهن مار و ... را برای نشان دادن خصایص رذیلانه، مؤذیگری، آزار و اذیّت، حیله­گری و مکّاری انگلستان برای دخالت و نفوذ و نهب و غارت کشورهای زیر سلطه و مستعمرات خود به کار گرفته است؛ امّا از میان آن همه حیوانات مختلف و خصوصیات و ویژگی­های آنها، تنها حیوانی که نامش در ادبیّات سیاسی ایران، ماندگار شده است و تا به امروز نیز کاربرد دارد؛ «روباه» و مکّاری اوست. بدون تردید ماندگاری این عنوان در قالب تشبیه تمثیل «روباه پیر» و تبدیل شدن آن به عنوان نماد و سمبلی از استعمار کبیر بریتانیا، ریشه در ویژگی­هایی دارد که در «مشبهٌ بِه» این تشبیه تمثیل، یعنی انگلستان، پُررنگ­تر و به اصطلاح «اقوی­تر» است؛ امّا آنچه بیش از همه شایان توجّه است، پیشینۀ ادبی و فرهنگ ایران زمین در راستای شُهرت روباه به حیله­گری و پذیرفته شدن این حیوان به عنوان ئمادی از مکّاری بوده است. بررسی ویژگی­های استعماری انگلستان، نکته­ای است که در این وجه شبه، پوشیده و نیازمند روشنگری است.

بیان مسأله

در شعر دورۀ بیداری برای نشان دادن جلوه­ها و جنبه­های استعمارگری بریتانیای کبیر از تعابیر گوناگونی استفاده شده است؛ امّا از میان آن همه تشبیه تمثیل «روباه پیر» است که در ادبیّات سیاسی ایران برای نامید انگلستان، ماندگار شده است. از آنجایی که اصطلاح «روباه پیر» در گذشتۀ ادبی ایران مسبوق به سابقه است، به نظر می­رسد برای تشبیه بریتانیای کبیر به روباه پیر، دلایل قابل قبول و پسندیده­ای وجود داشته باشد که در مُشبهٌ به محذوف یعنی انگلستان، اقوی­تر است.

مبانی پژوهش

تشبیه تمثیل

 در حوزۀ بلاغت، گونۀ خاصّی از مانند کردنِ دالّ و مدلول، وجود دارد که برای یافتنِ وجه شبه، نیازمند تأمّل و دقّت می­باشیم که از آن به تشبیه تمثیل، تعبیر می­شود. صاحب جامع الکبیر می­نویسد: «تشبيه بر سبيل كنايه است، بدينگونه كه چون ارادۀ اشارت به معنايي كنایي،‌ الفاظي به كار برد كه دلالت بر معنايي ديگر داشته باشد. ولي آن الفاظ و آن معاني، دلالت برمعنايي داشته باشند كه مقصود توست.» (ابن اثیر، 1956م: 234). از این سخن ابن اثیر برمی­آید که در تشبیه تمثیل، لفظ مُشبه، ذکر نمی­شود؛ بلکه تشبیه بر سبیل کنایه است و فقط مُشبهٌ به در کلام، ظاهر می­شود.

     ابن اثیر، این نکات را اضافه کرده است: «وآن تشبيه، حالي است به حالي از رهگذر كنايه،‌ بدينگونه كه خواسته باشي به معنايي اشارت كني و الفاظي به كار ببري كه بر معنايي ديگر دلالت دارد. امّا آن معنی، خود مثالي باشد براي مقصودي كه داشته‌اي و اينگونه سخن گفتن را فايده‌اي است ويژۀ خود كه اگر به الفاظ خاصّ خود گفته شود، چندان تأثير ندارد و راز آن در اين است كه در ذهن شنونده، تصورّي بيشتر ايجاد كند. زيرا شنونده هنگامي كه در دل خويش مثالي را تصوّر كند كه مخاطب مستقيم آن نباشد،‌ با رغبت بيش­تري آن را پذيرا خواهد شد.» (مدنی، 1388ق/2: 37). در این تعریف که باز بر غائب بودن مشبه، تأکید شده است، معنای مورد نظر با لفظی دیگر بیان می­شود یعنی لفظي ناظر بر معنايي كه خود، مثالي است براي مقصود مورد نظر.

