تحلیل تمثیل های مرزبان نامه با رویکرد سویه های شناختی(لنگرانداختن)
الموضوعات :
ملیحه پاکروح
1
(دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس)
شیرین صمصامی
2
(عضو هیأت علمی و استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی طبس)
الکلمات المفتاحية: تمثیل, مرزباننامه, واژگان کلیدی: سوگیری شناختی, لنگرانداختن,
ملخص المقالة :
چکیده:تصمیمگیری یکی از شاخصههای مهمّ زندگی آدمی است. همچنین شناخت سوگیریهای ذهنی میتواند به انسان کمک کند تا در هنگام تصمیمگیری کمتر دچار اشتباه و خطا شود. مسألۀ تحقیق، آموزش سوگیریهای ذهنی به مخاطبان در قالب تمثیل است. اهمیّت جستار حاضر در تبیین مهارت تصمیمگیری بدون تأثیرپذیری از سوگیری ذهنی است. هدف این جستار تبیین سوگیری لنگرانداختن با استفاده از تمثیل، برای مخاطبان و استفاده از آموزههای روانشناسی و ادبیات در زندگی روزمره است.تلاش بر این است تا به این پرسش پاسخ داده شود که سوگیری لنگر انداختن چیست؟ و در تمثیلهای مرزباننامه برای مقابله با این سوگیری چه راهکارهایی ارائه شده است؟ تاکنون به طور خاص در زمینۀ سوگیریهای شناختی در مرزباننامه تحقیقی صورت نگرفته است. روش تحقیق، توصیفی_تحلیلی است که با استفاده از منابع کتابخانهای به انجام رسیده است.یافتههای این مقاله نشان میدهد که استفاده از تمثیل، بهترین شیوۀ آموزش به مخاطبان است و به منظور جلوگیری از گرفتار شدن در دام خطای لنگر انداختن بهتر است در هنگام تصمیمگیری صبور باشیم و به جمعآوری اطّلاعات بیشتری اقدام کنیم.
_||_
تحلیل تمثیلهای مرزباننامه با رویکرد سویههای شناختی(لنگرانداختن)
1-ملیحه پاکروح
2-شیرین صمصامی(نویسنده مسؤل)
1-دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس،ایران
2- عضو هیات علمی و استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس،ایران
تلفن:09162513849
چکیده:
تصمیمگیری یکی از شاخصههای مهمّ زندگی آدمی است. همچنین شناخت سوگیریهای ذهنی میتواند به انسان کمک کند تا در هنگام تصمیمگیری کمتر دچار اشتباه و خطا شود. مسألۀ تحقیق، آموزش سوگیریهای ذهنی به مخاطبان در قالب تمثیل است. اهمیّت جستار حاضر در تبیین مهارت تصمیمگیری بدون تأثیرپذیری از سوگیری ذهنی است. هدف این جستار تبیین سوگیری لنگرانداختن با استفاده از تمثیل، برای مخاطبان و استفاده از آموزههای روانشناسی و ادبیات در زندگی روزمره است.
تلاش بر این است تا به این پرسش پاسخ داده شود که سوگیری لنگر انداختن چیست؟ و در تمثیلهای مرزباننامه برای مقابله با این سوگیری چه راهکارهایی ارائه شده است؟ تاکنون به طور خاص در زمینۀ سوگیریهای شناختی در مرزباننامه تحقیقی صورت نگرفته است. روش تحقیق، توصیفی_تحلیلی است که با استفاده از منابع کتابخانهای به انجام رسیده است.
یافتههای این مقاله نشان میدهد که استفاده از تمثیل، بهترین شیوۀ آموزش به مخاطبان است و به منظور جلوگیری از گرفتار شدن در دام خطای لنگر انداختن بهتر است در هنگام تصمیمگیری صبور باشیم و به جمعآوری اطّلاعات بیشتری اقدام کنیم.
واژگان کلیدی: سوگیری شناختی، مرزباننامه، تمثیل، لنگرانداختن
Analysis of allegory of Marzban nameh with the approach of
cognitive strains (anchoring)
1-maliheh pakrooh
2-shirin samsami
1- Master's student of Persian language and literature, Islamic Azad University, Tabas branch, Iran, Maliheh.pakruh@gmail.com
2- Faculty member and assistant professor of the department of Persian language and literature, Islamic Azad University, Tabas branch, Iran, shirinsamsami@yahoo.com
Abstract:
Decision making is one of the important characteristics of human life. Also, knowing mental biases can help people to make less mistakes when making decisions. The research issue is teaching mental biases to the audience in the form of parables. The importance of this essay is in explaining the decision-making skill without being influenced by mental bias. The purpose of this essay is to explain anchoring bias using allegory for the audience and using the teachings of psychology and literature in everyday life.
The attempt is to answer the question, what is anchoring bias? And what solutions are presented in the parables of Marzban nameh to deal with this bias? So far, no research has been done specifically in the field of cognitive biases in Marzban nameh. The descriptive research method is an analysis that has been done using library resources
The findings of this article show that using parables is the best way to teach the audience and in order to avoid falling into the trap of anchoring error, it is better to be patient when making decisions and collect more information.
Key words: cognitive bias, borderline, allegory, anchoring
مقدمه:
ادبیات یک ملّت آینۀ تمامنمای فعّالیتهای عقلانی و فرهنگی آن مردم است و تنها به حوزۀ احساس تعلّق ندارد. نویسندگان روشهای متنوّعی را برای بازنمایی اخلاقیّات مبتنی بر ادبیات به کار گرفتهاند؛ یکی از این روشها استفاده از داستانهای تمثیلی و فابل است. تمثیل از عناصر مهم داستانپردازی و بهترین شیوۀ اثرگذاری در مخاطب است؛ زیرا تمثیل، داستان یا روایتی است که مراد گوینده معنایی فراتر از معنای ظاهری آن است و زمینۀ لازم برای خلق شخصیّتهای انسانی و غیرانسانی و ارائۀ مجموعهای از آموزههای اخلاقی را به صورت غیرمستقیم فراهم میکند.
