بررسی و ارزیابی رویکردها و برنامه های ایجاد شهرهای جدید ایران (نمونه موردی: شهر جدید تیس در استان سیستان و بلوچستان)

الموضوعات :

بدیل سنچولی ¹ , مریم کریمیان بستانی ² , معصومه حافظ رضازاده ³

1 - دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران
2 - استادیار گروه جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران
3 - استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران

تاريخ الإرسال : 19 الخميس , جمادى الثانية, 1444 تاريخ التأكيد : 25 السبت , محرم, 1445 تاريخ الإصدار : 19 الأربعاء , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: استان سیستان و بلوچستان, شهر جدید تیس, رویکردها, شهرهای جدید,

ملخص المقالة :

در دورههای مختلف تاریخی، در اقصی نقاط دنیا، شهرهایی با اهداف مختلف احداث شدهاند که آنها را میتوان شهرهای جدید نامید. به موازات رشد مناطق شهری، مردم آن مناطق به طور معمول، از شهرِ اصلی به حومه شهر سرریز میشوند که این موضوع زمینه شکلگیری شهرهای جدید را فراهم میکند. لذا هدف پژوهش حاضر بررسی و ارزیابی رویکردها و برنامههای ایجاد شهر جدید تیس در استان سیستان و بلوچستان میباشد. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ روش بررسی، توصیفی- تحلیلی و زمینهیابی است که با استفاده از مطالعات کتابخانهای- اسنادی و میدانی به انجام رسیده است. حجم نمونه پژوهش، ۵۰ نفر از متخصصان و کارشناسان دانشگاهی و اجرایی حوزه برنامهریزی شهری و شهرهای جدید را شامل میشود. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، از تکنیکها و مدلهای ترکیبی و چند معیاره (MCDM, AHP, DIMTEL and FUZZY VIKOR)، استفاده شد. نتایج اهمیت شاخصها در مدل ا. اچ. پی نشان میدهد که معیار (1C)، سرمایهگذاری در سواحل مکران با وزن (0.447) در اولویت قرار دارد. همچنین نتایج مدل دیمتل نشان داد که (5C) در اولویت اول و (6C) در اولویت آخر قرار میگیرد. در نهایت نتایج مدل ویکور فازی نشان داد که از میان معیارهای مورد بررسی مانند مدلهای ا. اچ. پی و دیمتل، معیار (5C) با وزن (0)، در اولویت قرار دارد. نتایج نهایی تلفیق مدلها نشان میدهد که معیار (5C)، سرمایهگذاری در سواحل مکران و معیار (6C)، طراحی شهر نوین و هوشمند برای ایجاد شهر پایدار بیشترین و کمترین اهمیت را دارند.

المصادر:

ابراهیم¬زاده، عیسی، نگهبان مروی، محمد، (1384)، تحلیلی بر شهرنشینی و جایگاه شهرهای جدید در ایران، تحقیقات جغرافیایی، 19(4)، صص 152-172.
اسکندری، حمید، (1401)، تحلیل عوامل موثر بر جذب جمعیت در شهرهای جدید (نمونه موردی: شهر جدید صدرا). فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، 12(45)، صص 193-210.
جوهری، زهرا، مرادی مسیحی، واراز، (1390)، بررسی تاثیرات ایجاد شهرهای جدید در تعادل بخشی به فضای سکونت و اشتغال منطقه¬ای، نمونه موردی، شهر جدید اندیشه، آمایش سرزمین، سال سوم، شماره 5، صص 95-110.
حاتمي¬نژاد، حسین، حاجی¬نژاد، صادق، زمانی، زهرا، قضایی، محمد، (1392)، آسیب¬شناسی شهرهاي جديد در ايران، اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دوره 22، شماره 88، صص 47-57.
حاتمی¬نژاد، حسین، محمدي کاظم¬آبادي، لیلا، (1396)، سنجش رضایتمندي از شاخص¬هاي کیفیت زندگی در شهرهاي جدید، مطالعه موردی: شهر جدید مهاجران، مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7(23)، صص 53-68.
ربانی، رسول و وحیدا، فریدون، (1381)، جامعه¬شناسی شهری، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، تهران، انتشارات سمت.
زنگنه شهرکی، سعید، کلانتری، محسن، بدیهی، بهامین سادات، (1397)، بررسی تاثیر بازار زمین و عملکرد اقتصادی مسکن بر احساس امنیت سکنه در شهرهای جدید، نمونه موردی شهر جدید صدرا. آمایش جغرافیایی فضا، 8(28)، صص 33-50.
زیاری، کرامت¬اله، (1378)، برنامه¬ریزی شهرهای جدید، مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، سمت.
زیاری، کرامت¬اله، اکبرپور سراسکانرود، محمد، اسلامی، هادی، عابدینی، اصغر، (1386)، بررسی تطبیقی دلایل عدم تحقق اهداف شهرهای جدید در ایران با بکارگیری روش ANP، مجله جغرافیا، 5(12)، صص 117-139.
زیاری، کرامت¬اله، (1388)، روشها و اصول برنامهریزی منطقهای، چاپ هفتم، انتشارات دانشگاه تهران.
سازمان هواشناسی کشور، (1399)، داده های ایستگاه چابهار.
سالنامه استانداری سیستان و بلوچستان، (1399)، استانداری سیستان و بلوچستان.
شرافت¬پور، جبار، سرور، رحیم، عزت پناه، بختیار، (1400)، تبیین عملکرد شهرهای جدید در افق 1410 ( مطالعه موردی: شهرهای جدید منطقه کلانشهر تهران). فصلنامه نگرش¬های نو در جغرافیای انسانی، 13(3)، صص 626-644.
شرکت عمران شهرهای جدید، (1389)، تهران، گاهنامه شهرهای جدید. نشریه داخلی، تخصصی شرکت عمران شهرهای جدید، سال دوم، شماره 16.
شماعی، علی، شهسوار، امین، (1395)، ارزیابی کیفیت زندگی شهری در شهرهای جدید (نمونه موردی: شهر جدید پرند)، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال 14، شماره 54، صص 1-16.
قائدرحمتی، صفر، بهنام مرشدی، حسن، (1395)، تحلیل مدیریت سیاسی فضا در شهرهای جدید ایران و ارائه برنامه‌های راهبردی. پژوهش-های جغرافیای سیاسی، 1(4)، صص 115-137.
مژگانی، پروانه، جهانشاه¬لو، لعلا، حسین¬زاده لطفی، فرهاد، رجبی، آزیتا، (1401). تحلیل میزان تاثیر زیرساخت های شهری بر کارایی شهرهای جدید (نمونه موردی: شهر جدید هشتگرد و پردیس). فصلنامه جغرافیا (برنامه¬ریزی منطقه¬ای)، 13(1)، صص 256-276.
نگهبان مروی، محمد، اقبالی، ناصر، حاتمی¬نژاد، حسین، (1399)، تبیین مدیریت نسل نخست شهرهای جدید ایران با رویکرد حکمروایی خوب شهری از‌منظر تقسیمات کشوری. جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 10(35), 1-26.
وزارت مسكن و شهرسازي، (1367)، برنامه¬ريزي شهري در پروژه¬هاي آماده سازي زمين، تهران.
ولی پورپاشاکلایی، کامران، رضوانی، علی¬اصغر، پیری، سعید. (1400). تحلیلی راهبردی از وضعیت توسعه پایدار شهر جدید پرند. فصلنامه نگرش¬های نو در جغرافیای انسانی، 13(2)، صص 664-681.





