مقایسۀ وجه تسمیه‌ها در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی

الموضوعات :

محمد محمدی ملک آبادی ¹ , مهرداد چترایی ² , قربانعلی ابراهیمی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

تاريخ الإرسال : 02 الأربعاء , جمادى الثانية, 1443 تاريخ التأكيد : 15 الأربعاء , رجب, 1443 تاريخ الإصدار : 28 الخميس , جمادى الأولى, 1444

الکلمات المفتاحية: اشتقاق, تاریخ سیستان, وجه تسمیه, دیوان خاقانی, باورهای عوام,

ملخص المقالة :

یکی از پرسش‌های جذاب برای انسان‌ها دلیل نام‌گذاری (وجه تسمیۀ) چیزهاست. در متون نظم و نثر فارسی تعدادی از نویسندگان و شعرا در خلال آثارشان، کلماتی را ریشه‌شناسی کرده و وجه تسمیۀ آن‎ها را - به زعمِ خود- نشان داده‌اند. بررسی و تحلیل و طبقه‌بندی این وجوه تسمیه، بیانگر نوع نگاه آنان به چگونگی ساخت کلمات است. در این مقاله برخی از این وجوه تسمیه که در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی مندرج است، بررسی و مقایسه شده‌است. بدین منظور ابتدا به دسته بندی انواع وجه‌ تسمیه و ذکر شواهد مثال از کتب گوناگون پرداخته شد و سپس نمونه‌های وجه تسمیه از کتاب تاریخ سیستان و دیوان خاقانی استخراج و بررسی گردید. با بررسی نمونه‌ها، مشخص شد که مؤلف تاریخ سیستان در گزینش و بیان وجه تسمیه‌ها بیشتر به اشتقاق کلمات توجه داشته است و در مواردی هم به اعتقادات و باورهای عوام رجوع کرده است ولی خاقانی بیشتر به بازی‌های شاعرانه با کلمات پرداخته و وجه تسمیه‌هایی ابداعی ارائه داده است. البته او هم به وجه تسمیه‌هایی که در کتب دیگر آمده توجه داشته است. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده‌است و گردآوری داده‌ها به شیوۀ کتابخانه‌ای است. هرچند مقالات متعددی دربارۀ وجه تسمیه چاپ شده، اما تاکنون مقالۀ مستقلی دربارۀ مقایسۀ گزینش وجه تسمیه در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی منتشر نشده‌است.

المصادر:

کتاب‌ها

ابوالقاسمی، محسن (1389) ریشه‌شناسی، تهران: ققنوس.

اسعد گرگانی، فخرالدین (1337) ویس و رامین، به تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: اندیشه.

باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1370) در تاریخ و سیاست کرمان، نامواره دکتر محمود افشار، جلد 6، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

برهان، ابن خلف تبریزی، محمد حسین (1361) برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران: امیرکبیر.

بهار، محمدتقی (1314) تاریخ سیستان (تصحیح و تعلیقات)، تهران: کلاله خاور.

توکلی مقدم، غلامحسین (1375) وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران: نشر میعاد.

حسن دوست، محمد (1395) فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

خاقانی شروانی (1368) دیوان، به تصحیح دکتر ضیاء الدین سجادی، تهران: زوار.

خاقانی شروانی (1386) ختم الغرائب (تحفه العراقین)، به تصحیح دکتر یوسف عالی عباس آبادی، تهران: سخن.

خرمشاهی، بهاء‌الدین (1371) حافظ‌نامه، 2جلد، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

خیام، عمر (1312) نوروزنامه، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: کتابخانه کاوه.

دهخدا، علی اکبر (1373) لغتنامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

سجادی، سید ضیاءالدین (1374) فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی شروانی، 2جلد، تهران: انتشارات زوار.

شمیسا، سیروس (1373) بیان، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس (1388) نقد ادبی، تهران: میترا.

صفی پور، عبدالرحیم (1362) منتهی الارب فی لغه العرب، تهران: سنایی.

عطار، فریدالدین (1356) منطق‌الطیر، به اهتمام دکتر سید صادق گوهرین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

فردوسی، ابوالقاسم (1363) شاهنامه، به تصحیح ژول مول، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

فردوسی، ابوالقاسم (1388) شاهنامه، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، بر اساس چاپ مسکو، تهران: قطره.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1350) سخن و سخنوران، تهران: انتشارات خوارزمی.

