رقم المقالة : GEOGRAPHY-2208-2619 (R5) زيارة : 120 الصفحة: 126 - 153

نوع المخطوط: ابحاث

سنجش و ارزیابی کیفیت زندگی شهری و رضایت‏ مندی از آن در سکونتگاه‏ های غیررسمی شمال تبریز (مطالعه موردی: محله احمدآباد)

الموضوعات :

علی اسکوئی ارس ¹ , رسول قربانی ² , شهریور روستایی ³

1 - گروه جغرافیا و برنامه &rlm;ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
2 - استاد گروه جغرافیا و برنامه‏ریزی شهری، دانشکدة برنامه‏ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
3 - گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه&rlm; ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

تاريخ الإرسال : 20 الخميس , محرم, 1444 تاريخ التأكيد : 06 الثلاثاء , صفر, 1445 تاريخ الإصدار : 29 الأحد , جمادى الأولى, 1446

الکلمات المفتاحية: کیفیت زندگی شهری, رضایت&rlm, مندی, سکونتگاه &rlm, های غیررسمی, فریدمن, احمدآباد تبریز,

ملخص المقالة :

ارزیابی رضایت مندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنین سکونتگاه های غیررسمی بیش از ساکنین سایر مناطق شهری اهمیت می یابد. چرا که ساکنین سکونتگاه های خودروی شهری غالباً جزو اقشار آسیب پذیرتر اجتماعات شهری محسوب می شوند. باتوجه به اهمیت ارزیابی ابعاد و شاخص های کیفیت زندگی در سکونتگاه های غیررسمی، هدف از انجام این تحقیق، سنجش و ارزیابی کیفیت زندگی شهری و رضایت مندی از آن در سکونتگاه های غیررسمی شمال تبریز با مطالعه موردی محله احمدآباد می باشد. پژوهش حاضر، از حیث هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش توصیفی – تحلیلی می باشد. شیوه گردآوری اطلاعات اسنادی، کتابخانه ای و مشاهده میدانی بوده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش پرسش نامه و آزمون های فریدمن، کروسکال والیس و مان ویتنی بهره گیری شده است. به منظور گردآوری اطلاعات از مطالعات کتابخانه ای و بلوک های آماری سال 1395 کلانشهر تبریز بهره گیری شد. ضریب پایایی پرسشنامه 0/836 برآورده شد. حجم نمونه هم براساس فرمول کوکران 371 نفر از ساکنین سکونتگاه های غیررسمی محله احمدآباد تبریز را شامل شد. تجزیه و تحلیل داده‎ها در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی و از طریق نرم افزار SPSS16 انجام پذیرفت. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در بین ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری، بعد اقتصادی در رده نخست قرار دارد. همچنین در میان شاخص های رضایت مندی از کیفیّت زندگی شهری، شاخص درآمد ماهیانه سرپرست خانوار در رده نخست قرار دارد. در نهایت می توان گفت میزان رضایت مندی ساکنین سکونتگاه های غیررسمی محله احمدآباد کلانشهر تبریز از کیفیت زندگی شهری، پایین تر از حد متوسط می باشد.

المصادر:

Alene, E.T, (2022). Determinant factors for the expansion of informal settlement in Gondar city, Northwest Ethiopia, Urban Management, 11(3), 321-337.
Aliu, I.R., Akoteyon, I.S, Soladoye, O. (2021). Living on the margins: Socio-spatial characterization of residential and water deprivations in Lagos informal settlements, Nigeria. Habitat International, Vol 107. 1-17.
Arefi, M. (2018). Informal Settlements and Urban Management in Iran. Spring International Publishing, Pp: 23-27.
Asadi, A, Akbari, E. (2021), Spatial analysis of the quality of life of citizens in urban environments using the Geographic Information System (GIS) (Case study: Region 2 of Mashhad), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 20 (58), 36 (In Persian).
Asadi, A., Rajabi, A., Janbazi Ghobadi, G, Komeili, M. (2021). Strategic analysis of informal settlement management Case study: Pakdasht city. Geography, 19 (70): 43-60. (In Persian).
Asghari Zamani, A, Zadoli Khajeh, S, Gholam Hosseini, R. (2012). Assessing the quality of urban life in marginalized areas using the factor analysis model (Case study: marginal areas of northern Tabriz), Zagros Vision Geography and Urban Planning Chapter, 4 (11), 69 (In Persian).
Badiei Kheirabadi, S. R, Masoudnejad, M. (2022). Model of Barriers to Renovation of Informal Settlements in Metropolitan Areas Using Interpretive Structure Modeling Technique (Case study of Mashhad). Urban Structure and Function Studies, 9 (32): 119-136. (In Persian).
Darkey, D. Visagie, J. (2013). The more things change the more they remain the same: A study on the quality of life in an informal township in Tshwane. Habitat International 39: 302-309.
Faraji, A. (2017). Measuring Satisfaction with Quality of Life in Informal Settlements, Case Study: Bojnourd City, Urban ecology research, 8 (2): 97.
Farrokhi, N. (2020). Assessing the satisfaction of women heads of households from their residential environment in informal settlements (Case study: Mirasharraf neighborhood of Ardabil), Master Thesis, major Of Geography and Urban Planning, Housing Planning, Faculty of Literature and Humanities, Mohaghegh Ardabili University: 33. (In Persian).
Fatahi, A. (2012), Quality of life and human development, One printed, Tehran, Publication Entekhab. (In Persian).
Fathzadeh, H, Zahedzahedani, S.S. (2015). Strategic planning to empower marginalized neighborhoods (suburban neighborhoods of Silab, Ahmadabad and Yanough Darreh Si Tabriz, Contemporary Sociological Research, 4 (6): 67. (In Persian).
Firozi, M.A, Zarei, R, Zafari, M. (2013). Analysis of factors affecting the expansion of informal settlements in the cities of Khuzestan province and providing an empowerment and organizing strategy, Quarterly of New Attitudes in Human Geography, 4 (1): 116. (In Persian).
Ghorbani, R. (2016). principles and foundations of urban planning, Tehran: Organization for the Study and Compilation of Humanities Books (Samt) (In Persian).
Ghorbani, R., Oskouee Aras, A, Tahmasebi Moghaddam, H. (2022). Survey of Satisfaction with the Quality of Urban life in Informal Settlements (Case Study: YousefAbad Neighborhood of Tabriz). Geographical Engineering of Territory, 6(4), 817-834. (In Persian).
Gouverneur, D. (2015). Planning and Design for Future Informal Settlements” Earthscan from Routledge.
Heidari Sarai, R. (2019). Assessing the mental quality of life in residents of informal settlements in North Tabriz Study Case study: Yousef Abad, Tabriz, Master Thesis, Geography and Urban Planning - Housing Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University of Tabriz. (In Persian).
Hernandez, J, Garcia, J, Yenda, G. (2018). Untangling the Vitality of spaces of BOGOTA Informal Settlements-Urban space: Experiences 7 Reflections from the global south: 975-978.
Khidmatzadeh, A, Feizizadeh, B. (2022). Study of urban quality of life using remote sensing and GIS (Case study: urban areas of Urmia), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 22 (67): 260 (In Persian).
Mandleni, B.N, Omotayo, A.O, Ighodaro, D.I, Agbola, S.B. (2021). Analysis of the Living Conditions at Ezakheleni Informal Settlement of Durban: Implications for Community Revitalization in South Africa, Sustainability, 14 (3): 1-16.
Manisha. j, jorg knieling، H.T. (2015). Urban transformation in the capital territory of dehli، india: the emergence and growth of slums? habitat International-Vol. 48: 87.
Mansoorian, H. (2016). Population scan and land cover patterns in the metropolitan area of Tehran, Geographical Research in Urban Planning, 4 (4), 614 (In Persian).
Mousavi, M.N, Bagheri Kashkoli, A. (2012). Assessment of spatial distribution of quality of life in neighborhoods of Sardasht", Quarterly Journal of Urban Research and Planning, 3 (9), 111.
Nakamura, S. (2016). Revealing Invisible Rules in Slums: The Nexus Between Perceived Tenure Security and Housing Investment, Vol. 53: 151.
Niazi, H. (2012). An Introduction to the Organization of the Ahmadabad Suburbs of Tabriz, Fifth International Congress of Islamic Geographers, University of Tabriz, Tabriz, Iran, Pp: 6 (In Persian).
Oskouee Aras, A, Hakimi, H. (2021). Measurement of Urban Vitality Indicators in Informal Settlements (Case Study: Tabriz Seilab Qoshkhane), Urban Planning Geographical Research, 9 (1): 146. (In Persian).
Oskouee Aras, A. (2022). Study of structural features of informal settlements (Case study: Akhmaqieh neighborhood of Tabriz), Quarterly Journal of Urban and Regional Development Planning, 7 (20); 90. (In Persian).
Qadri, P, Karimian Bostani, M, Hafez Rezazadeh, M. (2022). Analysis of the spatial distribution of composite indicators of the quality of urban life (case study: Chabahar city), New Attitudes in Human Geography Quarterly, 13 (2): 213. (In Persian).
Rahimi, M, Kargar, B. (2021). Explaining the pattern of social resilience in informal settlements with emphasis on the quality of life of the case study of Line 4 neighborhood of Hesar Karaj, Geography Quarterly (Program Regional Planning), 11 (1), 91-75. (In Persian).
Rajabi Amirabad, R, Rahmani, B. (2021). The role of urban spaces in improving the quality of life (Case study: Malayer city), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 20 (58), 320. (In Persian).
Rajaei, A, Abbasi Fallah, V, Najafi, I. (2020). Comparative evaluation of objective and subjective indicators of quality of life in informal settlements of Varamin, Quarterly Journal of Environmental Planning, 12 (46), 176 -149. (In Persian).
Sarrafi, M. (2015). The Policy of Depriving Informal Settlements is Wrong. Hamshahri, April; 120. (In Persian).
Shahdadnejad, M. (2019). Renovation and Improvement, Study of strategies to improve quality of life indicators in informal settlements of Sisabad, Mashhad, Master Thesis, Geography and Urban Planning, Faculty of Literature and Humanities Dr. Ali Shariati, Ferdowsi University of Mashhad. (In Persian).
Statistics Center of Iran, (2016). General Census of Population and Housing. (In Persian).
UN-Habitat, (2003). Slums of the World: The face of urban poverty in the new millennium. Available
from: unhabitat.org/pmss/listItemDetails.aspx?publicationID=1124, HS Number HS/692/03E, Updated on: 8.2013.
UN-Habitat. (2013). State of the world & cities 2012/2013: Prosperity of cities, Routledge.
UN/Habitat. (2014). united Nations Human Settlements Programme, www.unhabitat.org/whd.
UN-Habitat. (2020). The new urban agenda. UN-Habitat https://doi.org/10.18356/4665f6fb-en.
United Nations. (2014). World urbanization prospects: The 2014 revision. New York: Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
UNSD. 2021. Extended Report Goal 11. 2011. The Sustainable Development Goals Report. United Nations Statistics Division. 〈https://unstats.un.org/sdgs/report/2021 /extended-report/〉.
Wainaina, G.K, Truffer, B, Lüthi, C. (2022). The role of institutional logics during participation in urban processes and projects: Insights from a comparative analysis of upgrading fifteen informal settlements in Kenya, Cities: 128: 1-12.
Wokekoro, E. (2015). Resident’s Satisfaction with Residental Quality of Life in Informal Settlements in Port Harcourt Municipality, European Journal of Research in Social Sciences, 3(3): 1-17.
Wolff, E, Rauf, H.A, Hamel, P. (2023). Nature-based solutions in informal settlements: A systematic review of projects in Southeast Asian and Pacific countries, Environmental Science and Policy, 145: 275-285.
Www.irna.ir
Yousefzadeh, Z, Nouri Kermani, A, Hataminejad, H, Hosseinzadeh, M.M. (2019). Recreation of urban spaces with a quality-of-life approach in Tehran's 15th district, Geography Quarterly (Regional Planning), 11 (1): 299. (In Persian).