کتاب مرزباننامه به خاطر داستانهای آشنا، شیوۀ بیان با صلابت و افراد زیادی که با کنش و واکنشهای انسانی متفاوت در تمثیلهای این اثر ایفای نقش میکنند؛ میتواند بستر مناسبی برای پژوهشهای بین رشتهای از جمله روانشناسی باشد.
علوم شناختی به عنوان دانشی جدید، در سالهای اخیر توسعه فراوانی یافته است؛ این علم تعداد زیادی از خطاهای ذهن را شناسایی کرده است؛ این خطاها در هنگام مواجهه با رویدادها و تصمیمگیری، فرد را در دام میاندازد و باعث میشود فرد نتواند درست، تصمیم بگیرد. تصمیمگیری یکی از مهارتهای دهگانۀ زندگی مورد نظر روانشناسان است و نقش مهمی در زندگی افراد دارد. جستار حاضر تنها به بخشی از مبحث تصمیمگیری میپردازد تا راهگشای موضوع اصلی در زمینۀ تبیین سوگیریهای شناختی با استفاده از تمثیل باشد.
سوگیریهای رفتاری و خطاهای شناختی، الگوهایی هستند که باعث انحراف از اخذ تصمیمات درست و منطقی میشوند. تحقیقات متعددی که در زمینۀ رفتار انسان و علل بروز سوگیریهای مختلف انجام شده است، نشان میدهد که به دلیل پیچیدگی این فرآیند و ناممکن بودن اصلاح اساسی مغز، بهتر است که وقوع این خطاها را بپذیریم.
در این میان سوگیری لنگر انداختن نوعی سوگیری شناختی است که طی آن ذهن در فرآیند تصمیمگیری به نخستین اطّلاعاتی که به دست میآورد تکیه میکند. در این سوگیری، ذهن روی اطّلاعات اولیه یا قسمتی از آن گیر میافتد و زحمت جستجوی بیشتر را به خود نمیدهد. مرزباننامه هم از امتیاز اثر بخشی متون ادبی در حوزۀ رفتاری جامعه انسانی بینصیب نیست. این اثر به شکل مطلوبی عقاید فردی را به نقد میکشد و با زبان نرم تمثیل در مقام نصیحتگری دانا، الگوی رفتاری صحیح برای زندگی سالم و عاری از سوگیری را برای مخاطب به تصویر میکشد. آشنایی با این سوگیریها، جمعآوری اطّلاعات کافی و پرهیز از تصمیم عجولانه، باعث میشود تا در انتخابها و تصمیمگیریها کمتر دچار خطا شویم.
بیان مسأله:
آثار ادبی سندی قابل اعتماد برای ترسیم رفتارهای عملی اجتماع است. همچنین آموزش از طریق تمثیل و داستانپردازی یکی از مهمترین شیوههای آموزش است. چرا که تمثیلها به دلیل سادگی و بیآلایشی ظاهری و ارتباط آن با زندگی روزمره مردم و ارتباط با فطرت انسانی، تأثیرگذارتر است. از طرفی تصمیمگیری یکی از شاخصههای مهم زندگی آدمی است و در بسیاری از زمینههای علمی، موضوعی مورد بحث و جالب بوده است. با این حال در میان تمام علومی که به نحوی با تصمیمگیری و انتخاب مواجه هستند؛ علم روانشناسی سهم قابل توجّهی را در درک و بیان مکانیسمهای زمینهساز انتخاب افراد و تصمیمگیری، به خود اختصاص داده است.
به طور کلی«قرار گرفتن در معرض استرسهای ناشی از عدم اطمینان، محیطهای ناپایدار، بیماریهای جسمی و روحی سبب میشود فرآیند تصمیمگیری و انتخاب از ابتدا تا انتها دچار انحراف شناختی و خطا شود».(سالم قهفرخی و دیگران،1399: 29-38)
پیامد این خطا، باورهای غلط و استدلالهای نادرست است. شناخت سوگیریهای ذهنی میتواند به انسان کمک کند تا کمتر دچار خطا و انحراف شود. با این دیدگاه، دراین پژوهش با انتخاب کتاب مرزباننامه به عنوان متن پایه، سعی شده است تا سوگیری لنگرانداختن و راهکارهای مقابله با آن در قالب تمثیلهای شیرین، بیان شود.
اهمیّت و ضرورت تحقیق:
امروزه رابطۀ روانشناسی و ادبیات یک امر حیاتی است و «موجب افزایش فهم خوانندگان و ایجاد نگرش جدید بر نوشتهها میشود».(خدادادی مهاباد،1387: 8-1)
گاهی تبیین برخی از مفاهیم تخصّصی برای آموزشپذیران مشکل است. در چنین مواردی «بهترین راهکار استفاده از تمثیل و داستان است تا این مفاهیم به صورت ساده و ملموس بیان شود.» (وفایی فرد و دیگران،1397: 133-156)
اهداف تحقیق:
تبیین سوگیری لنگرانداختن با استفاده از تمثیل برای مخاطبان
جذب دانشجویان رشتههای غیر از ادبیات با توجّه به مفاهیم علوم دیگر و گسترش حیطۀ خوانندگان
استفاده از آموزههای ادبیات و روانشناسی در زندگی روزمره
پرسشهای تحقیق:
سوگیری لنگر انداختن چیست؟
در تمثیلهای مرزباننامه برای مقابله با این سوگیری چه راهکارهایی ارائه شده است؟
روش تحقیق و شیوۀ گردآوری:
این پژوهش به روش توصیفی_تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای انجام شده است. روش گردآوری اطّلاعات از طریق فیشبرداری از کتب و مقالات روانشناسی و ادبیات، همچنین کتاب مرزباننامه صورت گرفته است.