دلالت معنایی

نام اشياء را از آن رو كه به معنايي دلالت مي‌كنند، دالّ و معناي نهفته در آن را كه همان صورت ظاهر اشياء و مجموعۀ ويژگي‌هاي آن‌هاست، مدلول مي‌خوانند. نشانه‌ها در حكم آئينه‌هايي می­باشند كه معناي مورد نظر را به روشني و وضوح، باز مي‌تابانند. پور نامداریان در ارتباط نماد و معنی می­نویسد: «...نماد، امری عَرَضی و تحمیلی برای بیان نیست؛ بلکه با معنی، پیوندی ذاتی دارد، خواه از آن جهت که بیان وسیلۀ تعبیر از معنایی شده باشد که از تجارب روحی غیر حسی و غیر عقلی مایه گرفته باشد و خواه تجربه با همان کلمات که بیان شده در عرصۀ ادراک و شعور، شکوفا شده باشد.» (پور نامداریان،1368: شانزده).

نماد

تقوی می­نویسد: «...جای شکّی نیست که دورانی بر بشر گذشته است که او خود را همسایۀ نزدیک حیوان می­دانسته و شاید گاهی همچون رقیبی در زندگی به او می نگریسته است» (تقوی، 98:1376). این دیدگاه ِانسان در نگرش به حیوان، سبب می­شود «حیوان خواه ناخواه با توجّه به شناخت انسان از او، تبدیل به موجودی مرموز [سمبلیک و نمادین] ­شود. در آن دوران، موجودات در یک شبکۀ ارتباطات مرموز ظاهر می­شوند و ارتباط فرد به توتم (Totem)، نوعی ارتباط سِحرآمیز است.» (شایگان، 129:1371). 

   روباه

در زبان اوستایی، اوروپی (urupi)، تلفّظ می­شده است. (بهرامی، 1369/1: 293). همچنین واژه­های رَئُژه (raoza)، (ر.ک.همان/ 3: 1203)، و رَئُپی (raopi)، (همان: 1205)، به معنای روباه، گزارش شده است. واژۀ اروپایی اوستایی، در فرهنگ واژه­های اوستا، صریحاً به روباه (a fax)، برگردانده شده است. در نوشته­های اوستایی، روباه به عنوان حیوان معمولی و ولگرد و رمنده، تلقّی شده است. (ر.ک.عبداللهی،1381/1: 394).

ضرورت و اهمیّت تحقیق

اهمیّت و ضرورت این تحقیق از آن روست که با تبیین دلایل تاریخی سلطه­گری و سیاست استعماری بریتانیا در شبه قارۀ هند و بویژه ایران، می­توان به وجوه پوشیدگی وجه شبه در تشبیه تمثیل «روباه پیر»، و چگونگی تبدیل این عبارت به یک نماد در فرهنگ روابط سیاسی بین الملل ایران، دست یافت.

سؤال اساسی تحقیق

از چه روی در تاریخ سیاسی روابط ایران و انگلستان، بریتانیا، روباه پیر نامیده می­شود؟

اهداف تحقیق

هدف این بررسی روشنگری در مورد پوشیدگی وجه شبه در تشبیه تمثیل «روباه پیر»، است.

روش تحقیق و گردآوری

بنابه ماهیّت تحقیق، شیوۀ بررسی در این نوشته، توصیفی- تحلیلی و بر پایۀ گردآوری کتاب­خانه­ای است.

