توصیف حرم و خادمان امام هشتم (ع) در مدایح رضوی دورۀ صفوی
الموضوعات :
فاطمه تسلیم جهرمی
1
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه جهرم، جهرم، ایران.)
الکلمات المفتاحية: شعر آیینی, حرم رضوی, مدایح رضوی, صفویه,
ملخص المقالة :
اشعار فارسی در کنار تأثیرگذاری ادبی و ابلاغ پیام، از بعد فرهنگی و جامعه‌شناسی نیز حائز اهمیتند. با توجه به رسمی‌شدن مذهب شیعه از دورة صفویه، این حکومت از وجود بارگاه رضوی در ایران برای گسترش سیاست‌های مذهبی خود نیز بهره برد و شعرا را به سرودن مدایح مذهبی تشویق کرد. شعرای این دوره در ضمن مدح امام هشتم (ع)، اوضاع اجتماعی و بناها و رسوم زمانه را نیز بازتاب داده‌‌اند که از نظر تاریخ تطّور شیعه در ادبیات فارسی حائز اهمیت است. در مدایح رضوی در دورۀ صفوی به برخی کیفیات حرم امام هشتم (ع) چون: کاشی‌کاری، عطرافشانی، روشنایی حرم، انواع خدمت‌های حرم رضوی و... اشاره شده که منطبق با مستندات تاریخی است. در این میان بیشترین مضمون مدایح رضوی درباره روشنایی و خوشبویی حرم مطهر است که با توجه به نیّت واقفان و تعداد وقف‌نامه‌های رضوی برای تخصیص این دو امر در قرن‌های دهم تا دوازدهم، به‌طور کامل مطابقت دارد. کیفیت زیارت و توصیف زائران و حرم رضوی در این دوران بیش از همه در مدایح رضوی صائب تبریزی و اشرف مازندرانی بازتاب یافته است. با وجود این اشارات، شعرای این دوره در سرودن این اشعار بیشتر به کلیات همراه با تخیّل و تصویرسازی توجه داشته‌اند و توصیفات جزیی دربارة حرم رضوی کمتر در اشعار ایشان آمده است.
کتاب‌ها
ابن‌بطوطه، ابوعبدالله محمد (۱۳۷۶) سفرنامۀ ابن‌بطوطه، ترجمۀ دکتر محمدعلی موحد، ۲جلد، تهران: انتشارات آگه.
اخوان‌مهدوی، علی؛ نقدی، رضا (۱۳۹۶) آئین‌های حرم مطهر رضوی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
اشرف مازندرانی، محمدسعید (1350) دیوان اشعار اشرف‌مازندرانی، به تصحیح دکتر سید محمد سیّدان، تهران: انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
اعتمادالتولیه، محمدشفیع (1379) صورت موقوفات ارض قدس، مشهد: مرکز خراسان‌شناسی.
افوشته‌ای نطنزی، محمد بن هدایت‌الله (1383) نقاوة‌الآثار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
بابافغانی شیرازی (1340) دیوان اشعار بابافغانی شیرازی، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: اقبال.
بابویه قمی، ابوجعفرمحمدبن علی (شیخ صدوق) (1354) علل الشرائع، جلد 1، تهران: مکتبة الداوری.
ب‍ح‍ران‍ی، ع‍ب‍دالله بن ن‍ورال‍ل‍ه (1391) ع‍وال‍م‌ال‍ع‍ل‍وم و الم‍ع‍ارف و الاح‍وال م‍ن‌الآی‍ات و الاخ‍ب‍ار و الاق‍وال(بخش معجزات و فضایل)، ترجمه محسن احمدی، جلد 22، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا(ع).
برقی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد (1371ق) المحاسن، جلد 1، قم: دارالکتب الاسلامیه.
بهاءالدین محمد بن حسین عاملی(شیخ بهایی) (1361) دیوان کامل شیخ بهایی، به کوشش سعید نفیسی، تهران: چکامه.
بیهقی، محمدبن حسین (1374) تاریخ بیهقی، مصحح خلیل خطیب رهبر، جلد ۲، تهران: مهتاب.