پیشینۀ تحقیق
در زمینۀ تمثیل در مرزباننامه تحقیقاتی صورت گرفته است؛ از جمله:
پاکدل، مسعود و میراب، معصومه، 1394، نگاهی به تمثیلهای نمادین در مرزباننامه،
اژدرنژاد، هاله و یلمهها، احمدرضا، 1396، بررسی تمثیل در دو داستان کلیله و دمنه و مرزباننامه،
در حوزۀ سوگیری لنگرانداختن، اغلب تحقیقات انجام شده، در زمینههای مالی و مدیریت است؛ مانند:
صمدی، عباس، سهرابی، روح الله و خزائی، محمد معین، 1391، "شناسایی سوگیریهای رفتاری تأثیرگذار بر تصمیمگیری سهامداران فردی در خرید و فروش سهام در تالار بورس منطقهای همدان"،
ازنب، الهام، محمدیان، بهزاد و کریمی، آصف، 1400، "شناسایی خطاهای شناختی در مذاکرات کارآفرینانه با تمرکز بر پروژههای تأمین مالی جمعی"،
امّا در زمینۀ تبیین سوگیری با کمک تمثیلهای مرزباننامه موردی یافت نشد. لذا جستار حاضر از بدعت موضوعی برخوردار است.
بحث و بررسی
تمثیل از گذشته تا به امروز، به خاطر ظرفیّتهای ویژهاش جایگاهی خاص در ادبیات داشته است و شاعران و نویسندگان از آن بهره بردهاند. تعریف تمثیل این گونه بیان شده است: «تمثیل عبارت از این است که شاعر خواسته باشد به معنایی اشارت کند و سخنی بگوید که بر معنایی دیگر دلالت کند امّا آن معنای دیگر و سخن او مقصود و منظور اصلی او را نیز نشان دهد.»( شفیعی کدکنی،1388 :78)
همچنین تمثیلِ داستانی، «روایت گسترش یافتهای است که حداقل دو لایۀ معنایی دارد، صورت قصّه همان لایۀ اول و معنای دوم و عمیق قصّه، در لایۀ دوم بیان میشود».(فتوحی،1385: 255)
تمثیل، اثرگذار است زیرا از «خشکی و تلخی پند و اندرز میکاهد. مسائل و حقایق پیچیدۀ عقلی را حسّی مینماید و درک آن را آسانتر میسازد؛ همچنین مجال بهانهجویی را به افراد لجوج نمیدهد».(محمدقاسمی،1388: 30-44)
داستانهای مرزباننامه در قالب حکایاتی زیبا و شیرین به نام فابل، نقل شده است و از رایجترین گونۀ ادبیات عامه است که با زندگی مردم و طبیعت ارتباط برقرار کرده است. «در دورانی که به علّت ظلم و فشار شاهان امکان نصیحت مستقیم وجود نداشت، این شیوۀ داستاننویسی در ایران و هندوستان رواج پیدا کرد؛ یعنی بیان پند و اندرز از زبان جانوران و حیوانات و گیاهان، تا پادشاهان از نصیحتهای تلخ و گزنده ناراحت نشوند و اهل قلم را آزار ندهند.»(ترک لادانی و رکنی،1396: 133-142)
شخصیّتهای حیوانی در تمثیلهای مرزباننامه، نمادی از شخصیّتهای انسانیاند. به همین جهت میتوان رفتارهای آنان را براساس نظریههای روانشناختی تحلیل و بررسی نمود.
فابل نوعی داستان کوتاه و ساده است که شخصیّتهای آن را حیوانات تشکیل میدهند و هدف آن تعلیم یک اصل و حقیقت اخلاقی یا معنوی است. بنابراین مخاطب، «بی آنکه متوجّه شود در مجلس وعظ نشسته و بدون دلزدگی، با دریایی از گنجینههای اخلاقی مواجه میشود و ضمن شنیدن داستانهای کوتاه، خود را به جای شخصیّتهای داستان تصوّر میکند؛ در نهایت تلنگری به ذهن و وجدانش زده میشود و به اصلاح خود اقدام میکند».( حاجیپور،1398: 138-154)
تضادها، ناسازگاریها و تغییرات سریع و پیاپی در دنیای امروز، ممکن است انسان معاصر را به چالش بیامنیتی روانی دچار کند، «همچنین تحریف باورها و شناختهای انسان به نوعی نارضایتمندی میانجامد. کسب مهارتهای لازم برای تغییر نگرشهای ناسازگار از جمله راهکارهای ایمنی در برابر این چالش است.» (وفاییفرد و دیگران،1396: 49-66)
ارائۀ این آموزشها در چارچوب تمثیل و قصّه بسیار مفید و مؤثّر است، زیرا با استفاده از تمثیل میتوان مفاهیم را به صورت کاملاً ساده و عینی بازآفرینی کرد.
یکی از حوزههای جالب در مطالعات روانشناسی، پژوهشهایی با زمینۀ ادبیات است که به تحلیل روانشناسی آثار میپردازد. در این رویکرد براساس نظریات مختلف روانشناسی و با دیدگاه بزرگان این علم به مطالعۀ آثار ادبی و شرح و تحلیل آنها پرداخته میشود.
مطالعات روانشناسی، در میان همۀ علومی که به نحوی با مفاهیم تصمیمگیری و انتخاب مواجه هستند، سهم بیشتری را در درک مکانیسمهای زمینهساز افراد، به خود اختصاص داده است و «هدف آن توصیف فرآیندهای ذهنی است که به عنوان فعّالیتهای تصمیمگیری نیز شناخته میشود و در مراحل مختلف تصمیمگیری دخیل است». (سالم قهفرخی و دیگران،1399: 29-38)
تصمیمگیری یکی از مهارتهای دهگانۀ زندگی مورد نظر روانشناسان است و نقش مهمی در زندگی افراد دارد؛ به همین دلیل در کتب فراوانی به آن پرداخته شده است.
عوامل و عناصر شخصیّتی از قبیل خلق و خوی، هوش، انرژی، نگرش و احساسات همگی در تصمیمات فرد نقش دارند در کتاب مرزباننامه نیز موضوع تصمیمگیری بسامد بالایی داشته و مقالات و پایاننامههایی در این زمینه انجام شده است. جستار حاضر تنها به بخشی از مبحث تصمیمگیری میپردازد تا راهگشای موضوع اصلی در زمینۀ تبیین سوگیری های شناختی با استفاده از تمثیل باشد. تصمیمگیری در مرزباننامه به شکلهای زیر دیده میشود:
تصمیمگیری منطقی: زمانی که «با جمعآوری اطّلاعات لازم، تمام انتخابها و احتمالات بررسی میشود و با توجّه به هدف، بهترین گزینه انتخاب میشود».(همتیفر و دیگران،1396: 22)نمونۀ این نوع تصمیمگیری که بالاترین بسامد را در مرزباننامه دارد: حکایت مرزبان برای ترک وطن(وراوینی،1398: 20) ضحاک و هنبوی(همان: 51) گرگ خنیاگردوست با شبان(همان: 68) و تصمیم غلام در ساختن شهری آباد قبل از اتمام دورۀ پادشاهی(همان:115) نمونههای قابل اعتنا در این رابطه است.