پیشینۀ تحقیق

ابوالحسنی (1383)، در مقاله­ای با عنوان «دیدگاه­های ادیب پیشاوری دربارۀ هویّت و عملکرد استعمار بریتانیا»، از شناخت عمیق و آگاهی ادیب از سیاست­های استعماری بریتانیا پرداخته است. همچنین ابوالحسنی (1386)، در مقالۀ «دشمنی با دین، خصومت با ملّت­ها: چهرۀ پنهان استعمار انگلیس»، به نقش و تأثیر آرای ادیب پیشاوری در مبارزه با استعمار انگلستان و نفوذ این فکر ضد استعماری در میان ایرانیان را نشان داده است. کیخا (1386)، در مقالۀ «افکار سیاسی آقا سیّد احمد رضوی معروف به ادیب پیشاوری»، در مورد افکار ادیب در ارتباط با سیاست خارجی انگلستان در قبال مستعمرات و کشورهای تحت سلطۀ خود اشاره کرده است. قصّابی گزکوه و وکیلی (1392)، در مقالۀ«پیوند ادب و سیاست»، به بی­تفاوت نماندن ادیب پیشاوری و موضع گرفتن وی در برابر تهاجم انگلستان و روسیه پرداخته­اند. ذبیح­نیا عمران و نجفی (1398)، در مقاله­ای با عنوان «نقش مطبوعات ادبی در ترویج وطن­دوستی: با تأکید بر قیصرنامۀ ادیب پیشاوری»، به نقش ادیب پیشاوری در حفظ استقلال و ترویج وطن­دوستی با تأکید بر توصیف «ویلهلم دوم» در مبارزه با استعمار انگلستان، پرداخته­اند.

بحث

ادیب پیشاوری را اوّلین فردی می­دانند که در شعر فارسی از انگلستان با عنوان «روباه پیر»، یاد کرده است. وقتی احمد، جوان بود، پدر و نزدیکانش در جنگ بین بریتانیا و کشور افغانستان در سال­های ۵۸–۱۳۵۷ ه.ق، کشته شدند، ادیب به اصرار مادرش از پیشاور به کابل گریخت و احساسات ضد بریتانیایی پیدا کرد و اشعار زیادی را با این احساس سرود. (ر.ک. شالچی، 1376: 76). وی در جریان جنگ جهانی اوّل، بریتانیا را آتش افروز اصلی این جنگ دانسته و خطاب به انگلیس گفته است:

به روباه بازی شدی مُلک گیر

ز صد دام جَستی چو روباه پیر (رضوی: ادیب پیشاوری، 1362: 268)

بعد از ادیب پیشاوری، ادیب الممالک فراهانی، تشبیه «روباهِ روس» را برای نشان دادن حیله­گری روسیّه به کار برده است:

اگر شیر نر پیش روباهِ روس

تن از بید سازد رُخ از سندروس (ادیب الممالک فراهانی، 1312: 212)

وحید دستگردی نیز از انگلستان با صفت «روبه زشت» یاد کرده است:

از دو طرف می­کنند کشور جَم پایمال

روبه زشت از جنوب خرس دَغل از شمال (وحید دستگردی، 1307/1: 5)

همانگونه که گذشت، ادیب پیشاوری اوّلین کسی است که با آگاهی تمام در مورد حیله­گری و مکّاری بریتانیا در اشعارش سخن گفته است. برای پی بردن به ریشه­های تاریخی و علّت شکل­گیری تشبیه تمثیلی «روباه پیر»، در مفهوم بریتانیای استعمارگر، باید به اشعار و سروده­های ادیب پیشاوری، مراجعه کرد. ادیب در شرح ترفندهای موذیانۀ انگلیس از تعابیرگوناگونی استفاده کرده و در قالب هر یک از آنها ویژگی­های استعماری و حیله­گری انگلستان را بیان کرده است. 

