کشف و تحلیل نحوۀ کاربرد طلسمات دفینه‏ ها و گنجینه‏ ها در ابیات برگزیده از خمسۀ نظامی

الموضوعات :

احمد جعفری ¹ (دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.)
یحیی طالبیان ² (استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.)
عباسعلی وفایی ³ (استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.)

تاريخ الإرسال : 18 السبت , ذو الحجة, 1441 تاريخ التأكيد : 27 الثلاثاء , محرم, 1442 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: تصویر زبانی, تصویر مجازی, علم طلسمات و گنجینه ‏ها, کاربرد طلسمات و گنجینه ‏ها در خمسۀ نظامی,

ملخص المقالة :

یکی از پدیده های مورد ‌بررسی در علم باستان شناسی بررسی باورها و مستندات تاریخی دربارۀ طلسمات گنجینه ها است. علم طلسمات به این امور می پردازد: نحوۀ نگهداری از گنجینه ها، محافظت از آن در برابر سارقان و دشمنان به‌شیوۀ دفن در زیر زمین، قراردادن طلسم های مختلف بر روی آن ها، راه های تشخیص و گشودن طلسم در محل قرارگرفتن دفینه ها. نظامی در خمسۀ خود از این مضامین با جزئیاتی دقیق بهره برده است. لزوم بازبینی آثار سنتی ادب فارسی از جهت دانسته های علم باستان شناسی و کشف ارزش های تاریخی یک اثر برجستۀ ادبی این ضرورت را ایجاد کرده است که نحوۀ کاربرد مضامین طلسمات و گنجینه ها در خمسۀ نظامی کشف و بررسی شود. این پژوهش ضمن بهره‌گیری از مشاهدات میدانی، با انجام مصاحبه با کارشناسان میراث فرهنگی و بهره‌گیری از روش تحلیلی‌توصیفی انجام شده است. تحلیل ابیات مبتنی بر تقسیم‌بندی کالریج از تخیل و همین‌طور دو کارکرد متفاوت از تصویر در ادبیات، یعنی کارکرد زبانی و مجازی نشان می دهد که از نظر محتوا، طلسمات و گنجینه ها در حوزه های داستانی و همین طور تفاخر، تمثیل، توصیف، تغزل، مدح و منقبت و عرفان و تعرف به کار رفته اند که از این میان حوزۀ داستانی به دلیل استفاده از جزئیات دقیق بیشترین نمود را دارد و در سایر حوزه ها قدرت مضمون پردازی شاعر را آشکار می کند. در تحلیل بلاغی، بررسی سه ساختار متفاوت ادبی نشان می دهد که نظامی با کشف ویژگی های یکسان مفاهیم خاص و طلسمات و گنجینه ها آرایه های زیبای ادبی خلق کرده است.

المصادر:

کتاب‌ها

اکبر‌آبادی، سراج‌الدین علی‌خان بن حسام‌الدین (1337) فرهنگ چراغ هدایت، به‌ کوشش محمد دبیر‌سیاقی، تهران: معرفت.

ایونس، ورونیکا (1381) اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1372) الجماهر فی الجواهر، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

پادشاه، محمد (1366) فرهنگ آنندراج، تهران: خیام.

پورنامداریان، تقی، موسوی، مصطفی (1392) گزیده مخزن‏الاسرار، تهران: نامک.

جابز، گرترود (1370) سمبل‏ ها، ترجمه محمدرضا بقا‌پور، تهران: مترجم.

حافظ، خواجه شمس‏الدین محمد (1396) دیوان، به تصحیح علّامه قزوینی و قاسم غنی، تهران: اساطیر.

حموی، یاقوت بن عبدالله (1376) معجم ‏البلدان، بیروت: دار بیروت للطباعه و النشر.

خاقانی شروانی (1391) دیوان، شرح سیّد‌ضیاءالدّین سجادی، تهران: زوّار.

