راهکارهای اعتبار بخشی به اخبار ضعیف اصطلاحی در نگره فقهی آیه‌الله العظمی سید محمدسعید حکیم (ره)

الموضوعات : فقه و مبانی حقوق

البرز محقق گرفمی ¹ , سید علی سجادی زاده ²

1 - دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث. دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
2 - : استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

تاريخ الإرسال : 05 الجمعة , رمضان, 1445 تاريخ التأكيد : 01 الخميس , ذو القعدة, 1445 تاريخ الإصدار : 11 الأحد , ذو القعدة, 1445

الکلمات المفتاحية: آیه‌الله سید محمد سعید حکیم, خبر ضعیف, وثوق سندی, وثوق صدوری, اعتبار بخشی.,

ملخص المقالة :

با تقسیم‌بندی حدیث به 4 گونه صحیح، حَسن، موثّق و ضعیف، شمار قابل توجهی از تراث روایی در زمرۀ احادیث ضعیف اصطلاحی قرار خواهند گرفت. براین اساس، دانشوران متقدم و شماری از متأخران در صدد بر آمدند تا روشی دیگر برای مواجهه با اخبار پی‌ریزی نمایند. در این روش که به مسلک وثوق صدوری شهره است، قرائنی مورد توجه قرار می‌گیرند که در پذیرش اعتبار یا عدم اعتبار حدیث نقش‌آفرین هستند. مرحوم آیه‌الله العظمی سید محمدسعید طباطبایی حکیم نیز در قامت یکی از فقیهان معاصر در نگاشته‌های خویش، ضوابطی را در این باره به کار بسته است. این پژوهش با بهره از منابع کتابخانه‌ای و به روش توصیفی- تحلیلی در پی کشف روش‌های مواجهه آن فقید سعید با اخبار ضعیف اصطلاحی با رویکرد اعتباربخشی بدانهاست. برای این منظور، در گام نخست، قرینه‌های مورد نظر و دلایل اعتبار آنها از منظر دانشوران مسلمان تبیین شده‌ است. در گام پسین، مبانی نظری حضرت آیه‌الله حکیم دربارۀ هریک از آنها تشریح شده است. و در نهایت در ذیل هر بخش، نمونه‌های متناسب با بحث از میان نگاشته‌های اصولی، فقهی، کلامی و تاریخی معظم له یاد شده است.

المصادر:

1. ابن‌أبي الحديد، عبد الحميد بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، قم، اول، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، 1404ق.
2. ابن‌بابويه، محمد بن على، الخصال، قم، اول، جامعه مدرسین، 1362ش.
3. ابن‌بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، قم، دوم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
4. ابن‌جزری، مبارک بن محمد، النهاية في غريب الحديث والأثر، بیروت، المکتبه العلمیه، 1399ق.
5. ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، قم، دوم، جامعه مدرسین، 1404ق.
6. ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، مطبعه الحیدریه، 1380ق.
7. ابن‌صلاح، عثمان بن عبدالرحمن، مقدمه ابن‌الصلاح فی علوم الحدیث، بیروت، منشورات محمد علی بیضون، 1416ق.
8. ابن‌طاووس، على بن موسى، إقبال الأعمال، تهران، دوم، دار الکتب الاسلامیه، 1409ق.
9. ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
10. ابن‌قیم الجوزیه، المنار المنيف في الصحيح والضعيف، حلب، مکتبه المطبوعات الاسلامیه، 1390ق.
11. ابن‌ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، بیروت، دار الرساله العالمیه، 1430ق.
12. ابن‌‌ادریس، محمد بن احمد، موسوعة ابن‌إدریس الحلي، قم، دلیل ما، 1387.
13. ابی داود، سلیمان بن اشعث، سنن أبي داود، بیروت، دار الرساله العالمیه، 1430ق.
14. احسایی، محمد، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، قم، دار سید الشهداء للنشر، 1405ق.
15. استر آبادی، محمد امین، الفوائد المدنیة، قم، مؤسسة النشر الإسلامي، 1426ق.
16. اصفهانی، محمد حسین، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه، قم، آل البیت (ع)، 1414ق.
17. اصفهانى نجفى، محمد باقر، شرح هداية المسترشدين، قم، عطر عترت، 1427ق.
18. انصاری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم، مجمع الفکر الإسلامي، 1415ق.
19. انصاری، مرتضی، رسائل فقهیه، قم، مؤتمر العالمی الذکری للمئویه الثانیه لمیلاد الشیخ الانصاری، 1414ق.
20. انصارى، مرتضى، فرائد الأصول، قم، نهم، مجمع الفکر الاسلامی، 1428ق.
21. آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الأصول، قم، آل البیت (ع)،1409ق.
22. آشتیانی، محمد حسن، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، قم، اول، ذوی القربی، 1430ق.
23. بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، 1377.
24. بجنوردى، حسن، منتهى الأصول، تهران، اول، مؤسسه العروج، 1380 ش.
25. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الإسلامي، 1363ش.

26. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دوم، 1371ق.
27. بروجردی، سید حسین، البدر الزاهر فی صلاه الجمعه و المسافر، تقریر حسینعلی منتظری، قم، دفتر حضرت آیه العظمی بروجردی، 1416ق.
28. بوغیری، مهدی، معرفی و بررسی اعتبار ادعیه عرفه، قم، دلیل ما، 1400.
29. بهبهانی، محمد باقر، الفوائد الحایریه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.
30. تبريزى، ميرزا جواد، دروس في مسائل علم الأصول، قم، دوم، دار الصدیقه الشهیده (س)، 1387 ش.
31. جوهرى، اسماعيل بن حماد، الصحاح، بيروت، اول، دارالعلم للملایین، 1376 ه.ق.
32. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرك على الصحيحين، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
33. حجت کوه‌کمره‌ای، محمد، النجم الزاهر في صلوة المسافر، تبریز، طلوع، 1368.
34. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم، اول، مؤسسه آل البیت (ع)، 1409ق.
35. حکیم، سید محمدسعید، التنقیح (تعلیقه الموسعه علی فرائد الاصول)، بیروت، اول، موسسه الحکمه الثقافه الاسلامیه، 1431ق.
36. ------------، فاجعة الطف: ابعادها، ثمراتها، توقيتها، نجف اشرف، موسسه الحكمه الثقافه الاسلاميه، بی‌تا الف.
37. ------------، ‌الفتاوی، قم، دار الهلال، 1433ق.
38. ------------، الکافی فی اصول الفقه، بیروت، چهارم، دار الهلال، 1428ج.
39. ------------، المحکم فی اصول الفقه، بیروت، دوم، مؤسسه المنار، 1392.
40. ------------، مسائل معاصره فی فقه القضاء، نجف، دار الهلال، 1427ب.
41. ----------، مصباح المنهاج: الإجتهاد و التقليد نجف، دوم، موسسه الحكمه الثقافه الاسلاميه؛ 1428الف.
42. -----------، مصباح المنهاج: کتاب التجاره، بیروت، دار الهلال، 1428ب.
43. ----------، مصباح المنهاج: کتاب الخمس، بیروت، دار الهلال، 1427الف.
44. -----------، مصباح المنهاج: کتاب الصوم، بیروت، دار اهلال، 1425ق.
45. -----------، مصباح المنهاج: كتاب الطهارة، مؤسسة المنار، چاپ: 1، 1417ق.
46. -----------، مصباح المنهاج، مزارعه و مساقات، قم، دار الهلال، 1435ق.
47. حکیم، --------، منهاج الصالحین، قم، هشتم، دار الهلال، 1433ق.
48. خویی، سید ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول، تقریرات سید علی‌هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، 1419ق.
49. خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم، مؤسسه آثار الامام الخویی، 1422ق.
50. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، سوم، منشورات مدینه العلم، 1983م.
51. خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم، 1410ق.
52. خوئی، سید ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخوئي، قم، مؤسسة إحياء آثار الامام الخوئي، 1418ق.
53. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، بیروت، دار القلم، 1412ق.
54. روحانی، محمد صادق، زبده الاصول، قم، چهارم، شروق، 1432ق.

55. ری شهری، محمد، شناخت نامه حدیث، قم، اول، دار الحدیث، 1397.
56. زرکشی، بدرالدین، النكت على مقدمة ابن‌الصلاح، ریاض، اضواء السلف، 1419ق.
57. زمخشری، محمد بن عمر، اساس البلاغه، بیروت، دار صادر، 1979م.
58. سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه، قم، مؤسسه الامام الصادق (ع)، 1414ق.
59. سبحانی، جعفر، الرسائل الاربعه، تقریر علی اکبر کلانتری، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1415ق.
60. سبحانی، جعفر، رسائل و مقالات، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1423ق.
61. سبحانى، جعفر، إرشاد العقول الى مباحث الأصول، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1424ق.
62. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسة الإمام الصادق (ع)، 1418ق.
63. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، عبدالوهاب عبداللطیف، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه، بی‌تا.
64. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الأشباه والنظائر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
65. شُبّر، عبدالله، الأصول الأصلية و القواعد الشرعية، قم، اول، کتاب فروشی مفید، 1404ق.
66. شکوری، ابوالفضل، سنت، قم، حرّ، 1359.
67. شوشتری، نورالله، الصوارم المهرقه فی نقد الصواعق المحرقه، تهران، مکتبه النهضه، 1367.
68. شهید اول، محمد بن مکی، موسوعة الشهید الأول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1430ق.
69. شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، قم، دوم، مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی النجفی، 1413ق.
70. شیخ بهایی، محمد بن حسین، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، مشهد مقدس، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1387.
71. شیرازی، سید صادق، بیان الاصول، قم، دوم، دار الانصار، 1436ق.
72. صدر عاملی، سید حسن، نهایه الدرایه فی شرح الرساله الموسومه بالوجیزه للبهایی، قم، مشعر، بی‌تا.
73. صدر، سید محمدباقر، مباحث الاصول، تقریر سید کاظم حائری، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1407ق.
74. صدر، سید محمدباقر، بحوث في علم الأصول، تقریرات عبدالساتر حسن، بيروت، اول، الدار الاسلامیه، 1417ق.
75. صنقور، محمد، المعجم الأصولى، قم، دوم، منشورات الطیار، 1428ق.
76. طوسی، محمد بن حسن، العده فی اصول الفقه، قم، محمد تقی علاقبندیان، 1417ق.
77. طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مرسسه النشر الاسلامی، 1373.
78. طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، قم، مکتبه المحقق الطباطبایی، 1420ق.
79. طوسى، محمد بن حسن، الإستبصار فيما اختلف من الأخبار، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1390ق.
80. طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، تهران چهارم، دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
81. طوسى، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بيروت، اول، مؤسسه فقه الشیعه، 1411ق.
82. عاملی، حسن بن زین الدین، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، اسلامیه، 1362.
83. عسقلانی، احمد بن علی، النكت على كتاب ابن‌الصلاح، مدینه منوره، عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية، 1404.
84. علامه حلّی، حسن بن یوسف، رجال العلامه الحلّی، نجف اشرف، دار الذخائر، 1411ق.