References
Bangura, M., Lee, C.L. (2023), spatial connectivity and house price diffusion: The case of Greater Sydney and the regional cities and centres of New South Wales (NSW) in Australia, Habitat International, Volume 132, February 2023, Article number 102740.
Ebrahimzadeh, I, Neghaban Marvi, M, (2004), An analysis of urbanization and the position of new cities in Iran, Geographical Research, Volume 19, Number 4, pp. 152-172. (Persian).
Eskandari, H. (2022). Analysis of factors affecting population attraction in new cities (Case study: Sadra New City). Regional Planning, 12(45), pp 193-210. (Persian).
Firman, T, (2004), New town development in Jakarta Metropolitan Region: a perspective of spatial segregation, Journal: Habitat International, 28 (3), pp 349-368.
Ghaed Rahmati, S., Behnam Morshedi, H. (2016). The Analysis of Political Management of Space in New Towns of Iran and Providing Strategic Plans. Journal of Political Geography Research, 1(4), 115-137. (Persian).
Hatami Nejad, H, Mohammadi Kazemabadi, L, (2017), Satisfaction measure of quality of life indicators in new cities, a case study: the new city of Mohajeran", Journal of Spatial Planning, 7 (23), pp. 53-53. (Persian)
He, S. Y., Wu, D., Chen, H., Hou, Y., & Ng, M. K. (2020). New towns and the local agglomeration economy. Habitat International, 98, 102-153.
Htaminejad, H, Zamani, Z, Hajinejad, S, Ghazaie, M, (2014), Pathology of new towns in Iran, Scientific-research journal of "Geographical Data (SEPEHR), Volume 22, Issue 88 - Serial Number 88, PP 47-57. (Persian).
Johari, Z, Moradi Masihi, V, (2011), Study of the effects of creating new cities in balancing regional housing and employment, a case study, the new city of Andisheh, Journal of Land use planning, 3 (5), pp 93-110. (Persian)
Meteorological Organization of Iran, (2019). (Persian).
Ministry of Roads and Urban Development of the Islamic Republic of Iran, (2018), Explain the main goals of the construction of the new city of Tis.(Persian)
Mozhgani, P., Jahanshahlo, L, Hosseinzadeh Lotfi, F., Rajabi, A. (2022). Analysis of the impact of urban infrastructure on the efficiency of new cities (Case study: Hashtgerd and Pardis new city). Geography (Regional Planning), 13(1), pp 256-276. (Persian).
Negahban Marvi, M., Eghbali D., Hataminejad D. (2020). Explanation of the Iranian New Towns First Generation Management with approach Good Urban Governance from the Point of View of Country Subdivisions. Geography and Territorial Spatial Arrangement, 10(35), 1-26.(Persian)
New Cities Development Company, (2010), New Cities Calendar, Tehran Internal Journal, Specialized New Cities Development Company, Second Year, No. 16. (Persian)
Rabbani, R, Vahida, F, (2002), Urban Sociology, Isfahan University Press, First Edition Isfahan.(Persian)
Raquel Insa, C. (2012), Two Ways of New Towns Development: A Tale of Two Cities, Research Group of Governments and Markets-IREA, University of Barcelona. The New Towns. Department for Communities and Local Government: London.
Rumbach, A, (2014), Do new towns increase disaster risk? Evidence from Kolkata, India, Journal: Habitat International, 43 (2), pp 117-124.
Shamaei, A, Shahsavar, A, (2016), Assessing the quality of urban life in new cities (Case study: Parand New City), Journal of Land Geographical, 14 (54), pp. 1-16. (Persian)
Sharafpour, J., Sarwar, R., Ezzatpanah, B. (2021). Explaining the performance of new cities in the horizon of 1410 (Case study: New cities of Tehran metropolitan area). Scientific and research quarterly of new attitudes in human geography, 13(3), pp. 626-644.(Persian).
Spaliviero, M., Boerboom, L., Gibert, M., Spaliviero, G., Bajaj, M. (2019). The Spatial Development Framework to facilitate urban management in countries with weak planning systems. International Planning Studies, 24(3-4), 235-254.
Statistical Yearbook of Sistan and Baluchestan Governorate, (2020). (Persian).
ValiPourpashaklaei, K., Rizvani, A., Piri, S. (2021). A strategic analysis of the state of sustainable development of New Farand city. Scientific and research quarterly of new attitudes in human geography, 13(2), pp. 664-681. (Persian).
Zangane Shahraki, S., Kalantari, M., Badihi, B. (2018). Surveying the Impact of Land Market and the Economic Performance of Housing on the Safety Feeling of Residences in New Towns, Case Study: Sadra New Town. Geographical Planning of Space, 8 (28), 33-50. (Persian).
Ziari, K, (1999), Planning for New Cities, Tehran, Samat Publications. (Persian)
Ziari, K, (2009), Principles and methods of regional planning, Tehran, University of Tehran Press.(Persian)
Ziari, K, Akbarpour Saraskanrood, M, Eslami, H, Abedini, A, (2006), a comparative study of the reasons for not achieving the goals of new cities in Iran using the ANP method, journal of geography, N 125(12). 117-139. (Persian).

نص كامل:



فصلنامه علمی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی سال هفدهم، شماره یکم، زمستان 1403: 20_1

 

 

 

مقاله پژوهشی

 

بررسی و ارزیابی رویکردها و برنامه‌های ایجاد شهرهای جدید ایران

(نمونه موردی: شهر جدید تیس در استان سیستان و بلوچستان)

 

بدیل سنچولی 

دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

مریم کریمیان بستانی*

استادیار  گروه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

معصومه حافظ رضا زاده

استادیار  گروه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

 

تاریخ دریافت:22/10/1401 تاریخ پذیرش:  21/05/1402

چکیده

در دوره‌های مختلف تاریخی، در اقصی نقاط دنیا، شهرهایی با اهداف مختلف احداث شده‌اند که آنها را می‌توان شهرهای جدید نامید. به موازات رشد مناطق شهری، مردم آن مناطق به طور معمول، از شهر اصلی به حومه شهر سرریز می‌شوند که این موضوع زمینه شکل‌گیری شهرهای جدید را فراهم می‌کند. لذا هدف پژوهش حاضر بررسی و ارزیابی رویکردها و برنامه‌های ایجاد شهر جدید تیس در استان سیستان و بلوچستان می‎باشد. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ روش بررسی، توصیفی - تحلیلی و زمینه‌یابی است که با استفاده از مطالعات کتابخانه‎ای - اسنادی و میدانی به انجام رسیده است. حجم نمونه پژوهش، ۵۰ نفر از متخصصان و کارشناسان دانشگاهی و اجرایی حوزه برنامه‎ریزی شهری و شهرهای جدید را شامل می‌شود. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، از تکنیک‌ها و مدل‌های ترکیبی و چند معیاره (MCDM, AHP, DIMTEL and FUZZY VIKOR)، استفاده شد. نتایج اهمیت شاخص‌ها در مدل ای. اچ. پی نشان می‌دهد که معیار (1C)، سرمایه‎گذاری در سواحل مکران با وزن (447/0) در اولویت قرار دارد. همچنین نتایج مدل دیمتل نشان داد که (5C) در اولویت اول و (6C) در اولویت آخر قرار می‌گیرد. در نهایت نتایج مدل ویکور فازی نشان داد که از میان معیارهای مورد بررسی مانند مدل‌های ای. اچ. پی و دیمتل، معیار (5C) با وزن (0)، در اولویت قرار دارد. نتایج نهایی تلفیق مدل‌ها نشان می‌دهد که معیار (5C)، سرمایه‌گذاری در سواحل مکران و معیار (6C)، طراحی شهر نوین و هوشمند برای ایجاد شهر پایدار بیشترین و کمترین اهمیت را دارند.

 

واژگان کلیدی: شهرهای جدید، رویکردها، استان سیستان و بلوچستان، شهر جدید تیس.

*نويسنده مسئول: [e-mail] 

 

 

مقدمه

شهرنشینی به دلیل تأثیرات آسیب­هاي زیست­محیطی مضر آن در بسیاري از کشورها به یک نگرانی اساسی در سراسر جهان تبدیل شده است(He et al, 2020: 112)، همچنین روند رو به رشد مهاجرت‌ها روستا به شهرها بعد از انقلاب صنعتی باعث شکل‌گیری ‌کلانشهرها در فضای منطقه‌ای شده است(Ghaed Rahmati & Behnam Morshedi, 2016: 116). که متعاقب آن زمینه‌ساز چالش­های زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی در ابعاد گسترده در شهرها شد، برای فایق آمدن بر مشکلات برنامه‌ها و سیاست‌های مختلفی عنوان و اجرای شدند، جدیدترین سیاست در این زمینه ایجاد شهرهای جدید به عنوان مستقیم‌ترین سیاست جهت کنترل و ساماندهی کلانشهرها عنوان گردید(Sharafpour et al, 2021: 226). 