خلف تبریزی، محمد‌حسین (1342) فرهنگ فارسی برهان قاطع، تهران: ابن سینا.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، جلد 12، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

رستگارفسایی، منصور (1379) اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.

زمانی، کریم (1387) شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر2، تهران: اطلاعات.

ستوده، منوچهر (1362) حدود العالم من المشرق الی المغرب، تهران: طهوری.

شمیسا، سیروس (1387) فرهنگ اشارات، جلد2، تهران: میترا.

طالبیان، یحیی (1379) صور خیال در شعر شاعران سبک خراسانی، کرمان: عماد کرمانی.

فتوحی، محمود (1385) بلاغت تصویر، تهران: سخن.

قهرمان، محمّد (1393) تصحیح دیوان محمّد‌علی صائب تبریزی، تهران: علمی فرهنگی.

کریستی، آنتونی (1384) اساطیر چین، ترجمه باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

مستوفی قزوینی، حمدالله (1367) نزهة‌القلوب، مقاله ثالثه به‌اهتمام گای لیسترنج، تهران: توس.

معین، محمد (1388) فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.

معین، محمد (1394) مزدیسنا و ادب فارسی، تهران: دانشگاه تهران.

ندیم، محمد بن اسحاق (1343) الفهرست، تهران: کتابخانه ابن سینا.

نفیسی، علی‌اکبر (1343) فرهنگ نفیسی (ناظم الاطبا)، تهران: خیام.

وارنر، رکس (1386) دانشنامۀ اساطیر جهان، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.

وحید دستگردی، حسن (1388) کلّیات نظامی گنجوی، جلد 1و2، تهران: زوّار.

هال، جیمز (1380) فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

همدانی، محمد ابن محمود (1390) عجایب‏ نامه (عجایب ‏المخلوقات و غرایب ‏الموجودات)، تهران: مرکز.

یوشیج، نیما (1364) مجموعه ‌آثار، تهران: ناشر.

مقالات

پورنامداریان، تقی. (1386). تخیل هنری و نمودهای آن در آثار عطار. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 1(2)، 1-30.

حجت، محمد. (1392). نقش طلسم و جادو و برخی صنایع غریبه در داستان‌های هزار و یک شب. نشریه نثرپژوهی ادب فارسی، 16(33)، 105-132. doi: 10.22103/jll.2014.636.

علایی، مشیت. (1380). نقد ادبی و جامعه‌شناسی. کتاب ماه ادبیات و فلسفه، (47-46)، 20-33.

عزیزی فر، امیرعباس. (1392). بررسی طلسم و طلسم‌گشایی در قصه‌های عامیانه فارسی (سمک عیار، حسین ‌کُرد و امیرارسلان). متن‌شناسی ادب فارسی، 5(1)، 83-100.

منابع شفاهی

زاهدی، محمد‌رضا (رئیس اداره اموال فرهنگی اداره کل موزه‌ها، وزارت میراث فرهنگی و صنایع گردشگری). (اردیبهشت 1398). تاریخچه علوم غریبه در ایران و باورهای جدید باستان.

Books

Akbarabadi, Sirajuddin Alikhan Ibn Hesamuddin (1958) Farhang Chirag Hedayat, by Mohammad Dabir Siyaghi, Tehran: Marefat.

Biruni, Abu Reihan Mohammad Ibn Ahmad (1993) Al-Jamahir Fi Al-Jawahir, Tehran: Scientific and Cultural Publications.

Christie, Anthony (2004) Chinese mythology, Translated by Bajelan Farrokhi, Tehran: Asatir.

Dehkhoda, Ali-Akbar (1998) Loqat Name, Volume 12, Tehran: Publishing and Printing Institute of Tehran University.

Fotouhi, Mahmoud (2008) Balaqate Tasvir, Tehran: Sokhan.

Hafez, khajeShamsuddin Mohammad (2017) Diwan, edited by Allama Qazvini and Qasim Ghani, Tehran: Asatir.