تصمیمگیری احساسی: هنگامی که «فرد اطّلاعات جمعآوری نمیکند و حتّی آنها را نادیده میانگارد و به احساس خود اهمیّت بیشتری میبخشد. احساساتی مانند خشم، ترس، عشق و احساس گناه، اساس تصمیم فرد قرار میگیرد.»(همتیفر و دیگران،1396: 22) در حکایات شگال خر سوار(وراوینی،1398: 81) داستان آهو و موش و عقاب(همان: 125) داستان شهریار بابل با شهریارزاده (همان: 136) این گونه تصمیمگیری مشهود است.
تصمیمگیری تکانشی: فرد«خیلی سریع، اولین راهحلی را که به ذهنش میرسد، انتخاب میکند و به ارزیابی آرام و منطقی اطّلاعات نمیپردازد.»(همتیفر و دیگران،1396: 22) حکایات سه انباز راهزن با یکدیگر(وراوینی،1398: 195) داستان زغن ماهیخوار با ماهی (همان:362) و تصمیم سوار مبنی بر سرقت لباسهای جامه فروش در داستان پیاده و سوار(همان:685) نمونههایی از این نوع تصمیمگیری است.
سوگیری شناختی چیست؟
سوگیریهای رفتاری و خطاهای شناختی، الگوهایی هستند که« باعث انحراف از اخذ تصمیمات درست و منطقی میشوند. با آگاهی از انواع سوگیریها و دلایل بروز آنها، میتوان احتمال رخداد آنها را در فرآیند تصمیمگیری کاهش داد و بهترین و عاقلانهترین تصمیم را در زندگی گرفت.»(صمدی و دیگران،1391: 85-99)
انسانها در حالی که سعی در تصمیمگیری منطقی دارند« اغلب به دلیل فقدان اطّلاعات مهم و معیارهای نامرتبط به مسأله دچار مشکل میشوند.»(ازنب و دیگران،1400: 89-113)
سوگیری مقدمۀ انحراف از حقیقت است؛ چون با جهتگیری و یکسونگری همراه میشود. «هر فرد در شرایطی که از سوگیریهای شناختی و عاطفی آگاهی نداشته باشد؛ براساس پیشزمینههای ذهنی که حاصل تجربیات گذشتۀ فرد است دچار سوگیری میشود. نداشتن کامل سوگیری ذهنی تقریباً غیرممکن است».(مونیکا و استیون،1992: 68) امّا با آگاهی از انواع سوگیریها و دلایل شکلگیری آنها میتوان احتمال بروز خطا را کاهش داد و یا در صورت بروز، واکنش معقولانهتری داشت.
کلمۀ خطا، معمولاً یادآور خطای دیداری است، زیرا همۀ ما با تصاویر گمراه کننده آشنایی داریم. «امّا بینایی تنها محدودۀ خطاها نیست؛ وقتی کلیتر میاندیشیم حافظه نیز در معرض خطا قرار دارد».( کانمن،1399: 93)
خطاهای شناختی از جمله خطاهایی است که در بلندمدت براساس تجربههای از پیش شکل گرفته، کاهش میزان درگیری در فرآیند تصمیمگیری و تسریع شدن این فرآیند، همچنین اجتناب از مقایسۀ راهحلهای گوناگون ایجاد میشود. تحقیقات متعددی که در زمینۀ رفتار انسان و علل بروز سوگیریهای مختلف انجام شده، نشان میدهد که «به دلیل پیچیدگی این فرآیند و ناممکن بودن اصلاح اساسی مغز، بهتر است که وقوع این خطاها را بپذیریم و با تمرکز بر محیط تصمیمگیری و بهینهسازی آن، در راستای خروجی مناسب قدم برداریم.»(شکاریان و دیگران،1396: 1-6) در بیشتر موارد قضاوت و تصمیم افراد صحیح است امّا گاهی انسان به احساسات خود اجازۀ هدایت تصمیمگیری میدهد که منجر به خطا میشود.