شهرهای جدید در راستای حل این مشکلات و سازماندهی سرریز جمعیت تأسیس شده‌اند(Mozhgani et al, 2022: 256). شهر جدید، اجتماع برنامه‌ریزی‌شده‌ای است که در پاسخ به اهداف از پیش تعیین‌شده ایجاد می‌شود. در تعریفی دیگر، شهرهای جدید، اجتماع و شهرهای برنامه‌ریزی شده‌اند که تمام جنبه‌های توسعه پیش از ساخت وساز آن‌ها آغاز می‌شود. شهر‌های جدید در نظام‌های اجتماعی و اقتصادی جهان و با توجه به تحولات نظریه‌ای، بسیار دگرگون شده‌اند(Raquel Insa, 2012: 24). شهرهای جدید ایران با داشتن ضعف‎های زیاد در مراحل مختلف برنامه‌ریزی و اجرا، هر روزة خود را با چالش­های بسیار روبرو می‌کنند؛ چالش‌هایی که در بیشتر موارد تبدیل به مشکل شده و زندگی را برای سکنۀ این شهرها دشوار کرده است(Zangane Shahraki et al, 2018: 33). در ایران، شهرهای جدید مفهومی کاملاً جدید در سیستم برنامه‌ریزی شهری است و رسماً در سال ۱۳۵۱ با تاسیس شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به عنوان بخشی از برنامه‌های جامع دیده شدند. بدون در نظر گرفتن مطلب فوق، احداث شهرهای جدید در کشور را می‌توان به چهار دوره مشخص تقسیم کرد، 1) در فاصله بین دو جنگ جهانی یا مرحله انتقالی، شهرهای جدید بدون راهبردی مشخص و مبتنی بر کارکردهای عمده و بر پایه یک هسته روستایی تکوین می‌یابند (مانند زاهدان و نوشهر)  2) در دوره جنگ جهانی دوم تا اواسط دهه ۱۳۴۰، شهرهای جدید بدون راهبرد مشخص و بر پایه یک هسته شهری و مبتنی بر عملکرد تک پایه‌ای و خوابگاهی و برای توسعه صنعت نفت شکل می‌گیرد 3) از اواسط دهه ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۵۷ شهرهای جدید با راهبرد بهره‌برداری از منابع طبیعی و بدون وجود یک هسته اولیه شکل می‌گیرند که نقش عمده آن‌ها توسعه ناحیه‌ای، ارائه مسکن و سوداگری زمین بوده است 4) پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر پایه راهبرد پالایش و ساماندهی فضایی مادر شهرهای ناحیه‌ای و ابرشهر تهران و توزیع رشد متعادل اقتصادی - اجتماعی، تعدادی شهر جدید اقماری بدون هسته اولیه و با نقش اسکان بهینه و جذب سرریز جمعیتی مناطق طراحی می‌شوند(Ziari, 2009: 99). یکی از دلایلی که در دوران بعد از انقلاب اسلامی به گسترش شهرهای جدید منجر شد، افزایش مهاجرت به سوی شهرهای بزرگ بود. به همین دلیل شهرهای جدیدی به عنوان محلی برای سرریز جمعیتی شهرهای بزرگ با تصویب هیئت دولت در سال ۱۳۶۴ ایجاد شدند. اهداف احداث شهرهای جدید در کشورهای مختلف بر حسب ضرورت ایجاد آنها و نظام‌های حاکم بر کشورها متفاوت است. امروزه هدف از احداث شهرهای جدید صرفاً تحقق ایده سکونتگاه ایده‌آل تاریخ شهرنشینی (یعنی مدینه فاضله، مدینه کامله، شهر خدا، شهر آفتاب، شهر خوبان، شهر نیکان، مدینه سالمه، شهرپاک)، نیست بلکه تحقق عمده‌ترین هدف‌های شهرهای جدید امروزی است، یعنی «تمرکز زدایی از مراکز شهری، تا امکانات مادی و انسانی در کلیه بخش‌های جامعه توزیع گردد»(Rabbani & Vahida, 2002: 97).

در این میان، شهر جدید تیس با قرارگیری بر کرانه دریای عمان و دسترسی به آب‌های آزاد، دسترسی به شبکه راه‌آهن آتی منطقه و مجاورت با منطقه‌آزاد چابهار از موقعیت ژئوپولتیکی ممتازی در جنوب‌شرق ایران برخوردار است. این شهر به مساحت 3560 هکتار پذیرای 150 هزار نفر خواهد بود که در فاز نخست، در مساحتی بالغ بر 900 هکتار قادر به اسکان 30 هزار نفر خواهد بود، از نقش برجسته‌ای در انجام امور بازرگانی ملی و همچنین ترانزیت کالا میان کشورهای اروپایی یا آسیای مرکزی، با کشورهای جنوب، شرق و جنوب‌شرق آسیا و شاخ آفریقا برخوردار خواهد شد. در عین‌حال پتانسیل‌های طبیعی و اقلیمی، فرصت‌های مناسبی برای توسعه فعالیت‌های گردشگری، تجاری، خدماتی و مسکونی در شهر و پیرامون آن ایجاد خواهد کرد. مهمترین کانون­های جمعیتی و زیستی پیرامون شهر جدید تیس عبارت­اند از: شهرهای چابهار، کنارک، منطقه آزاد چابهار، شهرک­ها و نواحی صنعتی موجود و در حال احداث. این شهر، از لحاظ فراهم کردن امکانات زیست و سکونت، سکونتگاهی شاخص در منطقه محسوب می‌شود. شهر جدید تیس بر پایه اقتصاد خدمات محلی و نیز در ارتباط با مناطق مجاور شکل گرفته است و با برنامه­ریزی صحیح امکان اسکان پایدار از یک سو و حفظ اراضی ارزشمند طبیعی با رعایت الزامات آمایش سرزمین از سویی دیگر در این منطقه فراهم می‎شود(Ministry of Roads and Urban Development of the Islamic Republic of Iran, 2018).

در این راستا هدف پژوهش حاضر، ارائه رویکردی جهت توسعه منطقه ساحلی مکران با توجه به مزیت­های بالای دسترسی به آب­های آزاد و با نگاه به احراز جایگاه بایسته برای ایران در اقتصاد بین­الملل و با اهداف متعدد به عنوان یکی از استراتژی‌های توسعه سرزمین می­باشد. یکی از اهداف این رویکرد، تعادل بخشی توسعه، تمرکززدایی و کاهش فشار تراکم جمعیتی و بیکاری از مناطق و عرصه‌های اکولوژیک سواحل مکران می­باشد، لذا ایجاد شهر جدید تیس در سواحل مکران به استفاده حداکثری از پتانسیل­ها و در راستای آن نگه داشت جمعیت، و در نهایت به توسعه منطقه­ای در ابعاد مختلف کمک شایانی می­کند.

 

مبانی نظری

نظریه شهرهای جدید که بر اساس نظریه باغشهر به وجود آمد از کشور انگلستان شروع شد(Ziari, 1999: 58) و در واقع این کشور آغازکننده و پیشرو برنامه‌ریزی و اجرای شهرهای جدید در قرن حاضر بوده است. بر این مبنا، بوجود آمدن شهرهای جدید انگلیسی بی­ خاستگاه نبوده بلکه دارای یک جریان طولانی فکری‌اند و پس از چند اجرای آزمایشی شکل گرفته‌اند. به تعبیری دیگر، شهرهای جدید انگلیسی میراث اصولی‌اند که ابنزر هاوارد در سال 1898 در کتابش با نام «فردا، راهی به سوی اصلاح واقعی» راجع به ویژگی آرمان‌شهر مطرح ساخت. همین عنوان (که در تجدید چاپ و ترجمه‌ها به باغ شهرهای فردا برگردانده شد) بیانگر بعد جامعه آرمانی در پیشنهاد اولیه باغشهرهاست. نظريه شهرهاي جديد چه در حالت جنيني آن در قرن 19و چه در اشكال متنوع و تكامل­يافته آن، بعد از جنگ جهاني اول و دوم به ويژه از سال 1950 به بعد، در كشورهاي مختلف جهان به كارگرفته شده است. شهرهاي جديد در تمام دوران­هاي تاريخي وجود داشته­اند، اما به مفهوم امروزي پس از تحولات ناشي از انقلاب صنعتي جهت ايجاد محيط زندگي بهتر ايجاد شده­اند(Ziari et al, 2006: 68). در جایی‌ دیگر به نقل از مرلن، بنای شهرهای جدید در بریتانیا را موفقیتی انکارناپذیر به شمار می‌آورد که از علل اصلی این موفقیت، می‌توان به خودکفایی مالی و حمایت دولت، اشتغال توأم با سکونت، برآورده ساختن احتیاجات مهاجران با هدف هویت بخشی به شهرهای جدید نام برد(Ebrahimzadeh & Neghaban Marvi, 2004: 1).

 پس از انقلاب صنعتی، دو نظریه اصلاح­گرایی و آرمان­گرایی مطرح شد که اصلاح­گرایان در چارچوب دیدگاه فن­شناختی به طرح ساماندهی فضایی شهرها پرداختند و در مقابل آرمان­گرایان، به ایجاد شهرهای تخیلی در مقابل شهرهای صنعتی باور داشتند. نظریه شهر خطی، نظریه باغشهر، نظریه شهر صنعتی و در نهایت نظریه واحد همسایگی را می­توان مبانی نظری اصلی درباب ایجاد و شکل­گیری شهرهای جدید دانست. نظریه شهر خطی در سال 1882، توسط سوریا ماتا ارائه شد. او تمامی مشکلات شهری را ناشی از مشکلات ترافیک می­دانست و بهترین وضعیت برای هر شهر را آنطور تلقی می­کرد که هر شهروند در کوتاه­ترین زمان ممکن بتواند از محل سکونت خود به سایر نقاط درون شهری جابه جا شود. ماتا بهترین وسیله حمل و نقل را راه­آهن می­دانست و بیان کرده است که راه­آهن نه تنها از نظر سرعت و توالی رفت وآمد و قیمت وسیله قابل اطمینانی است، بلکه شکل خطی را برای شهرها ایجاد می­کند و این شکل خطی شهر باعث تغییر جهت مهاجرت­های خطرناک و بی­نظم روستا - شهری می‎شود(Htaminejad et al, 2014: 49). 