قدکساز، محمد (1375) وجه‌تسمیۀ شهرهای ایران، تهران: گلگشت.

قرشی، سید علی اکبر (1371) قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

کسروی، احمد (1335) نام‌های شهرضا و دیه های ایران، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.

معین، محمد (1353) فرهنگ فارسی، 6 جلد، تهران: امیرکبیر.

میبدی، رشیدالدین (1357) کشف الاسرار و عده الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، 10 جلد، تهران: امیرکبیر.

ناصر خسرو قبادیانی (1375) سفرنامه، به تصحیح دکتر محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.

نصرالله منشی، ابوالمعالی (1343) کلیله و دمنه، به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.

هرن، پاول و هوبشمان، هانریش (1356) اساس اشتقاق زبان فارسی، ترجمۀ جلال خالقی مطلق، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

مقالات

ابراهیمی‌جویباری، عسکری. (1391). بازتاب وجه تسمیه در ادب فارسی. فصلنامه زبان و ادب فارسی، 4(12)، 1-26.

تسلیمی، علی و میرمیران، مجتبی. (1384). ویس و رامین و ریشه‌شناسی کهن. نشریه جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، 38(3)، 133-144.

دبیرسیاقی، سید محمد. (1390). طرف بستن، طرف بربستن، طرف برداشتن. گزارش مکتوب، (49)، 8-1.

رحیمی زنگنه، ابراهیم، کهریزی، خلیل، حسینی، ایوب. (1392). کرمانشاه و سوءتفاهمی تاریخی. جستارهای تاریخی، 4(2)، 19-33.

شجاع قلعه دختر، راضیه، غفرانی، علی. (1392). جغرافیای تاریخی سرزمین مَکران. تاریخ و فرهنگ، 45(2)، 133-151. doi: 10.22067/history.v45i8.16216.

عسگری، انسیه. (1389). معناشناسی نوین از واژه شیطان. پژوهش‌های قرآنی، 16(64)، 204-219.

محمودپور، محمد، گلیجانی مقدم، ندا، خلیلی‌فر، سمانه. (1396). تأثیر عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری و وجه تسمیه «رشت». پژوهشنامه تاریخ اسلام، 1(25)، 111-97. .dor:20.1001.1.22519726.1396.1.25.6.6.

ممتحن، مهدی، ترابی، زینب. (1391). تفاوت یا همسانی شیطان و ابلیس. فصلنامه مطالعات قرآنی، 3(12)، 123-140.

هروی، جواد. (1387). ملوک خوارزم (آفریغی) از آغاز تا ظهور سامانیان. پژوهش‌نامۀ تاریخ، 3(10)، 1-33.

یوسفی، عثمان. (1388). کردهای ایزدی (پژوهشی در وجه تسمیه و ریشۀ نژادی). مطالعات تاریخ فرهنگی فصلنامه علمی -پژوهشی انجمن ایرانی تاریخ، 1(1)، 141-123.

Books

Abolghasemi, Mohsen (2011) Etymology, Tehran: Ghoghnoos publication.

As’ad-e-Gorgani, Fakhr o’Din (1959) Veys va Ramin, corrected by Mohammad Jafar Mahjoob, Tehran: Andishe publication.

Attar, Farid o’Din (1978) Mantegh Al-tair, by Dr. Seyyed Sadegh Gowharin, Tehran: Translation and publishing company.

Bahar, Mohammad Taghi (1936) History of Sistan (Descriptions and Corrections), Tehran: Kolale Khavar publication.

Bastani Parizi, Mohammad Ibrahim (1991) In History and Politics of Kerman, Namvare Dr. Mahmood Afshar, volume 6, Tehran: Endowment Foundation of Dr. Mahmood Afshar.

Borhan Ibn-Khalaf (1983) Definitive Argument ,by Dr.Mohammad Mo’in, Tehran: Amir Kabir publication.

Dehkhoda, Ali Akbar (1995) Dictionary, Tehran: University of Tehran.

Ferdowsi, Abo al-ghasem (1985) Shahname, Editet by Julius von Mohl, Tehran: Pocket Books Company.

Ferdowsi, Abo al-ghasem (2010) Shahname, by Dr.Saeed Hamidian, based on Moscow edition, fifteenth edition, Tehran: Ghatre publication.