خطا و سوگیری به دلیل تمایل افراد «به راههای میانبر و تأکید بیش از اندازه بر تجربه، احساسات بیاساس، توهّم و محاسبات سرانگشتی و به طور کلّی فاصله با واقعیّت است. در برخی موارد، سوگیری ممکن است نتایج مثبتی در پی داشته باشد؛ امّا احتمال بروز نتایج منفی بیشتر است».(یزدانی و مشتاقی،1395: 735-752)
بیان ادبی واژه سوگیری در کتاب مرزباننامه این گونه است:«چون کاری بَینَ طَرَفَی النَّقیضِ افتد، حکم در آن قضیّه بر یک جانب کردن و از یک سو اندیشیدن اختیار عقل نیست، ... بسا خطاها که وهم بصورت صواب در نظر آورد و بسا دروغها که خیال در لباس راستی فرا نماید.»(وراوینی،1398: 224)
سوگیری لنگر انداختن
لنگر انداختن نوعی سوگیری شناختی است که طی آن «ذهن در فرآیند تصمیمگیری به نخستین اطّلاعاتی که بدست میآورد تکیه میکند. در این سوگیری، ذهن روی اطّلاعات اولیه یا قسمتی از آن گیر میافتد و زحمت جستجوی بیشتر را به خود نمیدهد. ذهن همیشه برای نخستین اطّلاعات به دست آمده ارزش خاصّی قائل است و معمولاً وقتی لنگرش را در قسمت خاصی از اطّلاعات میاندازد؛ جانبداری پیشه میکند». (شهری،1397: 7)
قضاوت از روی ظاهر یکی از نمونههای لنگر انداختن است. وقتی برای اولین بار فردی را ملاقات میکنیم، اولین سیگنالهای دریافتی از او مثل: نوع پوشش، لبخند زدن و... باعث میشود که فرد در نظر ما خوشایند یا ناخوشایند جلوه کند. اگر لنگر ذهن ما روی این برداشت اولیه گیر کند، «دو اتّفاق رخ میدهد؛ یا ذهن دادههای جدید در مورد فرد را نمیبیند؛ یا دیده میشود امّا توجّهی به آنها ندارد و روی برداشت اولیۀ خود تأکید دارد.» (محمودزاده و دیگران،1399: 19)
این اثر مربوط به زمانی است که «مغز در نادیده گرفتن اطّلاعات اولیه ناتوان است و نشان میدهد که یک دادۀ اضافی میتواند فرآیند تعقّل را به گونهای روشمند منحرف کند.»(لرر،1389: 238)
هنگام بروز این سوگیری،«اشخاص در برآوردهای کمی، تحت تأثیر اعداد یا ارقام موجود در مسأله یا برآوردهای قبلی قرار میگیرند.» (صمدی و دیگران،1391: 85-99)
پدیدۀ لنگر انداختن هنگامی رخ میدهد که افراد بدون تخمین کمیتی، ارزش خاصی برای آن کمیت ناشناخته در نظر میگیرند؛ چیزی که اتّفاق میافتد یکی از نتایج روانشناسی تجربی است. «اثر لنگر همه جا وجود دارد. مکانیسم روانی به وجود آورندۀ این سوگیری، ما را تأثیرپذیر میکند و مسلماً همیشه افرادی وجود دارند که از این خصلت ما استفاده کنند».(کانمن،1399: 186)
عبارت زیر، بیان مناسبی برای سوگیری لنگرانداختن در کتاب مرزباننامه است:«آفرینش همه آفریدگان چنانست که هر آنچ بشنود و طبیعت او را موافق و ملایم آید، زود بقبول آن مسترسل شود.»(وراوینی،1398: 221)
برای تبیین این خطای ذهنی در مرزباننامه تمثیلهای زیر مناسب خوانندگان است:
الف) تمثیل" گرگ خنیاگردوست با شبان"
گرگ در این داستان «تمثیل نادانی و فریب خوردگی است»(پاکدل و میراب،1394: 127-140) زیرا اسیر گفتار بزغاله میشود و با شنیدن دریافت هدیه از جانب چوپان، دچار خطای لنگر شده و با تصمیمی عجولانه و اشتباه، با درخواست بزغاله مبنی بر خواندن آواز موافقت میکند. پیامد این سوگیری برای گرگ، از دست دادن غذا و آسیب دیدن از چوپان است.
بزغاله تمثیل فردی «زیرک و کاردان»(همان:129) است. او برای نجات خود چارهاندیشی میکند و با تمجید و ستایش از گرگ، او را فریب داده و جان خود را نجات میدهد.
« شنیدم که وقتی گرگی در بیشهای وطن داشت. روزی در حوالی شکارگاهی که حوالتگاه رزق او بود، بسیار بگشت و ...»( ر ک وراوینی،1398: 68)
ب) تمثیل"شگال خر سوار"
توجّه به اهمیّت تصمیمگیری و تأثیر سوگیریهای ذهنی در تصمیمگیری، به انسان کمک میکند تا کمتر دچار اشتباه و خطا شود. در داستان شگال خر سوار این مهم به خوبی به تصویر کشیده شده است.
در این داستان شغال تمثیل فردی حیلهگر و بیاحتیاط است.«او یک بار با مکر، از هلاکت به دست باغبان نجات مییابد امّا بار دیگر در حیلۀ خود ناکام میماند».(تقوی،1376: 146)
او گمان میکند میتواند با نیرنگ خر را بفریبد. شغال با بیان ویژگیهای دل انگیز از دشت، سعی میکند خر را در تصمیمگیری برای همراهی با خودش، گمراه کرده و او را طعمه کند.
خر در اکثر داستانهای کهن فارسی، نماد بلاهت و نادانی است؛ امّا در این داستان، تمثیل فردی دانا و مکار است. اگرچه در ابتدای داستان، با شنیدن توصیفات دشت، در دام خطای لنگرانداختن افتاده و از شغال فریب میخورد. خر بدون توجّه به چهرۀ زخمیِ شغال و با تصمیمی عجولانه با او همراه میشود امّا در ادامۀ حکایت «برخلاف طبیعت و سرشت خود و آنچه بدان مشهور است(سبک مغزی و حماقت) رفتار میکند؛ یعنی از خرد خود بهره میگیرد».(تقوی،1376: 147)و با ترفند و تصمیم درست و بجا خود را نجات میدهد.
« شنیدم که شگالی بکنار باغی خانه داشت هر روز از سوراخ دیوار در باغ رفتی ...»(ر ک وراوینی،1398: 81)
ج) تمثیل"دادمه وداستان"
هر فرد در شرایطی که از سوگیریهای شناختی و عاطفی آگاهی نداشته باشد؛ براساس پیشزمینههای ذهنی که حاصل تجربیات گذشته است، دچار سوگیری میشود.
خرس تمثیل افراد «حسود و فتنهگر»(پاکدل و میراب،1394: 127-140) است. او به دلیل بدبینی و حسادت نسبت به دادمه به شدّت با شفاعتِ داستان مخالفت میکند و سعی دارد با سخنان خود مانع آزادی دادمه شود.
«داستان (شغال) تمثیل وفاداری و زیرکی است».( تقوی،1376: 194) او با تلاش خود توانست دادمه را از گرفتاری و زندان نجات دهد. دادمه(شغال) تمثیل «پرگویی و زیاده گویی است»(همان،193)زیرا با گفتار خود سبب برانگیختن خشم پادشاه و گرفتار شدن خویش میشود.
فرخ زاد(خرگوش) تمثیل فردی «زیرک و مصلحتاندیش»(همان،193) است. چراکه خرس با کمک و مشورت او توانست مقام خود را نزد شاه بهبود بخشد.