 

 

پیشینه تحقیق

 در رابطه با موضوع شهرهای جدید در داخل و خارج از کشور تحقیقات زیادی صورت گرفته است که در زیر به آنها اشاره می‌شود اما در رابطه با رویکردها و برنامه‌های ایجاد شهر جدید تیس تاکنون پژوهشی علمی صورت نگرفته و این تحقیق، اولین مطالعه در این زمینه است. مژگانی و همکاران (1401)، در پژوهشی به تحلیل میزان تاثیر زیرساخت­های شهری بر کارایی شهرهای جدید هشتگرد و پردیس، پرداخته­اند. نتایج حاکی از آن است که میزان رضایت شهروندان از معیار حکمرانی(عدالت و برابری) و عملکردی در شهر جدید پردیس و معیار اقتصادی و منظر شهری در شهرجدید هشتگرد بیشتر بوده است. اسکندری (1401)، در پژوهشی به تحلیل عوامل موثر بر جذب جمعیت در شهر جدید صدرا، پرداخته ­است. نتایج حاصله حاکی از آن است که مهم­ترین دلایل انتخاب شهر جدید صدرا برای سکونت، ارزان بودن مسکن و نیز امکان تملک زمین مطرح شده است. این در حالی است که کمبود فرصت­های شغلی و امکانات و خدمات مورد نیاز، از دلایل عدم اقبال مردم به شهر صدرا بوده است. شرافت­پور و همکاران (1400)، در پژوهشی به تبیین عملکرد شهرهای جدید در افق 1410 (مطالعه موردی: شهرهای جدید منطقه کلانشهر تهران)، پرداخته­اند. نتایج تحقیق نشان داده است که عملکرد شهرهای جدید در افق 1410 بیانگر 4 سناریو قوی، 780 سناریو ضعیف و 21 سناریو محتمل بوده است. سناریوهای با وضعیت نامطلوب از مجموع 210 حالت ممکن با 129 حالت و ضریب 61 درصد با ویژگی‌های (کاهش سطح اشتغال، کاهش کیفیت کالبدی منطقه، افزایش سیاست تمرکز، افزایش حاشیه­نشینی، کاهش تعلق خاطر، شکل­گیری روند زنجیره شهری، افزایش مهاجرت به تهران، افزایش اختلاف در توزیع خدمات، افزایش سطح آلودگی، خوابگاهی شدن شهرهای جدید) محتمل‌ترین سناریو بوده‌اند. ولی پورپاشاکلایی و همکاران (1400)، در پژوهشی به  تحلیل راهبردی از وضعیت توسعه پایدار شهر جدید پرند، پرداخته­اند. یافته‌ها نشان داد شهر جدید پرند در ایفای نقش خود که همانا جمعیت­پذیری بخشی از مازاد جمعیت و تمرکززدایی از مادرشهر تهران بوده چندان موفق نبوده است. بخش زیادی از این عدم توفیق ناشی از عدم احداث متناسب زیرساخت­ها و نبود زمینه‌های اشتغال و فعالیت در این شهر بوده که آن هم متأثر از ناکارآمدی مدیریت و برنامه‌ریزی متناسب با نیازهای توسعه شهری بوده است. نگهبان­مروی و همکاران (1399)، در پژوهشی تحت عنوان تبیین مدیریت نسل نخست شهرهای جدید ایران با رویکرد حکمروایی خوب شهری از منظر تقسیمات کشوری، نتیجه گرفتند که در الگوی پیشنهادی به منظور استفاده از پتانسیل‌های شهر و منطقه، مدیران شهرهای جدید مستعد (۱۲ شهر جدید) بهتر است بر اهمیت شهر خود در ابعاد مختلف جمعیتی و... بی‌افزایند تا همچون شهر جدید پردیس، اولویت نخست باز تقسیمات کشوری در محدودۀ سیاسی- اداری‌شان شوند. حاتمی‌نژاد و محمدی کاظم­آبادی (1396)، در پژوهشی به سنجش رضایتمندی از شاخص‌های کیفیت زندگی در شهرهای جدید، مطالعه موردی: شهر جدید مهاجران، پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان می­دهد که شهروندان از اکثر شاخص‌های مربوط به کیفیت زندگی در شهر جدید مهاجران رضایت ندارند و فقط شاخص‌های زیباشناسی، زیست محیطی و اجتماعی را مطلوب ارزیابی کرده‌اند. بالاترین سطح رضایتمندی ساکنان به بعد زیست‌محیطی و پایین‌ترین سطح رضایت‌مندی به بعد مدیریتی تعلق دارد. نتایج به دست آمده از مدل VIKOR گویای این حقیقت می‌باشد که محلات فرهنگیان ۱ و فرهنگیان ۲ بالاترین سطح کیفیت زندگی و محلات شهید صدر و فضیلت پایین‌ترین سطح کیفیت زندگی را دارا هستند. شماعی و شهسوار (1395)، در پژوهشی به ارزیابی کیفیت زندگی شهری در شهر جدید پرند پرداخته‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که وضعیت کیفیت زندگی در منطقه مورد مطالعه در زمینه‌های زیرساخت‌های شهری، درآمد پایدار شهری و توسعه اجتماعی فرهنگی از نظر شهروندان مطلوب نیست و تنها ویژگی‌های کالبدی در قلمروی مکانی تحقیق، در حد مطلوب ارزیابی شده است. جوهری و مرادی مسیحی (1390)، در پژوهشی به بررسی تاثیرات ایجاد شهرهای جدید در تعادل‌بخشی به فضای سکونت و اشتغال منطقه‌ای، نمونه موردی، شهر جدید اندیشه، پرداخته‌اند. نتایج نشان می‌دهد که شهر جدید اندیشه به واسطه جذب بخشی از سرریز جمعیت مادر شهرهای منطقه و تامین اشتغال ساکنان خود و حوزه شهری پیرامون، به سهم خود بیشترین تاثیر مثبت را در تعادل بخشی به فضای سکونت و اشتغال منطقه‌ای به شکل برنامه‌ریزی­شده داشته است. بانگورا و لی (2023)، در پژوهشی به اتصال فضایی و قیمت مسکن: در شهر سیدنی و شهر جدید نیو ساوت ولز در استرالیا، پرداخته­اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که زمانی که خانوارهای با هزینه­های زیاد در زمینه مسکن در سیدنی روبرو می­شوند و  تفاوت‌های قیمت مسکن در نیو ساوت ولز را با سیدنی مقایسه می­کنند به به آنجا مهاجرت می‌کنند. اسپالی­ویرو و همکاران (2019)، در مقاله‌ای با موضوع چارچوب توسعه فضایی به منظور تسهیل مدیریت ­شهری در کشورهای با سیستم برنامه‌ریزی ضعیف، به این نتیجه رسیدند که روبه رو شدن با شهرنشینی سریع و مدیریت شرهای جدید در کشورهای در حال توسعه می­بایست مورد توجه قرار گیرد. رومباچ (2014)، در پژوهشی به تحلیل خطرات طبیعی ایجاد شهرهای جدید در منطقه خود در کلکته هند پرداخته است. یافته‌ها نشان که شهر (سالت لیک) می‌دهد که شهر جدید منطقه کلکته از لحاظ شرایط محیطی بر روی زمین‌های نامساعد نمکی ساخته شده است. این شهر از لحاظ زیرساختی (مسکن و فضای سبز و...) بخصوص در حاشیه این شهر با معضل روبرو می‌باشد. فریمن (2004)، در پژوهشی به بررسی توسعه شهرهای جدید در منطقه متروپولیتن جاکارتا: به عنوان یک چشم­انداز جدایی فضایی پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که، توسعه شهر جدید استقلال فضایی را به سه شکل تقویت کرده است: اول، گروه‌های متوسط ​​و بالای درآمد را قطبی کرده و جابجایی‌های پراکنده‌ای از مناطق مسکونی منحصر به فرد را به وجود آورده است. دوم، در داخل شهرهای جدید، طبقه متوسط ​​بالا و بالا، مناطق آنها منحصراً طراحی شده و این مناطق با بالاترین امنیت ممکن را دارند. جداسازی فضایی می‌تواند به عنوان "جداسازی" یا "جدایی داوطلبانه" طبقه­بندی شود، و این امر ادامه می­یابد و اجتناب ناپذیر است، نتیجه وضعیت اجتماعی و اقتصادی و سیاسی در کل جامعه شهری است.