   قبل از پرداختن به صفات و ویژگی­های استعمار انگلیس از زبان ادیب پیشاوری، اشاره­ای کوتاه به زندگی و جریانات دورۀ نوجوانی ادیب، ضرورت دارد. گفتنی است زادگاه ادیب که اکنون جزئی از کشور پاکستان است؛ روزگاری به عنوان بخشی از قلمرو سلطۀ انگلستان، جزو شبه قارّۀ هند بوده است. در مارس 1849 م، برابر با ربیع الثانی 1265 ق، نظامیان انگلیسی دست به اشغال پیشاور زدند. تسلّط انگلستان بر پیشاور، موجب می­شد «در شمال غربی هندوستان، سدّی ایجاد شود که از لحاظ دست­اندازی بیگانگان بر هندوستان به کارگزاران دولت انگلیس درآن سرزمین، اطمینان خاطر دهد.» (طاهری،1356/ 2: 370).  

   رویداد اشغال پیشاور، توسّط انگلستان بر مردم دیندار و غیور پیشاور، سخت تلخ و گران بود و دیر یا زود در یک فرصت مناسب، واکنش تند آنان را بر می­انگیخت، فرصتی که با شورش سپاهیان در نبرد استقلال 1875 م، به دست آمد. (برای آگاهی بیش­تر در این مورد، ر.ک. صوّاف، 1346: 301-303).

   هندوستان برای انگلستان یک منبع ثروت بی­کران به حساب می‌آمد. آن‌ها از هندوستان گندم، جو، پنبه و برنج، بلکه طلا، یاقوت، زُمرّد، الماس و... به انگلستان می­فرستادند. ویل دورانت (Will Dourant) درکتاب اختناق هندوستان نوشته است: «من جمعیّت کثیری را دیده‌ام که در مقابل چشمم از شدّت گرسنگی، جان می‌دادند. به من ثابت شده است تمام این تیره‌بختی‌ها، معلول این است که دست‌رنج ملّتی به طرز فجیعی، توسط کشور ستمگر دیگری به غارت می‌رود. من می‌خواهم نشان دهم چگونه انگلیس، سال به سال خون هندوستان را مکیده و آن را به پرتگاهِ مرگ و نیستی، نزدیک کرده است.» (دورانت، 1336: 28).

   در ادامه، انگلیس متوجّه خاورمیانه و خلیج‌های آن گردید و وارد رقابت طمع‌کارانه‌ای با دیگر قدرت‌های استعماری، به‌ویژه فرانسه، برای نفوذ و تسلّط در ایالات امپراتوری عثمانی شد. این مسأله به‌ویژه با وقوع جنگ جهانی اوّل در دهه‌های نخستین قرن بیستم، شکل جدّی‌تری به خود گرفت. در این زمان، بریتانیا و فرانسه که علیه آلمان و امپراتوری عثمانی با هم متحد شده بودند، علاوه بر راه­کارهای نظامی با دسیسه و حیله حمایت اعراب و صهیونیست‌ها را برای شورش علیه حاکمان عثمانی به دست آوردند. با پایان جنگ جهانی و شکست آلمان و متحدینش، بریتانیا به همراه کشورهای پیروز نه تنها توانست کنترل مستعمرات سابق آلمان را به‌دست آورد، بلکه به ترسیم دوباره مرزهای منطقۀ خاورمیانه و تشکیل دولت‌های جدید با حاکمان دست‌نشانده؛ مبادرت ورزید. (ر.ک.بیورلی میلتون، 1382: 37).

    یکی دیگر از کشورهای مهم خاورمیانه که اگرچه هیچ‌گاه مستعمره نشد، امّا از چشمِ طمع استعمارگران و بویژه انگلستان دور نماند، ایران بود. نخستین اقامت انگلیسی‌ها در ایران به اوایل قرن 17م. باز می‌گردد که کمپانی هند شرقی از پایگاهش در بندر سورات درکرانۀ باختری هند، شروع به تجارت با خلیج فارس کرد. در ادامه، این کمپانی به یاری شاه عباس در بیرون راندن پرتغالی‌ها از هرمز شتافت و با بیرون راندن رقیب تجاری‌اش، اجازۀ تأسیس شعبه‌ای در بندرعباس را به‌ دست آورد. (ر.ک.رایت، 1383: 12-10).