در این داستان خرس بر مبنای اطّلاعات اولیّهای که از سیرت خشمگین پادشاه دارد، گمان میبرد نظر شاه نسبت به دادمه تغییر نخواهد کرد، پس سعی میکند با سعایت علیه او، منزلت خود را بهبود بخشد؛ امّا با این تصمیم نادرست اعتبار خود را نزد شاه و ندیمان از بین میبرد.
« شنیدم که شیری بود بکم آزاری و پرهیزگاری از جملۀ سباع و ضواری متمیز و...»( ر ک وراوینی،1398: 277)
د) تمثیل"زغن ماهیخوار با ماهی"
همانطور که پیشتر بیان شد ذهن افراد با شنیدن دریافت پاداش، جانبدار میشود و فرد را در دام لنگر میاندازد.
زغن تمثیل فردی ساده لوح و بیخرد است. «هیچ چاره جویی و راهحلی برای رهایی از مشکلات خود ندارد و منتظر فرصت و راهحلی است که برایش اتّفاق بیفتد.» (پاکدل ومیراب،1394: 127-145) با شنیدن دریافت پاداش به راحتی فریب میخورد. ماهی تمثیل افراد «کاردان و زیرک است که در سختترین موقعیّت، خود را با راهحل مناسب نجات می دهند.»(همان:130)
در این داستان زغن با شنیدن خبر دریافتِ پاداش روزانه، طمع ورزیده و بدون تفکّر دربارۀ این موضوع، با تصمیمی نسنجیده، سخن ماهی را میپذیرد و در نتیجۀ این سوگیری، طعمۀ خود را از دست میدهد.
«آورده اند که زغنی بود، چند روز بگذشت تا از مور و ملخ و هوّام و حشرات که طعمۀ او بود، هیچ نیافت که بدان سدّ جوعی کردی و...»( رک وراوینی،1398: 362)
ه) تمثیل"روباه با خروس"
روباه تمثیل فردی«مکار و فریب خورده است. در ابتدا با چرب زبانی تلاش میکند خروس را فریب داده» (پاکدل و میراب،1364: 127-145) و او را شکار کند امّا در نهایت شکست میخورد.
خروس تمثیل فردی مکار و زیرک است. او به گفتههای روباه اکتفا نکرده و برای اطمینان از سخنان او، ترفندی را به کار میگیرد و با این تصمیم صحیح و به موقع، جان خود را نجات میدهد.
روباه عجولانه و بدون نگاه کردن به مسیر، گمان میکند، سگ تازی به سمت او میآید و پا به فرار میگذارد. پیامد این تصمیم عجولانه و سوگیری، از دست دادن طعمه لذیذ است.
« شنیدم که خروسی بود جهان گردیده و دامهای مکر دریده و بسیار دستانهای روباهان دیده و داستانهای حیل ایشان شنیده...»(ر ک وراوینی،1398: 445)
و) تمثیل" شتر و شیر پرهیزگار"
اثر لنگر مربوط به زمانی است که مغز در نادیده گرفتن اطّلاعات اولیه ناتوان است؛ گاهی یک دادۀ اضافی فرآیند تعقّل را به گونهای روشمند منحرف میکند. این امر در داستان شتر و شیر پرهیزگار تبیین شده است.
خرس تمثیل فردی «حسود و کینهتوز و بداندیش»(تقوی،1376: 260)است. او با سخنان خود تلاش میکند تا شتر را در دام خطای ذهنی انداخته، بین شتر و شیر اختلاف بیندازد و از این طریق شتر را نابود کند.
شتر تمثیل فردی «مخلص و پرهیزگار»( همان:260)است که در ابتدا، با شنیدن سخنان خرس( گوشتخواری شیر) دچار خطا شده امّا در نهایت، درستکاری او عیان میشود. شیر تمثیل عدالت و پرهیزگاری است. با تحقیق و تفحص و تصمیمی صحیح و به موقع، دوست را از دشمن بازمیشناسد.
«شنیدم که شیری بود پرهیزگار و حلالخوار و خویشتندار و متورّع...»(ر ک وراوینی،1398: 559)
ز) تمثیل"مار افسای و مار"
قضاوت از روی ظاهر یکی از نمونههای لنگر انداختن است. در این داستان مار تمثیل فردی «مکار و مغتنم فرصت» (تقوی،1376: 184) است. در او ابتدا با توسل به مکر در پی نجات جان است اما هنگامی که مکر کارساز نیست؛ فرصت را از دست نداده و با تصمیمی بجا، شکارچی را هلاک میکند. شکارچی تمثیل فردی حریص و بیاحتیاط است. با تصمیمی عجولانه و بدون فکر به مار نزدیک شده و جان خود را از دست میدهد.
مرد شکارچی با دیدن عدم تحرک مار، گمان میکند که مرده است و تلاشی برای اطمینان از مردن مار نمیکند. در نتیجۀ این خطا، جان خود را از دست میدهد.
« شنیدم که وقتی ماری ارقم بالوان و اشکال مرقّم در پایان کوهی خفته بود...»(ر ک وراوینی،1398: 588)
راهکارهای مقابله با سوگیری لنگر انداختن در تمثیلهای مرزباننامه
به طور کلی، نظر و تصمیمات ما، تحت تأثیر عوامل بیرونی قرار دارد و با نظر واقعیمان متفاوت است.«راهکار فکر کردن خودخواسته به نکتههای مختلف، میتواند سپر خوبی در برابر لنگر انداختن باشد؛ زیرا تجمع افکار سویهدار را خنثی میکند.»(کانمن،1399: 186-188)
«مرد دانا هیچ نا آزموده گستاخ نشود و بیتجربه و امتحان در کارها تعجیل و توغّل روا ندارد و هر سخنی را مقام تصدیق و تحقیق بداند».(وراوینی،1398: 402)
از دیگر راهکارها جمعآوری اطّلاعات دقیق و کافی و بررسی تمام گزینههای موجود و پرهیز از تصمیمگیری عجولانه است. این امر در مرزباننامه بسامد بالایی دارد.