شکل 1. مدل مفهومی پژوهش (منبع: یافته­های تحقیق، 1400)

Figure1. Conceptual model of research, Reference: Research findings, 2021

مواد و روش­ها

 

 

 

 

روش تحقیق

پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ روش بررسی، توصیفی- تحلیلی و زمینه‌یابی است که با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای - اسنادی و میدانی به انجام رسیده است. داده‌های پژوهش شامل داده­های اولیه (فرم مصاحبه از گروه نخبگان و متخصصان) و متغیرهای تحقیق به صورت اسنادی و میدانی گردآوری گردید. حجم نمونة این پژوهش ۵۰ نفر از متخصصان و کارشناسان دانشگاهی و اجرایی حوزه برنامه‌ریزی شهری و شهرهای جدید را شامل می‌شود. در این پژوهش ۷ رویکرد اصلی بررسی و ارزیابی رویکردها و برنامه‌های شهر جدید تیس شامل (ایجاد شهر پایدار در مقیاس ملی- منطقه‌ای و بین­المللی (پل ارتباطی)، ایجاد قطب علمی و آموزشی در منطقه، برنامه‌ریزی سکونت‌گاهی برای اسکان و جذب جمعیت، خروج منطقه از محرومیت و آسیب‌پذیری، سرمایه‌گذاری در سواحل مکران، طراحی شهر نوین و هوشمند برای ایجاد شهر پایدار، محرک توسعه گردشگری و ایجاد زیرساخت آن)، مورد تحلیل و اولویت‌بندی قرار گرفته‌اند. شاخص‌های تحقیق با توجه به مبانی نظری پژوهش و تجارب مطالعاتی و همچنین بر اساس هدف مقاله حاضر انتخاب گردیده است. در نهایت برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، از تکنیک‌ها و مدل‌های ترکیبی و چند معیاره معیاره (MCDM, AHP, DIMTEL and FUZZY VIKOR)، استفاده شد.

 

محدوده مورد مطالعه

شهر جدید تیس در جنوب استان سیستان و بلوچستان یکی از مناطق حساس و استراتژیک استان و کشور به شمار می‎رود. شهر جدید تیس با مساحتی حدود ۴۳۰۰ هکتار در ساحل شمال خلیج چابهار و در مختصات ۲۵ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی و ۶۰ درجه و ۳۳ دقیقه طول شرقی واقع گردیده است. در بخش شرقی این اراضی، منطقه آزاد چابهار و شمال آن محور چابهار کنارک قرار گرفته و غرب آن نیز به اراضی هموار ساحلی ناحیه کنارک ختم می‌گردد(New Cities Development Company, 2010).  

 

 

شکل 2. موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه (منبع: نگارنده­گان، 1400)

Figure 1. Geographical location of the study area, Reference: Authors, 2021

 

 

این شهر که بر اساس طرح منطقه شهری چابهار مصوبه سال ۱۳۶۹ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران شکل گرفت. در حقیقت دومین شهر منطقه بعد از چابهار و به عنوان مکمل آن عمل خواهد کرد. برخورداری از حدود ۱۱۰۰ کیلومتر مرز مشترک با کشورهای افغانستان و پاکستان و ۳۰۰ کیلومتر مرز آبی و دسترسی به آب‌های آزاد از طریق دریای عمان ویژگی‌هایی است که در جغرافیایی سیاسی کشور و در فضای ملی موقعیت ویژه‌ای برای استان فراهم آورده است. این شهر پذیرای ۱۵۰ هزار نفر خواهد بود که در فاز نخست، در مساحتی بالغ بر ۹۰۰ هکتار قادر به اسکان ۳۰ هزار نفر خواهد بود(New Cities Development Company, 2010). 

تیس یکی از بنادر مهم ایران در دریای مکران در زمان هخامنشیان بوده است و پیشتر به آن تیز می‌گفته‌اند. در آن دوران کالاها از آسیای شرقی و هند به بندر تیس می‌آمده‌اند و به مناطق مختلف خاورمیانه، آسیای میانه و قفقاز فرستاده می‌شدند. تیس در سده‌های اولیه اسلامی نیز بندری مهم بوده است از جمله مقدسی مورخ سده چهارم هجری از رونق این بندر سخن رانده است. در اواخر سده‌ی ده و اوایل سده‌ی یازده قمری ورود پرتغالی‌ها به خلیج فارس و دریای عمان، «میرجیِّند» یکی از سرداران ناحیه‌ی ساحلی مکران را به ایستادگی در برابر آن‌ها واداشت. در آن دوره پرتغالی‌ها قلعه‌ای ساختند که امروزه می‌توان بقایای آن را در این روستا پیدا کرد. آن‎گونه که به نظر می‌رسد روستای ساحلی تیس در دروه‌ی قاجار از شناخت چندانی برخوردار نبوده است. شاید بتوان یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش اهمیت روستای تیس به عنوان یک بندر را توقف تولید نیشکر و پانیذ در مکران یاد کرد، چرا که این بندر خروجی اصلی این محصولات بوده است(Statistical Yearbook of Sistan and Baluchestan Governorate, 2020). از نظر بارش کلی سالانه منطقه مکران و شهر تیس یکی از کم بارانترین مناطق کشور می­باشد، میانگین بارش در دوره آماری 40 ساله اخیر برابر 113.9میلیمتر است(Meteorological Organization of Iran, 2019).

 

یافته‌ها

اولویت‌بندی رویکردهای برنامه‌ریزی شهری شهر جدید تیس با استفاده از مدل ترکیبی (AHP, DIMTEL AND FUZZY VIKOR)

در گام اول معیار اصلی و زیر معیارهای پژوهش تعیین می­شود.

 

جدول 1. معیار و زیر معیارهای پژوهش

Table 1. Criteria and sub-criteria of the research

هدف	مشخصه	معیار اصلی
شهر جدید تیس	C1	ایجاد شهر پایدار در مقیاس ملی- منطقه‌ای و بین المللی (پل ارتباطی)
	C2	ایجاد قطب علمی و آموزشی در منطقه
	C3	برنامه‌ریزی سکونتگاهی برای اسکان و جذب جمعیت
	C4	خروج منطقه از محرومیت و آسیب پذیری
	C5	سرمایه‌گذاری در سواحل مکران
	C6	طراحی شهر نوین و هوشمند برای ایجاد شهر پایدار
	C7	محرک توسعه گردشگری و ایجاد زیرساخت آن

Reference: Research findings, 2021

 

در گام دوم ماتریس مقایسه­ای با استفاده از میانگین هندسی پاسخ­های فردی تشکیل می­شود و نسبت سازگاری برای این ماتریس محاسبه می­گردد این نسبت باید زیر 1/0 باشد که در این پژوهش این عدد 09/0است. جدول (2)، ماتریس مقایسات نهایی، GCR نسب سازگاری گروه است که باید زیر 1/0 باشد

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2. ماتریس مقایسات نهایی

Table 2. Matrix of final comparisons

	C1	C2	C3	C4	C5	C6	C7
C1	00/1	12/0	35/1	36/1	32/1	24/1	35/1
C2	29/1	00/1	32/1	29/1	17/1	20/1	20/1
C3	38/1	33/1	00/1	23/1	27/1	32/1	30/1
C4	27/1	35/1	27/1	00/1	31/1	32/1	33/1
C5	26/1	34/1	14/1	26/1	00/1	35/1	36/1
C6	15/1	10/1	15/1	25/1	38/1	00/1	13/1
C7	25/1	25/1	24/1	29/1	15/1	30/1	00/1
GCR	09/0

Reference: Research findings, 2021

 

الف: AHP

در گام سوم وزن اهمیت معیارهای اصلی و فرعی توسط روش AHP محاسبه می­شود.

 

جدول 3. وزن محلی معیارها

Table 3. Local weight of criteria

وزن‌های محلی به دست آمده از روش ای. اچ. پی	معیارها
184/0	C1
167/0	C2
338/0	C3
394/0	C4
447/0	C5
100/0	C6
368/0	C7

Reference: Research findings, 2021

 

نتایج اهمیت شاخص­ها در مدل AHP نشان می­دهد که معیار (5C)، سرمایه­­گذاری در سواحل مکران با وزن (447/0) در اولویت قرار دارد.