Forouzanfar, badi’ al-Zaman (1972) Sokhan Va Sokhanvaran, Tehran: Kharazmi publication.

Ghadaksaz, mohammad (1997) Appellation of Cities of Iran, Tehran: Golgasht.

Ghorashi, seyyed Ali Akbar (1993) Ghamoos-e-Quran, Tehran: Dar al-Kotob al-Islamia publication.

Hasandoust, Mohammad (2017) An Etymological Dictionary of the Persian Language, Tehran: Academy of Persian Language and Literature publication.

Hübschmann, (Johann) Heinrich & Horn, Paul (1978) floor plan of neo-persian etymology, translated by Jalal Khaleghi Motlagh, Tehran: Iranian Culture Foundation.

Khaghani Shervani (2008) Khatm al-Ghara’eb, edited by Dr. Yousof a’li Abbas Abadi, Tehran: Sokhan publication.

Khaghani, Badil Ibn Ali (1990) Khaghani's Divan, edited by Zia’ o’Din Sajjadi, Tehran: Zavvar publication.

Khayyam, Omar,(1934) Nowrouz Name, edited by Mojtaba Minovi, Tehran: Kave Library.

Khorramshahi, B (1993) Hafeznameh, Tehran: elmi-va-farhangi.

Meybodi, Rashid o’Din (1979) Kashf al-Asrar va O’ddat al-Abrar, by Ali Asghar Hekmat, Tehran: Amirkabir publication.

Mo’in, Mohammad (1975) Persian dictionary, Tehran: Amirkabir publication.

Naser khosro, Ghobadyani (1997) Travelogue, edited by Dr. Mohammad Dabir siyaghi, Tehran: Zavvar publication.

Nasr-Allah Monshi, Abo al-Ma’ali (1965) Kalile and Demne, edited and explained by Mojtaba Minovi, Tehran: Tehran University Publication.

Safipoor, Abd al-Rahim (1984) Montahi al-Erab fi Loghat al-Arab, Tehran: Sanaee publication.

Sajjadi, Zia’ o’Din (1996) Dictionary of Divan-e-Khaghani-e-Shervani, first edition, Tehran :Zavvar publication.

Shamisa, Sirus (1995) Expression, Tehran: Ferdows publication.

Shamisa, Sirus (2010) Literary Criticism, Tehran: Mitra publication.

Tavakkoli Moghaddam, Gholam Hossein (1997) Appellation of Cities of Iran, Tehran: Mi’ad publication.

Articles

Asgari, E. (2011). The New Semantics of the Word Shayṭān. Qru’anic Reserches, 16(64), 204-219.

Dabir Siyaghi, Seyyed Mohammad. (2011). Tarf Bastan, Tarf Barbastan, Tarf Bardashtan. Written report, (49), 1-8.

Ebrahimi Jouibari, A. (2012). Reflection of word derivation in mysticism literature. Persian Language and Literature Quarterly, 4(12), 1-26.

Heravi, J. (2008). The Khwarazm kings from the early beginning to the rise of the Samanid. Journal of History, 3(10), 1-33.

Mahmoudpour M, Golijani N, khalilifar S. (2017). The Impact of Geographical Factors on the Formation and Etymology of Rasht. Islamic History Research Journal, 1 (25), 111-97. dor:20.1001.1.22519726.1396.1.25.6.6.

Momtahen, M., Torabi, Z. (2012). Difference or similarityof Satan andIblis. Quarterly Sabzevaran Fadak, 3(12), 123-140.

Rahimi Zangeneh, E., Kahrizi, K., Hosseini, A. (2014). Kermanshah and a Misunderstanding throughout History. Historical Studies, 4(2), 19-33.

Shujā‘ Qal‘adukhtar, R., Ghufrānī. (2013). Historical Geography of Makrān. Journal of History and Culture, 45(2), 133-151. doi: 10.22067/history.v45i8.16216.

Taslimi, Ali and Mirmiran, Mojtabi. (2005). Weiss and Ramin and ancient etymology. Journal of Literary Essays (former Literature and Human Sciences), 38(3), 133-144.

Yousefi, Othman. (2002). Izadi Kurds A research on naming and racial roots. Scientific-Research Quarterly of the Iranian History Society, 1 (1), 141-123.