«شتابزدگی کار شیطانست و بی صبری از باب نادانی»(همان: 333)
در زمان تصمیمگیری نباید تنها به دادهها و اطّلاعات خاصی اکتفا کرد. برای مثال در حکایت "شتر و شیر پرهیزگار"، اگر شتر کمی بیشتر در مورد شیر تحقیق میکرد و عجولانه، سخنان خرس را نمیپذیرفت؛ دچار مشکل نمیشد.
«اول و آخر کار نیکو بنگری و فاتحت با خاتمت برابر کنی و بدانی که خوض پیوستن اولیتر با عنان عزم باز کشیدن، تا نه تعجیلی رود که در ورطۀ ندامت افکند و نه توقّعی که از ادراک فرصت بازدارد».(همان: 364)
و در جایی دیگر در مرزباننامه آمده است:
«میباید که بصرف اندیشۀ ژرف درین کار نگه کنی و بی تأمّل و تثبّت قدم در راه این عزیمت ننهی» (همان: 229)
هدفگذاری و تعیین معیارها میتواند ابزار مفید و سودمندی جهت جلوگیری از این سویه باشد. به عبارت دیگر، اگر نقاط لنگرگاهی و معیارها به درستی تعیین شده باشند، در شرایط متفاوت میتوان منعطفتر عمل کرد. از خود سوالاتی بپرسید تا شاید این رفتار، سوگیری شما را آشکار کرده و بتوانید عقلانی یا احساسی بودن تصمیم خود را تشخیص دهید. «عقل بر هفت ولایت تن امیرست و حس معین عقل و شهوت خادم تن؛ مگذار که هیچیک قدم از مقام خویش فراتر نهند.»(همان: 203)
برای مثال هنگام خرید یا فروش یک محصول به این فکر کنید که آیا تمام جنبهها و اطّلاعات موجود را در نظر گرفتهاید یا تصمیمات را بر مبنای یک معیار بهخصوص قرار میدهید.«هرک در جام گیتی نمای خرد فرجام کارها ننگرد و در مطلع اندیشه از مخلص یاد نکند، همیشه پراکنده دل و آسیمهسر و بیسامان کار باشد.»(همان: 328)
بهتر است از این سوگیری و نقاط ضعف ذهن خود آگاه باشیم تا بتوانیم جلوی قضاوتها و تعصبات بدون فکر خود را بگیریم. «بردبار شو تا ایمن شوی و داد از خویشتن بده تا داورت بکار نیاید و خود بهر آنچ کنی راضی مشو تا مردمت دشمن نگیرند.»(همان: 98)
نتیجه گیری
بهترین شیوه، جهت آموزش به مخاطبان، استفاده از متون ادبی به ویژه تمثیل و داستان است تا مفاهیم به صورت ساده و ملموس بیان شود. مرزباننامه هم از امتیاز اثر بخشی متون ادبی در حوزۀ رفتاری جامعه انسانی بینصیب نیست. این اثر به شکل مطلوبی عقاید فردی را به نقد میکشد و با زبان نرم تمثیل در مقام نصیحتگری دانا، الگوی رفتاری صحیح برای زندگی سالم و عاری از سوگیری را برای مخاطب به تصویر میکشد.
با توجّه به شواهد مثال ذکر شده میتوان گفت مرزبان بن رستم سوگیری لنگرانداختن و راهکارهای مقابله با آن را به خوبی در قالب تمثیل، بیان کرده است. از جملۀ این راهکارها میتوان به پرهیز از تصمیمگیریِ عجولانه، جمعآوری اطّلاعات کافی، آگاهی از نقاط ضعف، پرهیز از قضاوت عجولانه و نادرست و استفاده از نیروی عقل اشاره کرد.
منابع و مآخذ
الف- کتاب:
1- تقوی، محمد، 1376، حکایتهای حیوانات در ادب فارسی، تهران: روزنه
2- شهری، بهمن، 1397، سوگیریهای شناختی، تهران
3- شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1388، صور خیال در شعر فارسی، تهران، انتشارات آگاه
4- فتوحی، محمود، 1385، بلاغت تصویر،تهران: سخن
5- کانمن، دانیل، 1399، تفکّر، سریع و کند، تالوصمدی، فروغ، نشر دُرّ دانش بهمن
6- لرر، یوفا، تصمیم گیری، 1389، اندرودی، اصغر، تهران، انتشارات دایره
7- محمدقاسمی، حمید،1388، تمثیلات قرآن و جلوههای تربیتی آن، تهران: انتشارات امیرکبیر
8- محمودزاده، حمید، غیاثی، شکیبا، و سعیدی، علی، 1399، سوگیری شناختی چیست، ابر پردازش دیدار
9- وراوینی، سعدالدین، 1398، مرزباننامه، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ25، تهران، صفی علیشاه
10- همتیفر، محمد، روزبه نیا، علی و تیموری، مهدی،1396، مهارتهای مسئلهیابی و تصمیمگیری، تهران: انتشارات ساکو
ب-مقالات:
11- ازنب، الهام، محمدیان، بهزاد و کریمی، آصف، 1400، شناسایی خطاهای شناختی در مذاکرات کارآفرینانه با تمرکز بر پروژههای تامین مالی جمعی، نشریۀ علمی مدیریت نوآوری، 89-113
12- پاکدل، مسعود و میراب، معصومه،1394، نگاهی به تمثیلهای نمادین در مرزباننامه، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، ص127-140
13- ترکلادانی، صفورا و رحیمی رکنی، مائده، 1396، پردازش شخصیّت و درون مایۀ اخلاقی در دو اثر مرزباننامه سعدالدین وراوینی و فابلهای زن دولافونتن، فنون ادبی، صص133-142
14- حاجیپور، حبیب، 1398، بررسی و مقایسه کیفیت آموزههای تعلیمی در حکایت« مناظره دیوگاوپای با مرد دینی» از روضةالعقول با حکایت« دیوگاوپای و دانای دینی» از مرزباننامه، جستارنامه ادبیات تطبیقی، صص138-154
15- خدادادی مهاباد، معصومه، 1387، روانشناسی و ادبیات، همایش ملی پژوهشهای نوین در زبان و ادبیات فارسی، ورامین، صص1-8
16- سالم قهفرّخی، امین، علیخواه، ساهره، رستمی، محسن و رضایی، سید رضا، 1399، بررسی عوامل روانشناختی مؤثر در تصمیمگیری، ماهنامه علمی تخصصی مطالعات کاربردی در علوم مدیریت و توسعه، صص29-38
17- شکاریان، ناصر، شکاریان، امیر و شیخزاده، محمد، 1396، بررسی سوگیریها و خطاهای شناختی، موسسۀ عالی علوم و فناوری خوارزمی،صص1-6
18- صمدی، عباس، سهرابی، روح الله و خزائی، محمد معین، 1391، شناسایی سوگیریهای رفتاری بر تصمیمگیری سهامداران فردی در خرید و فروش سهام در تالار بورس منطقهای همدان، فصلنامه مدیریت، 85-99