ب. DEMATEL

از روش DEMATEL براي محاسبه نقش کلیدي هر یک از عوامل استفاده شده است. اول، ماتریس تاثیر مستقیم براي معیارها بر اساس دانش متخصصین ایجاد شده است. سپس، ماتریس تأثیر نرمال محاسبه می­شود. سوم، ماتریس کل به صورتی که در جدول (4)، ارائه شده محاسبه شده است.

به منظور ایجاد یک تجزیه و تحلیل قوي بر روي تصمیم­گیري، و با توجه به این که یک فرایند استاندارد و سیستماتیک براي به دست آوردن مقدار آستانه وجود ندارد. بنابراین، مقدار آستانه بر اساس دانش تیم متخصص به دست آمده است. با این دلیل، مقدار آستانه براي این مشکل 72/0 است. به طوري که مقادیر بالاتر از این حد آستانه در فرایند مدل­سازي مساله تصمیم­گیري لحاظ گرفته شده است. در مرحله بعد، ارزش­هاي ri+si با وزن­هاي نسبی به دست آمده به وسیله روش AHP ضرب شده است. وزن بدست آماده با استفاده از روش AHP در این پژوهش 1.717 است که با ضرب ri+si  در آن برای نرمال­سازی عدد 342/0 بدست می­آید.

 

جدول 4. وزن کلی شاخص­های ارزیابی

Table 4. Overall weight of evaluation indicators

وزن کلی	وزن های اهمیت	معیارها
057/0	184/0	C1
063/0	167/0	C2
135/0	338/0	C3
116/0	394/0	C4
153/0	447/0	C5
034/0	100/0	C6
126/0	368/0	C7

Reference: Research findings, 2021

 

نتایج مدل DEMATEL در جدول (4)، نشان داد که (5C)، در اولویت اول و (6C)، در اولویت آخر قرار می­گیرد. همانطور که قابل پیش­بینی بود وزن کلی به دست آمده از مدل ارائه شده است به طور قابل توجهی متفاوت از خروجی روش AHP می­باشد. این به علت این واقعیت است که مدل پیشنهادي روابط وابستگی متقابل در میان معیارهاي ارزیابی را در نظر گرفته است.

ج: FUZZY VIKOR

پس از محاسبه وزن نسبی معیارهاي ارزیابی، با استفاده از مقیاس زبانی اهمیت گزینه­هاي ممکن تعیین می­گردد. تیم خبرگان از این توصیفات زبانی براي تشکیل ماتریس تصمیم­گیري استفاده می­کنند. که نتایج در جدول (5)، ارائه شده است.

 

جدول 5. ماتریس تصمیم تلفیق شده

Table 5. Integrated decision matrix

وزن	معیارها
25/5، 75/6، 25/8	C1
12/1، 55/2، 05/4	C2
84/4، 37/6، 87/7	C3
04/6، 54/7، 78/8	C4
93/5، 43/7، 76/8	C5
24/5، 74/6، 19/8	C6
53/2، 03/4، 53/5	C7

Reference: Research findings, 2021

 

پس از تعیین درجه اهمیت فازي گزینه­ها، مقادیر بدست آمده با استفاده روش بهترین مقدار غیرفازي، دیفازي می‎شوند. سپس، نرمال­سازي این مقادیر با تبدیل مقادیر تلفیق شده به بازه بسته صفر و یک انجام می­گیرد. معادلات زیر براي نرمال سازي مورد استفاده قرار گرفته اند:

The larger, the better type,                   

 The smaller, the better type,

 

 سپس، با ضرب هر مقدار با وزن معیارها، ماتریس نرمال وزن­دار تشکیل شده که در جدول (6)، نشان داده شده است. این جدول همچنین مقادیر S, R را نیز در آخرین ردیف ها نمایش می­دهد.

 

 

 

 

 

 

 

جدول 6. ماتریس تصمیم وزن دار و اولویت بندی با استفاده از روش ویکور فازی

Table 6. Weighted decision matrix and prioritization using fuzzy Vikor method

اولویت	وزن	معیار
4	026/0	C1
6	048/0	C2
5	031/0	C3
3	017/0	C4
1	000/0	C5
7	076/0	C6
2	008/0	C7
	206/0	S
	076/0	R

Reference: Research findings, 2021

 

در نهایت معیارهای مورد بررسی را با استفاده از مدل FUZZY VIKOR نشان داد که از میان معیارهای مورد بررسی مانند مدل­های AHP و DEMATEL  معیار (5C)، با وزن (0)، در اولویت اول و معیار (6C)، با وزن معیار (76/0)، در رتبه اخر قرار می­گیرد. البته در مدل FUZZY VIKOR کمترین مقدار بیشترین اهمیت را دارد.

در نهایت با تلفیق نتایج مدل­های پژوهش رتبه­بندی نهایی به صورت ذیل خواهد بود.

 

جدول 7. رتبه­بندی نهایی حاصل از نتایج مدل­های ترکیبی

Table 7. The final ranking obtained from the results of the combined models

ابعاد	معیار	ای . اچ. پی	دیمتل	ویکور فازی	رتبه نهایی
ایجاد شهر پایدار در مقیاس ملی- منطقه‌ای و بین­المللی (پل ارتباطی)	C1	5	6	4	5
ایجاد قطب علمی و آموزشی در منطقه	C2	6	5	6	6
برنامه‌ریزی سکونتگاهی برای اسکان و جذب جمعیت	C3	4	2	5	4
خروج منطقه از محرومیت و آسیب‌پذیری	C4	2	4	3	3
سرمایه‌گذاری در سواحل مکران	C5	1	1	1	1
طراحی شهر نوین و هوشمند برای ایجاد شهر پایدار	C6	7	7	7	7
محرک توسعه گردشگری و ایجاد زیرساخت آن	C7	3	3	2	2

Reference: Research findings, 2021

نتایج نهایی تلفیق مدل­ها در جدول (7)، نشان می­دهد که سرمایه­گذاری در سواحل مکران (5C)، محرک توسعه گردشگری و ایجاد زیرساخت آن (7C)، خروج منطقه از محرومیت و آسیب­پذیری (4C)، برنامه­ریزی سکونتگاهی برای اسکان و جذب جمعیت (3C)، ایجاد شهر پایدار در مقیاس ملی- منطقه­ای و بین­المللی (پل ارتباطی) (1C)، ایجاد قطب علمی و آموزشی در منطقه (2C)، طراحی شهر نوین و هوشمند برای ایجاد شهر پایدار (6C)، بیشترین و کمترین اهمیت را از دید پاسخ­دهندگان داشتند.

 

دستاورد پژوهشی و نتیجه­گیری

هدف پژوهش حاضر بررسی و ارزیابی رویکردها و برنامه‌های ایجاد شهر جدید تیس در استان سیستان و بلوچستان می‎باشد. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ روش بررسی، توصیفی- تحلیلی و زمینه‌یابی است که با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای- اسنادی و میدانی به انجام رسیده است.

در این پژوهش ابتدا با استفاده از روش AHP معیارها وزن­دهی می­شوند که نتایج مدل نشان داد، معیار (5C)، سرمایه‎گذاری در سواحل مکران با وزن (447/0) در اولویت قرار دارد، سپس نقش کلیدی هریک از عوامل مورد استفاده، با استفاده از روش DEMATEL محاسبه می­شود برای اینکار اول، ماتریس تاثیر مستقیم براي معیارها بر اساس دانش متخصصین ایجاد می­شود و سپس، ماتریس تأثیر نرمال محاسبه می­شود. سوم، ماتریس کل محاسبه شد که نتایج نشان داد که (5C) در اولویت اول و (6C) در اولویت آخر قرار می­گیرد. در گام سوم با استفاده ازFUZZY VIKOR  پس از محاسبه وزن نسبی معیارهاي ارزیابی، با استفاده از مقیاس زبانی اهمیت گزینه­هاي ممکن تعیین می­گردد. پس از تعیین درجه اهمیت فازي گزینه­ها، مقادیر بدست آمده با استفاده روش بهترین مقدار غیرفازي، دیفازي می­شوند. سپس، نرمال­سازي این مقادیر با تبدیل مقادیر تلفیق شده به بازه بسته صفر و یک انجام می­گیرد. سپس، با ضرب هر مقدار در وزن معیارها، ماتریس نرمال وزن­دار تشکیل می­شود که کمترین مقدار که معیار (5C) سرمایه­گذاری در سواحل مکران و معیار می­باشد، بیشترین اهمیت را دارد. در نهایت اولویت­بندی نهایی حاصل از تلفیق مدل­های پژوهش نشان داد که معیار (5C)، سرمایه­گذاری در سواحل مکران و معیار (6C)، طراحی شهر نوین و هوشمند برای ایجاد شهر پایدار بیشترین و کمترین اهمیت را از دید پاسخ­دهندگان داشتند.

