تحلیل ماهیت می در ساقی نامۀ رضی الدین آرتیمانی

الموضوعات :

رسول شمس نصرتی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.)
سید حسن سیدترابی ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.)
علی محمد مؤذنی ³ (استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.)
محمدرضا شاد منامن ⁴ (استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.)

تاريخ الإرسال : 25 السبت , جمادى الأولى, 1442 تاريخ التأكيد : 25 السبت , جمادى الأولى, 1442 تاريخ الإصدار : 05 الثلاثاء , صفر, 1442

الکلمات المفتاحية:

ملخص المقالة :

در میان شاعران عارف مسلک عصر صفوی، رضی الدین آرتیمانی به سبب آفرینش ساقی نامه شهرت ویژه ای دارد. از یک سو، مضامین عرفانی و از سوی دیگر اندیشه های مذهبی و ارادت وی به تشیع، آراء و نظرات او را قابل تأمل کرده است. هدف مقالة حاضر آن است تا نشان دهد ابژة می علاوه بر کارکرد متداول آن، در ساقی نامه وظیفة مضاعفی ایفا می کند. می و وابسته های آن بیانگر بسیاری از معانی و پیام های فرهنگی ـ اجتماعی و سیاسی است. بررسی دلالت های ضمنی و پنهان آن می تواند برخی از مسائل نهفته در فرهنگ آن دورة ایران را روشن سازد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و تأمل در تک تک ابیات ساقی نامه به بررسی تأثیر ایدئولوژی حاکم بر سرودة آرتیمانی خاصه می و متفرعات آن پرداخته است. نتایج حاصل نشان داد که آرتیمانی به دلیل همراهی با دستگاه شیعه پرور صفوی علاوه بر کاربرد معانی رایج می، تلاش کرده با اندک تغییر ماهیت، رویکرد و رنگ مذهبی نیز بدان ببخشد. وی برای تصویر اندیشه منحصر به فرد خود نه مانند صوفیان افراطی و نه مانند فقیهان متعصب عمل کرده بلکه با ایجاد تعادل بین ماده و معنا، دنیا و آخرت به نوعی از عرفان متعادل شیعی دست یافته است. او از یک سو در خلسة مستی هوشیاری و از سوی دیگر در پی نجات مخالفان یعنی شیخان و زاهدان ریایی از جهل و مستی بی خبری بوده است. درک این رهیافت اهمیت نگرش آرتیمانی را به عنوان یک شاعر عارف در عصر فرقه بازی ها و افراط گرایی ها نشان می دهد و شعرش را قابل اعتنا می سازد

المصادر:

کتاب­ ها

قرآن کریم.

آرتیمانی، رضی­الدین (13۷۲) دیوان رضی­ الدین آرتیمانی، چاپ اول، قم: دارالفکر.

آذربیگدلی، لطفعلی­ بن­ آقاخان (1378) آتشکدة آذر، تهران: امیرکبیر.

انصاری، خواجه عبدالله (1385) مجموعه رسائل فارسی، تصحیح مولائی، تهران: توس.

الشیبی، کامل مصطفی (1982م) الصله بین التصوف و التشیع، چاپ سوم، بیروت: دارالاندلس.

بلعمی، ابوعلی محمد (1352) تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار و به کوشش محمد پروین گنابادی جلد دوم، چاپ دوم، تهران: اطلاعات.

بقلی­ شیرازی، روزبهان (1374) شرح شطحیات، تصحیح و مقدمة هانری کربن، تهران: انجمن ایران­شناسی فرانسه در تهران.

پارسادوست، منوچهر (1388) شاه تهماسب اول، چاپ دوم، تهران: انتشار.

تنسر (1354) نامة تنسر به گشنسپ، تصحیح مجتبی مینوی، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.

جرجانی، علی ابن محمد (1405) کتاب التعریفات، بیروت: چاپ ابراهیم ابیاری.

جرجانی، اسماعیل بن حسن (1391) ذخیرة خوارزمشاهی، قم: مؤسسه احیا طب طبیعی.

جهانگیری، محسن (1385) محی­ الدین ابن­عربی: چهرة برجستة عرفان اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.

خرمشاهی، بهاء­الدین (1383) حافظ ­نامه، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

خیام، عمربن­ابراهیم (1380) نورزنامه، به تصحیح علی حصوری، تهران: حصوری.

داد، سیما (1378) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.

دمیری، کمال­الدین (1368) حیوة­الحیوان الکبری، تهران: ناصرخسرو.

دهخدا، علی­اکبر (1377) لغت­نامه، 16 جلد، تهران: دانشگاه تهران.

رحیمیان، سعید (1376) تجلی و ظهور در عرفان نظری، قم: تبلیغات اسلامی حوزة علمیه.

رودکی، جعفر بن محمد (1393) دیوان شعر، بر اساس نسخه سعید نفیسی، چاپ اول، نشر نگاه.