تأثیری‌تبریزی، محسن (1373) دیوان اشعار محسن تأثیری‌تبریزی، به تصحیح امین پاشا جلالی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
تاجبخش، احمد (1378) تاریخ صفویه (هنر و صنعت، ادبیات، علوم، سازمان‌ها)، جلد۲، شیراز: نوید شیراز.
ترکمان، اسکندربیگ (1377) تاریخ عالم‌آرای عباسی، تهران، امیرکبیر.
جویای تبریزی، داراب‌بیگ (1337) کلیات جویای‌تبریزی، به اهتمام دکتر محمد باقر، بی‌جا: دانشگاه لاهوری.
حزین لاهیجی، محمدبن‌علی (1362) دیوان اشعار حزین‌لاهیجی، با تصحیح و مقابله و مقدمه بیژن ترقی، 2 جلد، تهران: خیام.
حسینی، خورشاه (1379) تاریخ ایلچی نظام‌شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هاندا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دورکیم، امیل (1373) قواعد و روش جامعه‌شناسی، ترجمۀ علی‌محمد کاردان، تهران: دانشگاه تهران.
رسولی، محمود و دیگران (1388) مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ۵ ج، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
سیدای نسفی، میرعابد (1382) دیوان اشعار سیدای‌نسفی، با تصحیح و تعلیق حسن رهبری، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی؛ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
صائب تبریزی، محمد علی (13۸9) دیوان صائب تبریزی، ۲جلد، مقدمه علامه شبلی نعمانی، تهران: علمی فرهنگی.
صدرحاج‌سید جوادی، احمد (1380) دایرة‌المعارف تشیّع، جلد ۱، تهران: حکمت؛ شهید سعید محبی.
صفا، ذبیح الله (1382) تاریخ ادبیات در ایران، جلد4، تهران: فردوس.
صیدی طهرانی، میرعلی (1364) دیوان اشعار صیدی تهرانی، به کوشش محمد قهرمان، تهران: اطلاعات.
طالب آملی، محمد (1364) دیوان اشعار طالب آملی، به اهتمام و تصحیح شهاب طاهری، تهران: سنایی.
عالم‌زاده، بزرگ (1394) حرم رضوی به روایت تاریخ، تهران: به‌نشر.
فضولی بغدادی، محمد بن سلیمان (1341) دیوان اشعار حکیم فضولی بغدادی، تصحیح حسبیه مازی اوغلی، ترکیه: بی‌نا.
فهمی استرآبادی (1389) دیوان فهمی استرآبادی، به تصحیح محمدحسین کرمی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
قصّاب کاشانی، سعید (1338) دیوان اشعار قصّاب کاشانی، به تصحیح ح. پرتو بیضایی، تهران: کتابخانه ابن‌سینا.
کلینی، محمد بن یعقوب (1365) کافی، جلد 1، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کمپفر، انگلبرت (1363) سفرنامة کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
مجاهدی، محمدعلی (1380) سیمای مهدی موعود در آیینه شعر فارسی، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران.
م‍ج‍ل‍س‍ی، م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر (1380) بح‍ارالان‍وار ال‍ج‍ام‍ع‍ه ل‍درر اخ‍ب‍ار الائ‍م‍ه الاطه‍ار،44 جلد، ب‍ی‍روت: دارال‍ت‍ع‍ارف ل‍ل‍م‍طب‍وع‍ات.
محتشم کاشانی، علی بن احمد (1379) دیوان اشعار محتشم کاشانی، با تصحیح و مقدمه اکبر بهداروند، تهران: نگاه.
مولوی، عبدالحمید (1353) پیش‌نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی، 7 جلد، مشهد: (نسخه تایپی ثبت شده در اداره مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی با شماره عمومی از شماره:58501 تا 58510).
نظیری نیشابوری، محمدحسین (1379) دیوان نظیری نیشابوری، به تصحیح محمدرضا طاهری، تهران: نگاه.
نقدی، رضا (1399) تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
نوایی، عبدالحسین (1368) نادرشاه و بازماندگانش، تهران: نشر زرّین.