     عصری پُر از امتیازات و قراردادهای استعماری که روزبه‌روز بر قدرت و نفوذ انگلیس در ایران افزود و به همان میزان بدبختی و سیه‌روزی را برای ایران و ایرانیان به دنبال داشت. ناگفته نماندکه با کشف نفت، ایران اهمیّتی دوچندان در نظر استعمارگر پیر، پیدا کرد و این کشور از هیچ جنایتی برای تاراج این ثروت بادآورده، فروگذار نبود. به قول زین‌العابدین مراغه‌ای «... از مملکت ما دامن دامن، پول که روحِ مملکت است به معده آن‌ها، راهی می‌شد.» (بی­نام، 1388: 37).

ترفندهای استعمارگران و بویژه بریتانیا در استثمار شرق

دُول استعمارگر و بویژه بریتانیا با ترفندها و روش‌های مختلف به استعمار مناطق مختلف جهان می­پرداختند. آن‌ها سرزمین‌های تازه‌کشف ‌شده را به نام خود ثبت می‌کردند و به سرکوب بومیان و تاراجِ منابع و ثروت آن‌ها می‌پرداختند، امّا در کشورهایی که دارای دولت‌های نیرومند و جمعیّت زیاد بودند، استعمارگران، ابتدا به تأسیس نمایندگی‌های تجاری مبادرت می­ورزیدند یا اینکه مسیون (Mission) ‌های مذهبی ایجاد می‌کردند و در ادامه، نفوذ اقتصادی خود را تحکیم می‌بخشیدند و کم‌کم آن را به نفوذ و سلطۀ سیاسی و حضور نظامی تسرّی می‌دادند. 

   سرزمین‌هایی که به استعمار بریتانیا در می­آمد یا سرزمین‌های که تحت نفوذ این کشور قرار می­گرفتند، جدای از ویرانی‌های نیروی نظامی انگلیس، تجربه‌های تلخی از نیرنگ‌های این استعمارگر پیر داشتند. انگلیسی‌ها نه تنها به وعده‌های خود به سران این کشورها پایبند نبودند، بلکه حتی موافقت‌نامه‌هایی را که با آن‌ها به امضا می‌رساندند زیر پا می‌انداختند؛ نمونۀ این مسأله را می‌توان در زمان جنگ جهانی اوّل و در موافقت‌نامۀ «مک ماهون‌ـ‌ حیسن» دید. در این موافقت‌نامه، بریتانیا به اعرابِ تحت سلطۀ امپراتوری عثمانی، وعده داده بود در مقابل شورش علیه عثمانی، بعد از جنگ، استقلال آن‌ها را به رسمیّت بشناسد؛ امّا با پایان جنگ، این موافقت‌نامه از سوی انگلیس و دیگر قدرت‌های استعمار‌گر، انکار و امید‌های اعراب در خصوص خودمختاری، قربانی منافع بریتانیا و فرانسه شد. (ر.ک.میلتون: همان: 38)

   جاسوسی و کسب اطلاعات دقیق از طبقۀ حاکم، افراد مؤثر و خصوصیات جامعه‌شناختی کشورهای تحت استعمار نیز از دیگر ترفندهای استعمار بریتانیا بود. مدّرس دراین‌باره می‌گوید: «مأمورینی که از خارج به ایران می‌آیند من که یک نفر آخوند هستم و با کس، کاری ندارم از محل تولّد من و زندگی من و حتی خوراک بَدوی من درکوهستان که شلغم بوده؛ اطلاع دارند.» (ازغندی، 1391: 281).

    پرداخت رشوه به درباریان فاسد، فرماندهان ارتش و دیگر افراد بومی که می‌توانستند منافع استعمارگر پیر را تأمین کنند از دیگر نیرنگ‌های بریتانیا در مستعمرات بود. به‌عنوان مثال، در جریان مقابلۀ شجاع‌الدوله و شاه عالم در مقابل نفوذ کمپانی هند شرقی در هند، انگلیسی‌ها با توطئه و پرداخت رشوه به فرماندهان سپاه شجاع‌الدوله، موفّق به شکست وی شدند. (ر.ک. منظور الاجداد و طرفداری، 1388: 98).