زرین­ کوب، عبدالحسین (1389) ارزش میراث صوفیه، چاپ چهاردهم، تهران: امیرکبیر.

_____________ (1390) پله پله تا ملاقات خدا، چاپ سی و یکم، تهران: علمی.

سجادی، سیدجعفر (1383) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات طهوری.

سیوری، راجر (­1385) ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چاپ شانزدهم، تهران: نشر مرکز.

صدیق حسن خان، محمدعلی خان (1390) تذکرة صبح گلشن، چاپ اول، تهران.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1371) المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان.

عوفی، محمد (1374) جوامع­ الحکایات، تصحیح جعفر شعار، تهران: سخن.

عنصرالمعالی، کیکاووس­بن­اسکندر (1382) گزیدة قابوس­نامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

غزالی، احمد (1376) مجموعه آثار فارسی، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کمال­ خوارزمی، حسین­ بن­ حسین (1367) شرح فصوص­الحکم، 2 جلد، تهران : مولی.

کاشانی، عبدالرزاق (1372) اصطلاحات الصوفیه، ترجمة محمدخواجوی، تهران: مولی.

کاشانی، عزالدین محمود (1389) مصباح­ الهدایه و مفتاح­ الکفایه، به تصحیح استاد جلال­الدین همایی، چاپ یازدهم، تهران: زوار.

گلچین­ معانی، احمد (1362) مصحح تذکرة میخانه، چاپ چهارم، تهران: اقبال.

گوپای ­موی، محمد قدرت­الله (1336) تذکرة نتایج­ الافکار، چاپخانه سلطانی.

لاپیدوس، ایرا. ام (1376) تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هیجدهم، ترجمة محمود رمضان­ زاده، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.

معین، محمد (1384) مزدیسنا و تأثیر آن در ادب پارسی، چاپ چهارم، 2 جلد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

منوچهری،(1363) دیوان منوچهری دامغانی، تصحیح دبیر سیاقی، چاپ دوم، تهران: زوار.

هجویری، ابوالحسن­ علی ­بن­ عثمان­ الجلابی (1371) کشف­ المحجوب، به تصحیح ژوکوفسکی(با مقدمة قاسم انصاری)، چاپ دوم، تهران: طهوری.

هدایت، رضاقلی­خان (1316) تذکرة­المحققین موسوم به ریاض ­العارفین، تهران: کتابخانه مهدیه.

مقالات

آقانوری، علی، فتاحی اردکانی، محسن (1393) چگونگی و عوامل تغییر رویکرد صفویه از تصوف به تشیع، سال اول، شمارة 1، صص 109 – 133.

افراسیاب ­پور، علی­اکبر(1385) عرفان در دورة صفوی، مجلة عرفان اسلامی، سال سوم، شمارة 8 ، صص 13 تا 37.

برزین، پروین (1355) جمشید و زندگی افسانه­ ای او، مجلة فرهنگ و هنر،شمارۀ162، صص71-75.

تشکری، علی­اکبر. الهام. نقیبی (1393) تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی، پژوهش­ های تاریخی، سال 6، شماره 2، صص 49-66.

حسینی­ کازرونی، سیداحمد (1386) تبیین حقایق عرفانی و معرفت­ شناسی در ساقی­نامه­ های ادب فارسی، مجله ادبیات و زبان­ ها، شمارة 2، صص31-52.

شبانی، عزیز (1381) جرعه ­افشانی بر خاک در رمزپردازی­ های آب، ادبیات و زبان­ها، شماره 63 ، صص 54-57.

فروید، زیگموند (1382) رئوس نظریة روان­کاوی، ترجمة حسین پاینده، ارغنون، سال 9، شمارة 22، صص 1-74.

فنایی­اشکوری، محمد (1389) شاخصه ­های عرفان ناب شیعی، ادیان و مذاهب و عرفان، شمارة 32، صص7-29.

فهیمی، رضا، آقاحسینی، حسین، نصراصفهانی، محمدرضا(1391) بررسی مفهوم تجلی و انواع آن از دیدگاه ابن­ عربی، ادبیات عرفانی، سال 3، شمارة 6، 100-120.

عارفی، راهب (1391) صفات جلال و جمال الهی، فصلنامه حبل­المتین، شمارة 2،صص 92-117.

یمین، حسین (1352) سیر و تحول خمریات در ادب دری، ادب، سال 21، شمارة 2، صص 62-70.

نظری، جلیل (1382) مغان و باده­ گساری، پژوهشنامه علوم انسانی، شمارة 37، صص 197-214.

میرباقری فرد، سیدعلی اصغر، حسین آقا حسینی و مهدی رضائی (1386) عوامل شکل­ گیری حزن و تحولات آن در عرفان و تصوف،فصلنامه علمی و پژوهشی قم، سال 9، شمارة 2، صص89-107.

معین، محمد (1328) جام جهان نما، دانش، سال1،شماره 6، صص300-307.