تحلیل ستیزِ قدرت در شاهنامه (خاندان گشتاسپ) و سرود نیبلونگن از دیدگاه دیرینه‌شناسی و تبارشناسی فوکو

الموضوعات :

زهرا قربانی پور ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
فرهاد طهماسبی ² (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران.)
ساره زیرک ³ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)

تاريخ الإرسال : 26 الخميس , جمادى الثانية, 1441 تاريخ التأكيد : 12 الأحد , ذو الحجة, 1441 تاريخ الإصدار : 28 الخميس , جمادى الأولى, 1444

الکلمات المفتاحية: خاندان گشتاسپ, سرود نیبلونگن, گفتمان, ستیزِ قدرت, فوکو,

ملخص المقالة :

از دیدگاه فوکو قدرت بر همة سازوکارهای تبادلات اجتماعی تسلط دارد و با حقیقت پیوند دارد. قدرت در هر جامعه و در هر دوره گفتمان‌های خاصی را به‌منزلة حقیقت تولید می‌کند تا براساس طرح سراسربین فوکو سوژه‌ها را نظارت، رام و هنجارمند کند و هویت ببخشد. فرایند قدرت با قدرت‌های گفتمانی، پنهانی و انضباطی (تبارشناسی) بر جزئی‌ترین کردارهایِ سوژه‌ها نظارت دارد. در این مسیر در برهه‌هایِ زمانی و مکانی گفتمان‌هایی تولید می‌شوند که فضایِ متخاصم و منازعاتِ معنایی ایجاد می‌کنند (دیرینه‌شناسی). از این دیدگاه جُستار حاضر با توجه ‌به وجود زیرساخت‌ها، واحدهای گفتمان‌ساز، کارکردهای گفتمانی و به‌ویژه گفتمانِ قدرت در داستان‌ خاندان گشتاسپ و سرود نیبلونگن به تحلیل و تطبیق می‌پردازد تا شیوة تولید گفتمان‌ قدرت و نسبت خاستگاه‌هایِ گفتمان‌ساز آن و نقش انسان در آن‌ها را بررسی کند. این پژوهش تحلیلی _ ‌توصیفی و تطبیقی است؛ نشان می‌دهد ساختار اصلی داستان گشتاسپ را گفتمان‌های هویت دینی ـ سیاسی، هویت سیاسی و هویت شاه ایرانی شکل داده‌اند. ساختار اصلیِ سرود نیبلونگن را گفتمان‌های‌ هویت دینی ـ سیاسی، هویت سیاسی، هویت شاه آلمانی و هویت طبقاتی (وزیر) شکل داده‌اند. در پایان نتیجه می‌گیرد گفتمان هویت دینی _ سیاسی با واحدهای گفتمان‌سازِ مقدس بودن و جادو، غلبة گفتمانی دارد و بر روی هویتِ گفتمان‌های دیگر تأثیرگذار است. قدرتمندترین و با دانش‌ترین شخصیت‌ها گشتاسپ و کریمهیلده هستند زیرا با روابطِ قدرت هنجارزده نشدند، عقایدِ شخصیت‌های دیگر را با عقاید خود همراه کردند؛ اسفندیار و زیگفرید هم ابتدا با روابطِ قدرت هنجارزده نشدند ولی بعد با مناسبات حاکم همسو شدند.

المصادر:

کتاب‌ها

اسمارت، بری (1385) میشل فوکو، ترجمۀ لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران: اختران.

دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل (1379) فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نی.

رازی، نجم‌الدین (1366) مرصادالعباد، تهران: علمی و فرهنگی.

سرود نیبلونگن (1381) ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: سروش.

فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

فوکو، میشل (1378) مراقبت و تنبیه (تولد زندان)، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نی.

فوکو، میشل (1387) دانش و قدرت، ترجمۀ محمد ضیمران، تهران: هرمس.

قربانی‌پور، زهرا (1394) کتاب‌شناسی فردوسی و شاهنامه از سال 1357 تا سال 1387، تهران: سوره مهر.

کاستلز، امانویل (1380) عصر اطلاعات: قدرت هویت، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: طرح نو.

کچویان، حسین (1382) فوکو و دیرینه‌شناسی دانش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کوک، جاناتان (1385) گفتمان، در دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر به سرپرستی ایرنا ریما مکاریک، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

میلز، سارا (1382) گفتمان، ترجمۀ فتاح محمدی، زنجان: هزاره.

مقالات

ارمی اول، سیما. (1391). بررسی روابط قدرت در داستان کیخسرو بر اساس دیدگاه فوکو. پژوهش‌های ادبی، 9(38)، 34-9. Dor:20.1001.1.17352932.1391.9.38.5.

خاتمی، احمد، امن‌خانی، عیسی، علی‎، منا مددی. (1388). نگاهی به چرایی بازگشت ادبی از منظر نظریّۀ گفتمان فوکو. تاریخ ادبیات، 1(1)، 73ـ88.

صفیئی، کامبیز. (1395). بررسی عناصر مشترک در شاهنامه و سرود نیبلونگن. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 12(42)، 153-182. Dor:20.1001.1.20084420.1395.12.42.5.8.

Books

Castells, Emmanuel (2001) Information Age: The Power of Identity, translated by Hassan Chavoshian, Tehran: Tarhe No.

Cook, Jonathan (2006) Discourse, in the Encyclopedia of Contemporary Literary Theories under the supervision of Irena Rima Makarik, translated by Mehran Mohajer and Mohammad Nabavi, Tehran: Agah.

Dreyfus, Hubert and Rabino, Paul (2000) Beyond Structuralism and Hermeneutics, translated by Hossein Bashirieh, Tehran: Ney.

Ferdowsi, Abulqasem (2007) Shahnameh, by the efforts of Saeed Hamidian, Tehran: Ghatre.

Foucault, Michel (1999) Care and Punishment (The Birth of Prison), translated by Niko Sarkhosh and Afshin Jahandideh, Tehran: Ney.

Foucault, Michel (2008) Knowledge and power, translated by Mohammad Zimran, Tehran: Hermes.

Ghorbanipour, Zahra (2014) Ferdowsi and Shahnameh bibliography from 1357 to 1387, Tehran: Soore Mehr.

Kechuyan, Hossein (2012) Foucault and Paleontology of Knowledge, Tehran: Tehran University Press.

Mills, Sara (2012) Dikhman, translated by Fatah Mohammadi, Zanjan: Hazara.

Nibelungen Hymn (2002) translated by Ismail Saadat, Tehran: Soroush.

Razi, Najm aldin (1987) Mursad al-Abad, Tehran: Elmifarhangi.

Smart, Barry (2006) Michel Foucault, translated by Leila Javafshani and Hassan Chavoshian, Tehran: Akhtaran.

Articles

Erami avval, S .(2013). The Analysis of power relations in the Keikhosrow Story Based on Foucault's view. LIRE, 9 (38) ,9-34. Dor:20.1001.1.17352932.1391.9.38.5.

Khatami, Ahmed, Amankhani, Isa, Ali, Mona Madadi. (2009). A look at the reason of literary return from the perspective of Foucault's discourse theory. Literature History, 1(1), 88-73.

Safiee, K. (2016). Studying the Common Themes in Nibelungenlied and Shāhnāmeh. journal of mytho-mystic literature, 12(42), 153-182. Dor:20.1001.1.20 084420.1395.12.42.5.8.