خصایص استعماری بریتانیا از دیدگاه ادیب پیشاوری

سود جویی و منفعت طلبی

به هر مرز اندر که آمد فرود همه راهِ داد و ستدها شکست

پی خویش گُسترد بازار سود پی خویشتن کیسۀ سود بست (رضوی: ادیب پیشاوری،1362: 377)

بی­ارزشی جان انسان­ها در راه گسترش مرزهای امپراطوری بریتانیای کبیر

چنان بُد که از بهر خاکی بَدَست اگر خون این بی­گناهان هزار نبودش از این کار پرهیز هیچ

که آید ز جایی مر او را به دست شود ریخته از یمین و یسار نبینی چنین فتنه انگیز هیچ (همان: 189)

تاراج مستعمره­ها

بریتانیا کام شیرین از این است همه خواسته ی هند تاراج شد

که بنگاله قند و شکر آفرین است که لندن چنین پَرّ دُرّاج شد (همان: 434)

بهره کشی و استثمار مردم مستعمره­ها

که آواز نحس تو هر جا رسید گر آباد شد بهر تو بود و بس گذر کُن به هندوستان اندرون به هر نغز جایی که برگ و نواست

سرانجام رو در خرابی کشید نماند از خداوندشان هیچ کس که تا بنگری زآنچه گفتم فزون پُر از لُعبتان بریتانیاست (همان: 512)

حرص و آز بی­پایان

جهانی ز آزارش آسوده نیست تو گفتی که آزش یکی اژدهاست

که آزش به اندازه پیموده نیست کزو مانده گیتی به رنج و عناست (همان: 377)

مکر و دغل­بازی

فزون­تر ز هر بد که کس یاد کرد ز هر دیو کز دوزخ آمد به در دغل را بریتانیا معدن است

دغل­بازی است و دغل­باز مرد دغل­باز مردم بود زشت­تر دغا و دغل رُسته از لندن است (همان: 225)

دیپلماسی مبتنی بر دروغ و دغل­بازی

رانده در بحر سیاست کشتیی کش بادبان

از خُداع و لنگرش عشوه فریبش ناخداست (همان: 17)

دروغگویی و پیمان شکنی

چو مرغی ندانم کت انباز نیست دروغ آوران را تویی پیشرو

به تو هیچ مرغی هم آواز نیست دروغی به هم بر زنی نو به نو (همان: 17)

اختلاف افکنی در میان اقوام یک کشور

نهاد بنی آدم اندر خلاف در این صنعت این قوم بفراخت یال که یک رنگی قوم بردارد از او

بود مایۀ کین و جنگ و مصاف به هر کشور اندر بگسترد بال دو رنگی به قوم اندرون آرد او (همان: 476)

  تعابیر گوناگون ادیب پیشاوری از دسایس و نیرنگ­های بریتانیای کبیر 

 ادیب در بیان شومی، پلیدی و خطرناکی و ترفندهای مؤذیانۀ بریتانیا از تعابیر گوناگونی استفاده کرده است که به پاره­ای از این تعابیر اشاره می­شود. ادیب در توصیف در جایی نیز از بریتانیا با عنوان «دِمنه (شغال)، دوست و دشمن نشناس»، یاد کرده است:

چگونه توان کَند از این دمنه پوست نه در دوستی و نه در دشمنی

که هرگز ندانست دشمن ز دوست کسی دیده از وی مگر ریمنی (همان: 149)

تعبیر «دیو بی­شرم ژکاره­خوی (لجباز)»، تشبیه تمثیلی است که ادیب پیشاوری برای انگلستان به کار گرفته است:

دیو بی­شرم و ژکاره خو بود

مشمرید از آدم و حوّایمش (همان: 72)