19- وفایی فرد، مریم، رحیمی، سید مهدی، بهنام فر، محمد و خامسان، احمد، 1396، رویکرد شناخت درمانی و بررسی دو تحریف شناختی(تعمیم مبالغه آمیز و نتیجهگیری شتاب زده) مبتنی بر تمثیلهای مثنوی معنوی مولوی، متن شناسی ادب فارسی، ص 49-66
20- وفایی فرد، مریم، رحیمی، سید مهدی، بهنام فر، محمد و خامسان، احمد، 1397، بررسی دو تحریف شناختی تفکر دو قطبی و صافی ذهنی، مبتنی بر تمثیل های مثنوی معنوی مولوی، گوهر گویا، شماره 3، صص133-156
21- یزدانی، ناصر و مشتاقی، یوسف، 1395، بررسی و شناخت تأثیر عوامل روانشناختی با رویکرد خطاهای ادراکی بر فرآیند تصمیمگیری سرمایهگذاران فردی، دانشگاه تهران، صص735-752
22-Susan Mineka, Steven K. Sutton. (1992). “Cognitive Biases and the Emotion .65-79 .al Disorders” Psychological Science, Vol. 3, Issue. 1, Jan
A: books:
1-Fatuhi, Mahmoud, 2006, Balaghat tasvir, Tehran: Sokhan (in Persian)
2-Hemmati far, mohammad, roozbeh niya, ali and teymoori, mahdi, 2017, prolem solving and decision making skills, Tehran,sakoo publications(in Persian)
3-Kahneman, Daniel, 2020, thinking fast and slow, talosamadi, forough, dor danesh bahman publication (in Persian)
4-Lerer, ufa, decision making, 2010, androudi, Asghar, Tehran, dayere publicahions (in Persian)
5-Mahmoodzade, hamid, ghiasi, shakiba and saedi, ali, 2020, what is cognitive bias? abar pardazesh didar (in Persian)
6-Mohammad ghasemi, hamid, 2009, parables of the quran and their educational effects, Tehran, amir Kabir publications (in Persian)
7-Shafiyi kadkany, Mohammadreza, 2009, imaginary images in Persian poetry, Tehran, Agah publications (in Persian)
8-Shahri, bahman, 2018, cognitive bias, Tehran (in Persian)
9-Taqavi, Mohammad, 1997, animal stories in Persian literature, Tehran: Rozaneh (in Persian)
10-Varavini, saad al-din, 2019, marzban name, Khalil khatib rahbar, print 25, Tehran, safi ali shah (in Persian)
B. articles:
11-Aznab, elham, mohammadiyan, behzad and karimi, aasef, 2021, identifying cognitive errors in entrepreneurial negotiations with a focus on crowdfunding projects, scientific journal of innovation management, 89-113(in Persian)
12-Haji poor, habib, 2019, examining and comparing the quality of educational teachings in the story of the debate dive gavpay and the religious man from rozatol al- aqool with the story of divegavpay and the religious scholar from marzban nameh, thesis of comparative literature, 138-154(in Persian)
13-Khodadadi mahabad, massoumeh, 2008, psychology and literature, national conference of new researches in Persian language and literature, varamin, 1-8 (in Persian)
14-Pakdel, Masoud and Mirab, Masoumeh, 2014, a look at symbolic allegories in Marzban nameh, a quarterly journal of didactic and lyrical research on Persian language and literature, 127-140(in Persian)
15-Salem ghahfarokhy, amin, alikhah, sahere, rostamy, Mohsen and rezayi, seyyed reza, 2020, examining psychological factors effective in decision making, specialized scientific monthly of applied studies in management and development sciences, 29-38 (in Persian)
16-Samadi, abbas, sohrabi, rooh allah and khazayi, mohammad moin, 2012, Identification of behavioral biases affecting the decisions of individual investors dealing the shares in hamadan stock exchange. Journal of Industrial Strategic Management. 85-99 (in Persian)
17-Shekarian, naser, Shekarian, amir and sheykh zade, mohammad, 2017, investigation biases and cognitive errors, kharazmi higher institute of science and technology,1-6 (in Persian)
18-Susan Mineka, Steven K. Sutton. (1992). “Cognitive Biases and the Emotion .65-79 .al Disorders” Psychological Science, Vol. 3, Issue. 1, Jan (in Persian)
19-Tork ladani, safuora and rahimi rokni, maede, 2017, personality processing and moral contrnt in two works of marzban name saad dl-din varaviny and fables of jean de la fontaine,fonoone adabi, 133-142( in Persian)
20-Vafayi Fard, Maryam, Rahimi, Seyed Mehdi, Behnam Far, Mohammad and Khamesan, Ahmed, 2017, cognitive therapy approach and investigation of two cognitive distortions (exaggerated generalization and hasty conclusions) based on Maulawi's spiritual masnavi, Textology of Persian literature, 49-66(in Persian)
21-Vafayi fard, Maryam, rahimy, seyyd mahdi, behnam far, mohammad and khamesan, ahmad, 2018, investing the two cognitive distortions of bipolar thinking and mental clarity based on allegory masnavi manavi molavi, gohar gouya, no3, 133-156 (in Persian)
22-Yazdani, Naser and Mushtaghi, Youssef, 2015, investigation and recognition of the effect of psychological factors with the approach of perceptual errors on the decision-making process of individual investors, University of Tehran, 752-735