ن‍وری، ح‍س‍ی‍ن‌ب‍ن م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی (1368) م‍س‍ت‍درک ال‍وس‍ائ‍ل و م‍س‍ت‍ن‍ب‍ط ال‍م‍س‍ائ‍ل، 15جلد، قم: م‍‌ؤس‍س‍ة آل‌ال‍ب‍ی‍ت ع‍ل‍ی‍ه‍م الس‍لام.
واعظ قزوینی، محمد رفیع (1359) دیوان اشعار واعظ قزوینی، دکتر سیدحسن سادات ناصری، تهران: علی‌اکبر علمی.
مقالات
آسرایی، مریم، مهرکی، ایرج، دانشگر، آذر. (1401). بررسی آئین های مذهبی شیعه و عوامل مؤثّر بر گسترش آن در عصر صفویه با تکیه بر شعر صائب تبریزی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 14(52)، 1-25. Doi:10.30495/dk.2022.1949359.2404
تسلیم جهرمی، فاطمه. (1401). آیین‌های زیارت حرم رضوی و احوال زائران در مدایح رضوی در دورۀ صفوی. فرهنگ و ادبیات عامه، ۱۰(۴۴)، ۱۴۰۱، ۲۵۰-۲۱۷. Doi: 10.13 921/CFL.10.44.217
خانی‌زاده، مهدی. (1391). معرفی یکی از موقوفات آستان قدس، موقوفات عتیقی. پژوهشنامه مطالعات آرشیوی، ۱(۱)، ۹۷-۱۵۰.
دریکوند، رضا، خاکرند، شکرالله. (1399). جایگاه بارگاه رضوی در منازعات سیاسی مذهبی میان صفویان و ازبکان در عصراول حکومت صفوی. فرهنگ‌رضوی، ۸(۳۱)، ۵۳-۳۱. Doi: 10.22034/FARZV.2020.120008
طلایی، زهرا. (1397). سیاست مذهبی صفویان و پیامد آن بر توسعة موقوفات حرم امام رضا (ع). پژوهش‌های تاریخی، ۱۰(۳۷)، ۱۵۲-۱۲۹. Doi: 10.22108/jhr.2017.83579
محدثی، جواد. (1386). آداب زیارت. فرهنگ کوثر، ۱۰(۸۱)، ۷۱-۷۶.
مطهری، حمیدرضا، نجفی‌نژاد، سعید. (1398). جایگاه حرم مطهر رضوی در سیاست مذهبی صفویان. فرهنگ رضوی، 7(26)، 9-35. doi: 10.22034/farzv.2019.91394
همایون، محمدهادی، فروزان، حامد.(1388). تبیین رابطة مطلوب حکومت و فرهنگ در جمهوری اسلامی ایران. دین و ارتباطات، ۱۶(۳۵)، ۹۲-۶۳. Doi: 10.30497 /RC.2010.1401
_||_Books
Afushtei Natanzi, Muhammad bin Hidayatullah (2013) Naqawat al-Athar, By Ehsan Eshraghi, Tehran: University of Tehran.
Ahmad Birjandi, Ahmad, Naqvizadeh, Ali (1986) Praises of Razavi (PBUH) in Persian poetry, Mashhad: Astan Qods Razavi, Foundation for Islamic Studies.
Akhwan Mahdavi, Ali; Naqdi, Reza (2016) Rituals of the Holy Shrine of Razavi, Mashhad: Islamic Research Foundation.
Alamzadeh, Bozor (2014) Razavi shrine according to history, Tehran: Behnasher.
Ashraf Mazandarani, Mohammad Saeed (1971) Divan of Ashraf Mazandarani's poems, edited by Dr. Seyed Mohammad Seyedan, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Yazdi Endowment Publications.
Babafaghani Shirazi (1961) Divan of Bab-Afghani Shirazi poems, edited by Ahmad Soheili Khansari, Tehran: Iqbal.
Babouye Qomi, Abu Jaafar Mohammad bin Ali (Sheikh Sadouq) (1975) Elallol Sharia ,Vol. 1, Tehran: Al-Davari School.