تشبیه تمثیل «روبه حیلت­گر» نیز از جمله تعابیری است که ادیب برای نشان دادن ویژگی مکّاری انگلستان استفاده کرده است:

تا که همچون شیر گوری دیده از جا برجهید

کی رهید از مکر این روباه حیلت گُستری (همان: 141)

«روبه خرگوش خوی» تشبیه تمثیل دیگری است که ادیب برای منافق بودن بریتانیا بهره برده است:

این روبه خرگوش خوی کز حیض چون زن رانده جوی

با شیر مردان زشت روی کفتارآسا داشته (همان: 105)

تشبیه تمثیل «روبه شیّاد» برای انگلستان از دیگر تعابیری است که ادیب برای نشان دادن حیله­گری این کشور اروپایی استفاده کرده است:

روبه شیّاد چنگ رامتین در برگرفت

هوش دزد آوا برون آورد چون خُنیاگری (همان: 148)

تشبیه تمثیل «روبه مکر آور» و «شغال بدسگال» نیز از تعابیری است که ادیب برای نشان دادن خصوصیت حیله­گری انگلستان سود برده است:

چیست خادر: شیر خفته در اجم تا ننگرد

بر شکال بد سگال و روبه مکر آوری (همان: 150)

«زاغ طاووس رنگ» نیز تشبیه تمثیل دیگری است که ادیب در مورد انگلستان به کار برده است:

کدام است آن ساحری کاو نکرد؟ نمی­ارزد این زاغ طاووس رنگ

کدام است آن کافری کاو نکرد؟ به دستان روباه و کبر پلنگ (همان: 77)

تشبیه تمثیل «نیش زن زنبور دی»، نیز از جمله تعابیری است که ادیب برای خصلت آزار و اذیّت انگلستان استفاده کرده است:

بسپار اندر زیر پی آن نیش زن زنبور دی

تا شهد و شکّر همچو نی این نحل پرّان پرورد (همان: 45)

«زغن بچّه» نیز از تعابیری است که ادیب برای نشان دادن شئومت و پلیدی و مُردارخواری بریتانیا استفاده کرده است:

پرّ و بال این زَغن بچّه بسوزان در هوا

که جهان از پرّ و بالش در وبالست و وباست (همان: 19)

در بیت ذیل ادیب پیشاوری، انگلستان به «عقرب گَزنده»، «شیر درّنده» و «بچّه بُز و برّۀ ددمنش»، مانند شده است:

از گزنده عقرب و درّنده شیر او منال

چون بُزیچه و برّه­اش خوی دد مُلحم گرفت (همان: 22)

تشبیه تمثیل «گربۀ شبگرد» از دیگر تعابیری است که ادیب پیشاوری برای نمایاندن ذات خبیث بریتانیا به کار گرفته است:

چو لولی پسر رخت بیگانه دزد چو شبگرد گربه به هر سوی پوی

چو گربه خورش از خورش­خانه دزد شبان لقمه دزد و سحر روی شوی (همان: 498)

دیگر تشبیه تمثیلی که ادیب برای نشان دادان خصوصیّت بی­وفایی بریتانیا از آن سود برده است «گربۀ بی­وفا»، است:

زین دزد گربۀ بی­وفا برهان جگربند مرا

درّان سگی بر وی رها کُن کش غَریوان پرورد (همان: 45)

تشبیه تمثیل «گُرگ خیره دیده» از دیگر تعابیری است که ادیب برای نشان دادن خوی درّندگی بریتانیا استفاده کرده است:

سخت باشد گُرگ را با تسمه دزدیدن دهان ویژه گُرگ خیره دیده کاو فراوان سال­ها

در میان گلّه­ای کاو سال­ها مَغنم گرفت روزی روزینه و طعمه ی شبین زین رَم گرفت (همان: 22)

«گُرگ ستم» تشبیه تمثیل دیگری است که ادیب در مورد انگلستان به کار برده است:

---