شهر جدید تیس، به‌عنوان کانونی شاخص برای فعالیت‌های اقتصادی در مقیاس ملی و منطقه‌ای، شهرست که بر دو مؤلفه‌ی «گردشگری» و «کارآفرینی» استوار است و در واقع آنچه این شهر را از شهرهای جدید مشابه متمایز می‌کند و به آن هویتی تازه می‌بخشد همین دو مؤلفه‌ی اصلی ست. این دو مؤلفه بر بستر مزیت‌ها و توانمندی‎های قابل رقابت و تعامل با بازار داخلی و خارجی شکل گرفته است. این شهر از نظر نقش و عملکرد در سطح منطقه‌ی فراگیر، به ‌عنوان مرکز سطح یک خدمات گردشگری، تجاری، آموزشی، علمی- تحقیقاتی و مرکز سطح دو خدمات درمانی، ورزشی و فرهنگی محسوب می‌شود. در واقع نقش شهر جدید تیس، ترکیبی است از نقش مکمل (سکونتی- خدماتی در سطح منطقه) و نقش مستقل (نقش ویژه با محوریت فعالیت‌های اقتصادی و گردشگری در سطح ملی و منطقه‌ای). در این شهر مسکن عمدتاً به فعالیت پیوند خورده است. به این‌صورت که ساکنان این شهر نه صرفاً متقاضیان واقعی و غیرواقعی مسکن در منطقه، بلکه فعالان اقتصادی‌ای هستند که یا در منطقه‌ی پیرامون و یا در شهر جدید فعالیت می‌کنند و سکونت­شان وابسته به یک فرصت شغلی و فعالیت اقتصادی است. از منظر ژئوپلیتیکی، هم جواری سواحل مکران با کشورهای پاکستان و افغانستان، ظرفیت­های ارتباطی این سواحل به پهنه اقیانوس هند و امکان اتصال کشورهای آسیای مرکزی به دریاهای آزاد بستر مناسبی برای گسترش تعاملات منطقه­ای و بین­المللی فراهم نموده است. به گواه داده­های معتبر، بخش قابل ملاحظه­ای از عرضه و تقاضا عظیم جهانی، متوجه منطقه گسترده­ای مشتمل بر آسیای مرکزی و اروپای شرقی است که ایران در مرکز توجه این مناطق می­باشد. لذا ظرفیت‎های داخلی و قابلیت­های بالقوه بومی به منظور دستیابی به تدابیر قابل حصول برای تعامل اقتصاد منطقه­ای اهمیتی اساسی دارد که این مهم نیز با توجه به نیاز کشورهای محصور در خشکی چون کشورهای آسیای مرکزی به آب­های آزاد این سواحل فرصت­های مناسبی را در راستای توسعه مناسبات بین­المللی و جذب سرمایه برای تولید در منطقه جنوب شرق و سواحل مکران دارد. در واقع حجم بزرگی از مبادلات جهانی کالا و انرژی متوجه این منطقه است. بنابراین دسترسی به آب­های آزاد و مسیرهای کوتاه ایمن و ارزان، برای کشورهای منطقه به ویژه کشورهای آسیای مرکزی که محصور در خشکی هستند از دیگر ابعاد اهمیت سواحل مکران است. از حیث مؤلفه­های بین‎المللی، سواحل مکران به عنوان یکی از دروازه­­های تجارت منطقه­ای می‎تواند با اهتمام دولت­مردان در مسیر توسعه پایدار نقش محوری خود را در خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند بازیابی کند و جمهوری اسلامی ایران به اعتبار همین ظرفیت­های ملی و بهره­گیری از فرصت­های فراوان ناشی از سیاست­های اقتصاد مقاومتی در حجم عظیم مبادلات کالا و ترانزیت انرژی جهانی و آثار گسترده توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی سهیم گردد و منافع ملی و امنیت پایدار را به ارمغان آورد. شهر جدید تیس به عنوان دومین شهر جدید استان سیستان و بلوچستان، به دلیل تعارض­های ناشی از تفاوت دیدگاه و اهداف ذینفعان، از اهداف برنامه­های خود منحرف شده و عدم اجرای آن به یکی از مسائل مهم کشوری تبدیل شده است. لازم به ذکر است که در سال­های اخیر توسعه سواحل مکران مورد توجه قرار گرفته است. از همین رو، توسعه زیرساخت‌ها، اشتغال­زایی و افزایش تولید در این منطقه مورد توجه قرار گرفته است. سواحلی که از ظرفیت‌های بالایی در زمینه گردشگری، توسعه فعالیت‌های آبزی‌پروری و حتی صیادی برخوردار است و شکوفایی همه این مواهب الهی در گرو توسعه زیرساخت‌ها و جذب سرمایه‌گذاران است. که به نوبه خود می­تواند در رشد و توسعه اقتصادی شهر جدید تیس بسیار تاثیرگذرا باشد.

این پژوهش با پژوهش امامی و عرب (1396)، قابل مقایسه است. مطالعة آنها نشان داد که انجام مطالعات مکانیابی درست و مناسب به خصوص شناسایی شاخص­های تاثیرگذار در فرآیند مکانیابی شهر جدید، نقش موثری در توسعه­ی شهری پایدار خواهد داشت. این پژوهش با پژوهش جوهری و مرادی مسیحی(1396)، همسو است. نتایج حاصل بیان می­دارد که شهر جدید اندیشه به واسطه جذب بخشی از سرریز جمعیت مادر شهرهای منطقه و تامین اشتغال ساکنان خود و حوزه شهری پیرامون، به سهم خود بیشترین تاثیر مثبت را در تعادل بخشی به فضای سکونت و اشتغال منطقه­ای به شکل برنامه­ریزی شده، داشته است. این پژوهش با پژوهش فریمن (2004)، که نشان می‌دهد توسعه شهر جدید استقلال فضایی را به سه شکل تقویت کرده است، هم راستا است.

 

 

راهکارها

در نهایت با توجه به نتایج پیشناهادت ذیل ارائه می­گردد:

·       دستیابی به تعادل منطقه­ای با توجه به قابلیت­ها و توان­های نواحی شهر تیس؛

·       سرمایه­گذاری در بخش کشاورزی با محصولات پربازده در شهر تیس به عنوان عقبه سواحل مکران به منظور ایجاد اشتغال و جلوگیری از مهاجرت از شهر­های چابهار و مکران؛

·       ایجاد و تقویت بستر­ها و زمینه­های توریستی منطقه که با داشتن تنوع طبیعی، موقعیت ساحلی و اقلیم مناسب و مطلوب خود بالقوه برای تبدیل شدن به منطقه جذب توریسم داخلی و بین­المللی در سطح شهر تیس و منطقه، بخصوص در سطح کشور آماده است.

·       تشویق بخش خصوصی و نظارت بخش دولتی در جهت سرمایه­گذاری به منظور توسعه صنعت گردشگری؛

·       تقویت شبکه­های زیربنایی و رفاهی مرتبط با ترانزیت در طول این محور و بستر­سازی برای افزایش میزان مشارکت ساکنین در فرایند توسعه منطقه­ای و ملی؛

·       با توجه به اقتصاد دریا محور و فعلیت بخشیدن به توان­های محیطی آن به بررسی ظرفیت­ها و قابلیت­های ناحیه­ای آن به صورت آمایش سرزمین شناسایی فرصت­های شغلی سواحل مکران انجام گردد که این امر می­تواند با استفاده از مراکز دانشگاهی و بخش خصوصی و در قالب تشکیل کمیته­های تخصصی در زمینه قابلیت­های توسعه منطقه مکران جهت توسعه شهر تیس پیگیری شود.

منابع

 ابراهیم­زاده، عیسی، نگهبان مروی، محمد، (1384)، تحلیلی بر شهرنشینی و جایگاه شهرهای جدید در ایران، تحقیقات جغرافیایی، 19(4)، صص 152-172.

اسکندری، حمید، (1401)، تحلیل عوامل موثر بر جذب جمعیت در شهرهای جدید (نمونه موردی: شهر جدید صدرا). فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، 12(45)، صص 193-210.

جوهری، زهرا، مرادی مسیحی، واراز، (1390)، بررسی تاثیرات ایجاد شهرهای جدید در تعادل بخشی به فضای سکونت و اشتغال منطقه­ای، نمونه موردی، شهر جدید اندیشه، آمایش سرزمین، سال سوم، شماره 5، صص 95-110.

حاتمي­نژاد، حسین، حاجی­نژاد، صادق، زمانی، زهرا، قضایی، محمد، (1392)، آسیب­شناسی شهرهاي جديد در ايران، اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دوره 22، شماره 88، صص 47-57.