Baha' al-Din Muhammad bin Hossein Ameli (Sheikh Baha'i) (1982) Diwan Kamel of Sheikh Baha'i, edited by Saeed Nafisi, Tehran: Chekame.
Bahrani, Abdullah bin Nurallah (2012) Awalm al-Alum va al-ma'arf va al-ahwal from verses and news and sayings (Miracles and Virtues section), translated by Mohsen Ahmadi, volume 22, Mashhad: Imam Reza Cultural Foundation (A.S.).
Barqi, Abu Ja'far Ahmad bin Muhammad bin Khalid (1951) Al-Mahasen, vol. 1, Qom: Darul-Kitab al-Islamiya.
Beyhaqi, Mohammad bin Hossein (1995) History of Beyhaqi, revised by Khalil Khatib Rahbar, vol. 2, Tehran: Mehtab.
Brown, Edward (1996) History of Iranian Literature; From Safavid to the present era, translated by Bahram Moqdadi, Tahshiye and Taaliq of Ziauddin Sajjadi, Abdul Hossein Nawai, 4 volumes, Tehran: Marwarid.
Durkheim, Emil (1994) Rules and Method of Sociology, translated by Ali Mohammad Kardan, Tehran: University of Tehran.
Etimad al-Tuliah, Mohammad Shafi' (2000) The form of endowments of Ard Quds, Mashhad: Khorasan Studies Center.
Fahmi Estrabadi (2008) Diwan Fahmi Estrabadi, edited by Mohammad Hossein Karmi, Tehran: Written Heritage Research Center.
Fozuli Baghdadi, Muhammad bin Suleiman (1962) Divan of poems by Hakim Fozuli Baghdadi, edited by Hasbiyeh Mazi Oghli, Turkey: No publisher.
Ghassab Kashani, Saeed (1959) Divan of Ghassab Kashani's poems, edited by H. Parto Baizaei, Tehran: Ibn Sina Library.
Hazin Lahiji, Mohammad Bin-Ali (1983) The Book of Hazin Lahiji's Poems, with correction, introduction and introduction by Bijan Targhee, two volumes, Tehran: Khayyam.
Hosseini, Khorshah (2000) History of Ilchi Nizamshah, edited by Mohammad Reza Nasiri and Koichi Handa, Tehran: Association of Cultural Heritage and Honors.
Ibn Battuta, Abu Abdallah Muhammad (1997) Ibn Battuta's travel book, translated by Dr. Mohammad Ali Mohad, 2 volumes, Tehran: Ageh Publications.
Joyai Tabrizi, Darabbeg (1958) The generalities of Joyai Tabrizi, by Dr. Mohammad Baqer, bibliography: Lahori University.
Kaempfer, Engelbert (1984) Kaempfer's travelogue, translated by Kikavos Jahandari, third edition, Tehran: Kharazmi.
Kolaini, Muhammad bin Yaqub (1986) Kafi, vol. 1, Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiya.
Majlesi, Mohammad Baqer (2001) Baharalanwar al-Jamaa leder Akhbar al-Ama al-Athar, 44 volumes, Beirut, Dar al-Taarif for publications.
Mohsin-e-Tabrizi, Mohsen (1994) The Diwan of Poems of Mohsen-e-Tabrizi, edited by Amin Pasha Jalali, Tehran: University Publishing Center.
Mohtsham Kashani, Ali bin Ahmed (2000) Diwan of Poems of Mohtsham Kashani, edited and introduced by Akbar Behdarvand, Tehran: Negah.
Mojahedi, Mohammad Ali (2010) The Image of the Promised Mahdi in the Mirror of Persian Poetry, Qom: Jamkaran Holy Mosque Publications.
Molavi, Abdul Hamid (1974) draft list of endowments of Astan Quds Razavi, 7th volume, Mashhad: (Typescript registered in the Manuscripts Department of Astan Quds Razavi Library with public number from 58501 to 58510).
Naqdi, Reza (2019) History and organization of Astan Quds Razavi in the Qajar era, Mashhad: Islamic Research Foundation of Astan Quds Razavi. Navaei, Abdul Hossein (1982) Nader Shah and his survivors, Tehran: Zarrin Publishing.