85. علم الهدى، على بن حسين، أمالي المرتضى، قاهره، چاپ: اول، در الفکر العربی، 1998 م.
86. علوی عاملی، احمد بن زین العابدین، مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1399ق.
87. غلامعلی، مهدی، سبک شناخت کتاب‌های حدیثی، تهران، سوم، سمت، 1398.
88. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، دوم، مهاجر، 1409ق.
89. فیض کاشانی، محمدمحسن، الشافي في العقائد و الأخلاق و الأحکام، تهران، لوح محفوظ، 1383.
90. فیض کاشانی، محمدمحسن، معتصم الشیعه فی احکام الشریعه، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، 1387.
91. فيض كاشانى، محمدمحسن، الوافي، اصفهان، اول، کتابخانه امام امیر المؤمنین علی (ع)، 1406ق.
92. قاسمی، محمد جمال الدین، قواعد التحدیث من فنون مصطلح الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
93. قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1378ق.
94. کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، قم، مهدوی، بی‌تا.
95. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، قم، دار الحدیث، 1429ق.
96. کوکبی، ابوالقاسم، مبانی الاستنباط، نجف الاشرف، مطبعه الآداب، بی‌تا.
97. كّشى، محمد بن عمر، إختيار معرفة الرجال، مشهد، موسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
98. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، تحقیق محمد رضا مامقانی، قم، دلیل ما، 1428ق.
99. مجلسی، محمد باقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، قم، کتابخانه آیه‌الله العظمی مرعشی نجفی، 1406ق.
100. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، بيروت، دوم، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
101. مجلسى، محمدباقر، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، تهران، دوم، دار الکتب الاسلامیه، 1404ق.
102. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین في شرح من لا یحضره الفقیه، تهران، کوشانپور، 1406ق.
103. محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر في شرح المختصر، قم، مؤسسه سيد الشهداء (ع)، 1364.
104. محقق حلّی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، لندن، اول، مؤسسه امام علی (ع)، 1423ق.
105. مرتضوی لنگرودی، محمدحسن، الدر النضید في الاجتهاد و الاحتياط و التقلید، قم، انصاريان، 1412ق.
106. مصطفوى، حسن، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، بيروت، سوم، درالکتب العلمیه، 1430ق.
107. مظاهری، حسین، عوائد القواعد الفقهیّة، اصفهان، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (س)، 1391.
108. مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، قم، پنجم، موسسه النشر الاسلامی،1430ق.
109. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی‌تا.
110. مکارم شیرازی، ناصر، (1380)، «نقش نهج البلاغه در فقه اسلامی»، فصلنامه نهج البلاغه، شماره 2 و 3، صص 24-41، زمستان.
111. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام (ع)، تهران، اول، دار الکتب الاسلامیه، 1375.
112. مكارم شيرازى، ناصر، انوار الأصول، ج‏3، ص77، قم، چاپ: دوم، 1428ق.


113. منتظری، حسینعلی، کتاب الزکاة، قم، المرکز العالمي للدراسات الاسلامیة، 1409ق.
114. منسوب به على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا عليه السلام، مشهد، چاپ: اول، مؤسسه آل البیت (ع)، 1406ق.
115. موسوی خمینی‌، روح الله، کتاب الطهارة، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره)، 1392.
116. موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح عبادات شرائع الاسلام، مشهد، مؤسسه آل البیت (ع)، 1411ق.
117. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1375.
118. نائينى، محمد حسين، فوائد الاُصول، تقریرات محمد کاظمی‌خراسانی، قم، اول، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1376 ش.
119. نجاشي، احمد بن على، رجال النجاشي، قم، ششم، مؤسسه نشر الاسلامی، 1365 ش.
120. نجفی، محمد حسن بن باقر، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی طبق مذهب اهل بیت (ع)، 1421ق.
121. نورى، حسين، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم، چاپ: اول، مؤسسه آل البیت (ع)، 1408ق.
122. نهاوندى نجفي، على بن فتح‏الله، تشريح الأصول، تهران، بی‌نا، 1320ق.