حاتمی­نژاد، حسین، محمدي کاظم­آبادي، لیلا، (1396)، سنجش رضایتمندي از شاخص­هاي کیفیت زندگی در شهرهاي جدید، مطالعه موردی: شهر جدید مهاجران، مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7(23)، صص 53-68.

ربانی، رسول و وحیدا، فریدون، (1381)، جامعه­شناسی شهری، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، تهران، انتشارات سمت.

زنگنه شهرکی، سعید، کلانتری، محسن، بدیهی، بهامین سادات، (1397)، بررسی تاثیر بازار زمین و عملکرد اقتصادی مسکن بر احساس امنیت سکنه در شهرهای جدید، نمونه موردی شهر جدید صدرا. آمایش جغرافیایی فضا، 8(28)، صص 33-50.

زیاری، کرامت­اله، (1378)، برنامه­ریزی شهرهای جدید، مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، سمت.

زیاری، کرامت­اله، اکبرپور سراسکانرود، محمد، اسلامی، هادی، عابدینی، اصغر، (1386)، بررسی تطبیقی دلایل عدم تحقق اهداف شهرهای جدید در ایران با بکارگیری روش ANP، مجله جغرافیا، 5(12)، صص 117-139.

زیاری، کرامت­اله، (1388)، روش‌ها و اصول برنامه‌ریزی منطقه‌ای، چاپ هفتم، انتشارات دانشگاه تهران.

سازمان هواشناسی کشور، (1399)، داده های ایستگاه چابهار.

سالنامه استانداری سیستان و بلوچستان، (1399)، استانداری سیستان و بلوچستان.

شرافت­پور، جبار، سرور، رحیم، عزت پناه، بختیار، (1400)، تبیین عملکرد شهرهای جدید در افق 1410 ( مطالعه موردی: شهرهای جدید منطقه کلانشهر تهران). فصلنامه نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، 13(3)، صص 626-644.

شرکت عمران شهرهای جدید، (1389)، تهران، گاهنامه شهرهای جدید. نشریه داخلی، تخصصی شرکت عمران شهرهای جدید، سال دوم، شماره 16.

شماعی، علی، شهسوار، امین، (1395)، ارزیابی کیفیت زندگی شهری در شهرهای جدید (نمونه موردی: شهر جدید پرند)، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال 14، شماره 54، صص 1-16.

قائدرحمتی، صفر، بهنام مرشدی، حسن، (1395)، تحلیل مدیریت سیاسی فضا در شهرهای جدید ایران و ارائه برنامه‌های راهبردی. پژوهش­های جغرافیای سیاسی، 1(4)، صص 115-137.

مژگانی، پروانه، جهانشاه­لو، لعلا، حسین­زاده لطفی، فرهاد، رجبی، آزیتا، (1401). تحلیل میزان تاثیر زیرساخت های شهری بر کارایی شهرهای جدید (نمونه موردی: شهر جدید هشتگرد و پردیس). فصلنامه جغرافیا (برنامه­ریزی منطقه­ای)، 13(1)، صص 256-276.

نگهبان مروی، محمد، اقبالی، ناصر، حاتمی­نژاد، حسین، (1399)، تبیین مدیریت نسل نخست شهرهای جدید ایران با رویکرد حکمروایی خوب شهری از‌منظر تقسیمات کشوری. جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 10(35), 1-26.

وزارت مسكن و شهرسازي، (1367)، برنامه­ريزي شهري در پروژه­هاي آماده سازي زمين، تهران.

ولی پورپاشاکلایی، کامران، رضوانی، علی­اصغر، پیری، سعید. (1400). تحلیلی راهبردی از وضعیت توسعه پایدار شهر جدید پرند. فصلنامه نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، 13(2)، صص 664-681.

 

 

 

 

 

References

Bangura, M., Lee, C.L. (2023), spatial connectivity and house price diffusion: The case of Greater Sydney and the regional cities and centres of New South Wales (NSW) in Australia, Habitat International, Volume 132, February 2023, Article number 102740.

Ebrahimzadeh, I, Neghaban Marvi, M, (2004), An analysis of urbanization and the position of new cities in Iran, Geographical Research, Volume 19, Number 4, pp. 152-172. (Persian).

Eskandari, H. (2022). Analysis of factors affecting population attraction in new cities (Case study: Sadra New City). Regional Planning, 12(45), pp 193-210. (Persian).

Firman, T, (2004), New town development in Jakarta Metropolitan Region: a perspective of spatial segregation, Journal: Habitat International, 28 (3), pp 349-368.

Ghaed Rahmati, S., Behnam Morshedi, H. (2016). The Analysis of Political Management of Space in New Towns of Iran and Providing Strategic Plans. Journal of Political Geography Research, 1(4), 115-137. (Persian).

Hatami Nejad, H, Mohammadi Kazemabadi, L, (2017), Satisfaction measure of quality of life indicators in new cities, a case study: the new city of Mohajeran", Journal of Spatial Planning, 7 (23), pp. 53-53. (Persian)

He, S. Y., Wu, D., Chen, H., Hou, Y., & Ng, M. K. (2020). New towns and the local agglomeration economy. Habitat International, 98, 102-153.

Htaminejad, H, Zamani, Z, Hajinejad, S, Ghazaie, M, (2014), Pathology of new towns in Iran, Scientific-research journal of "Geographical Data (SEPEHR), Volume 22, Issue 88 - Serial Number 88, PP 47-57. (Persian).

Johari, Z, Moradi Masihi, V, (2011), Study of the effects of creating new cities in balancing regional housing and employment, a case study, the new city of Andisheh, Journal of Land use planning, 3 (5), pp 93-110. (Persian)

Meteorological Organization of Iran, (2019). (Persian).

Ministry of Roads and Urban Development of the Islamic Republic of Iran, (2018), Explain the main goals of the construction of the new city of Tis.(Persian)

Mozhgani, P., Jahanshahlo, L, Hosseinzadeh Lotfi, F., Rajabi, A. (2022). Analysis of the impact of urban infrastructure on the efficiency of new cities (Case study: Hashtgerd and Pardis new city). Geography (Regional Planning), 13(1), pp 256-276. (Persian).

Negahban Marvi, M., Eghbali D., Hataminejad D. (2020). Explanation of the Iranian New Towns First Generation Management with approach Good Urban Governance from the Point of View of Country Subdivisions. Geography and Territorial Spatial Arrangement, 10(35), 1-26.(Persian)

New Cities Development Company, (2010), New Cities Calendar, Tehran Internal Journal, Specialized New Cities Development Company, Second Year, No. 16. (Persian)

Rabbani, R, Vahida, F, (2002), Urban Sociology, Isfahan University Press, First Edition Isfahan.(Persian)

Raquel Insa, C. (2012), Two Ways of New Towns Development: A Tale of Two Cities, Research Group of Governments and Markets-IREA, University of Barcelona. The New Towns. Department for Communities and Local Government: London.

Rumbach, A, (2014), Do new towns increase disaster risk? Evidence from Kolkata, India, Journal: Habitat International, 43 (2), pp 117-124.

Shamaei, A, Shahsavar, A, (2016), Assessing the quality of urban life in new cities (Case study: Parand New City), Journal of Land Geographical, 14 (54), pp. 1-16. (Persian)

Sharafpour, J., Sarwar, R., Ezzatpanah, B. (2021). Explaining the performance of new cities in the horizon of 1410 (Case study: New cities of Tehran metropolitan area). Scientific and research quarterly of new attitudes in human geography, 13(3), pp. 626-644.(Persian).

Spaliviero, M., Boerboom, L., Gibert, M., Spaliviero, G., Bajaj, M. (2019). The Spatial Development Framework to facilitate urban management in countries with weak planning systems. International Planning Studies, 24(3-4), 235-254.

Statistical Yearbook of Sistan and Baluchestan Governorate, (2020). (Persian).

ValiPourpashaklaei, K., Rizvani, A., Piri, S. (2021). A strategic analysis of the state of sustainable development of New Farand city. Scientific and research quarterly of new attitudes in human geography, 13(2), pp. 664-681. (Persian).

Zangane Shahraki, S., Kalantari, M., Badihi, B. (2018). Surveying the Impact of Land Market and the Economic Performance of Housing on the Safety Feeling of Residences in New Towns, Case Study: Sadra New Town. Geographical Planning of Space, 8 (28), 33-50. (Persian).

Ziari, K, (1999), Planning for New Cities, Tehran, Samat Publications. (Persian)

Ziari, K, (2009), Principles and methods of regional planning, Tehran, University of Tehran Press.(Persian)

Ziari, K, Akbarpour Saraskanrood, M, Eslami, H, Abedini, A, (2006), a comparative study of the reasons for not achieving the goals of new cities in Iran using the ANP method, journal of geography, N 125(12). 117-139. (Persian).