Naziri Neishabouri, Mohammad Hossein (1961) Diwan of Naziri Neishabouri's Poems, edited by Dr. Mazhere Mosfa, Tehran, Amirkabir: Zovar.
Noori, Hussain bin Mohammad Taqi (1989) Mustdrak al-Usa'il and Mustanbat al-Masa'il; Volume 15, Qom: Al-Al-Bayt Alaihim Al-Salam Foundation.
Rasouli, Mahmoud and others (2008) Famous people buried in the Razavi Shrine, 5 vols., Mashhad: Astan Quds Razavi Islamic Research Foundation.
Sadrhajsaid Javadi, Ahmad (2000) Shia Encyclopaedia, Volume 1, Tehran: Hikmat; Martyr Saeed Mohebi.
Saeb Tabrizi, Mohammad Ali (2009) Diwan Saeb Tabrizi, 2 volumes, introduction by Allameh Shibli Nomani, Tehran: Scientific and Cultural.
Safa, Zabihullah (1987) History of Literature in Iran, Volume 4, Part I, Tehran: Ferdous.
Saidi Tehrani, Mir Ali (1985) Saydi Tehrani's Diwan of Poems, edited by Mohammad Kahraman, Tehran: Information.
Seydai Nasafi, Mir Abad (2012) Divan of Seydai Nasfi's poems, edited and revised by Hasan Derfi, Tehran: Al-Hadi International Publications; Astan Quds Razavi Printing and Publications.
Shapur Tehrani, Arjasab bin Khawajgi (2003) Diwan of Shapur Tehrani's Poems, edited and researched by Dr. Yahya Kardegar, Library, Tehran: National Islamic Council Museum and Documents Center.
Tajbakhsh, Ahmad (1999) Safavid History (Arts and Crafts, Literature, Sciences, Organizations), Volume 2, Shiraz: Navid Shiraz.
Talib Amoli, Mohammad (1985) Diwan of Poems of Talib Amoli, edited by Shahab Taheri, Tehran: Sanai.
Toghyani, Ishaq (2006) Shia thought and poetry of the Safavid era, Isfahan: University of Isfahan; Art Academy of the Islamic Republic of Iran.
Turkman, Skanderbeg (1998) History of the Abbasid worlds, Tehran, Amirkabir.
Articles
Asraei, M., Mehraki, I., Daneshgar, A. (2022). Study of Shia religions and the factors affecting its spread in the Safavid era based on the poetry of Saeb Tabrizi. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 14(52), 1-25. Doi:10.30495/dk.2022.1949359.2404.
Derikvandi, R., Khakrand, S. (2020). The Position of the Raḍavi Court in the Religious-Political Conflicts between the Ṣafavīds and the Uzbeks in the First Era of the Ṣafavīd Rule (907 - 1038 AH). Razavi Culture, 8(31), 31-53. Doi:10.22034/ farzv.2020.120008.
Homayoun, M. H, Forozan, H. (2008). Explaining the optimal relationship between government and culture in the Islamic Republic of Iran. Religion and Communication, 16(35), 63-92. Doi: 10.30497/RC.201 0.1401.
Khanizadeh, M. (2019). Introduction of one of the endowments of Astan Quds, ancient endowments. Archival Studies, 1(1), 150-97.
Motahari, H. R., & Najafinejad, S. (2019). Raḍavī Shrine Position in Safavid Religious policy. Razavi Culture, 7(26), 9-35.
Doi:10.22034/farzv.2019. 91394. Muhaddi, j. (2008). Pilgrimage Etiquette. Kausar Farhang, 10(81), 71-76.
Talaee, Z. (2018). Religious Policies of the Safavids and its Outcome in the Development of the Endowments of the Holy Shrine of Imam Reza. Historical Researches, 10(1), 129-152. Doi:10.22108/jhr.2017.83579.
Taslim Jahormi, F. (2022). The Reflection of Pilgrimage Rituals and the Condition of Pilgrims in the Razavi Praises of the Safavid Period. CFL, 10(44) , 217-250. Doi:10.13921/CFL.10.44.217.