Hall, James (2001) Pictorial Dictionary of Symbols in Eastern and Western Art, translated by Roqayye Behzadi, Tehran: Farhang Moaser.

Hamavi, Yaqut Ibn Abdullah (1997) Mojam-Ol- Boldan, Beirut: Dar Beirut for printing and publishing.

Hamdani, Mohammad Ibn Mahmoud (2010) Ajaibnameh (Wonders of Creation and Strange Creatures), Tehran: Center.

Ions, Veronika (2002) Mythology of India, translated by Bajelan Farrokhi, Tehran: Asatir.

Jobes, Gertrude (1991) Symbols, translated by Mohammad Reza Baghapour, Tehran: Motarjem.

Khalafe Tabrizi, Mohammad Hossein (1963) Farhange Borhane Qate, Tehran: Ibn Sina.

Khaqani Sherwani (2011) Diwan, description of Seyyed Ziauddin Sajjadi, Tehran: Zovvar.

Moein, Mohammad (2009) Farhang Farsi Moein, Tehran: Amirkabir.

Moein, Mohammad (2014) Mazde Yasna and Persian Literature, Tehran: University of Tehran.

Mostofi Qazvini, Hamdollah (1988) Nozhat-Ol-Qolub, third essay by Guy Listrange, Tehran: Toos.

Nadim, Muhammad Ibn Ishaq (1964) Al Fehrest, Tehran: Ibn Sina Library.

Nafisi, Ali Akbar (1964) Farhang Nafisi (Nazam-Ol-Atebba), Tehran: Khayyam.

Padishah, Mohammad (1987) Farhang Anenderaj, Tehran: Khayyam.

Pournamdarian, Taghi, Mousavi, Mostafa (2012) Selection of Makhzan-ul-Asrar, Tehran: Naamak.

Qahraman, Mohammad (2013) Editing of Diwan Mohammad Ali Saeb Tabrizi, Tehran: Elmi- Farhangi.

Rastegare Fasaei, Mansour (2000) Izhdaha Dar Asatire Iran, Tehran: Tos.

Shamisa, Siroos (2008) Farhang Esharat, Volume 2, Tehran: Mitra.

Sotoudeh, Manouchehr (1983) Hodood-Ol- Alam Men-Al- Mashreq El-Al- Maqreb, Tehran: Tahuri.

Talebian, Yahya (2000) sovare khial dar she're shaeran'e sabk'e khorasani, Kerman: Imad Kermani.

Vahid Dastgerdi, Hassan (2009) Kolliate Nizami Ganjavi, Volumes 1 and 2, Tehran: Zovvar.

Warner, Rex (2007) Encyclopedia of Asatir Jahan, translated by Abolqasem Esmailpour, Tehran: Ostoure.

Yoshij, Nima (1985) Majmooe Asar, Tehran: Nasher.

Zamani, Karim (2008) Comprehensive description of Masnavi Manavi, note book 2, Tehran: Ettelaat.

Articles

Alaei, Mashiat. (2008). Literary criticism and sociology. The book of the month of literature and philosophy, (47-46), 20-33.

Azizi Far, Amir Abbas. (2012). Investigating spells and breaking spells in Persian folk tales (Samak Ayyar, Hossein Kord and Amir Arslan). Textology of Persian literature, 5(1), 83-100.

Hojjat, Mohammad. (2012). The role of spells and magic and some strange crafts in the stories of one thousand and one nights. Persian Literature Prose Journal, 16(33), 105-132. doi: 10.22103/jll.2014.636.

Poornamdarian, Taghi. (2007). Artistic imagination and its manifestations in Attar's works. Researches of mystical literature (Gohar Goya), 1(2), 1-30.

Oral References

Zahedi, Mohammad Reza (Head of the Cultural Property Department of the General Directorate of Museums, Ministry of Cultural Heritage and Tourism Industries). (May 2018). History of foreign sciences in Iran and new ancient beliefs.