نص كامل:

PardeesJournalsPT12

سنجش و ارزيابي کیفیت زندگی شهری و رضايتمندي از آن در سکونتگاه‏های غیررسمی شمال تبریز (مطالعه موردی: محله احمدآباد)

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش:

Received: () Accepted: ()

چکیده

ارزیابی رضایت‏مندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنین سکونتگاه‏های غیررسمی بیش از ساکنین سایر مناطق شهری اهمیت می‏یابد. چراکه ساکنین سکونتگاه‏های خودروی شهری غالباً جزو اقشار آسیب‏پذیرتر اجتماعات شهری محسوب می‏شوند. باتوجه به اهمیت ارزیابی ابعاد و شاخص‏های کیفیّت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی، هدف از انجام این تحقیق سنجش و ارزیابی کیفیّت زندگی شهری و رضایت‏مندی از آن در سکونتگاه‏های غیررسمی شمال تبریز با مطالعة موردی محلة احمدآباد می‏باشد. پژوهش حاضر، از حیث هدف کاربردی و به لحاظ ماهیّت و روش توصیفی – تحلیلی می‏باشد. شیوة گردآوری اطلاعات اسنادی، کتابخانه‏ای و مشاهدة میدانی بوده است. برای تجزیه و تحلیل داده‏ها از روش پرسش‏نامه و آزمون‏های فریدمن، کروسکال والیس و مان‏ویتنی بهره‏گیری شده است. به منظور گردآوری اطلاعات از مطالعات کتابخانه‏ای و بلوک‏های آماری سال 1395 کلانشهر تبریز بهره‏گیری شد. ضریب پایایی پرسش‏نامه 863/0 برآورده شد. حجم نمونه هم براساس فرمول کوکران 371 نفر از ساکنین سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز را شامل شد. تجزیه و تحلیل داده‎ها در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی و از طریق نرم‏افزار SPSS16 انجام پذیرفت. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در بین ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری، بعد اقتصادی در رده نخست قرار دارد. همچنین در میان شاخص‏های رضایت‏مندی از کیفیت زندگی شهری، شاخص درآمد ماهیانه سرپرست خانوار در رده نخست قرار دارد. در نهایت می‏توان گفت میزان رضایت‏مندی ساکنین سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد کلانشهر تبریز از کیفیت زندگی شهری، پایین‏تر از حد متوسط می‏باشد.

واژگان کليدي

کیفیت زندگی شهری، رضایتمندی، سکونتگاه‏های غیررسمی، فریدمن، احمدآباد تبریز.

مقدمه

باوجود نقش و جایگاه بی‏بدیل شهرها در رشد و توسعه‏ی اقتصادی، افزایش بهره‏وری و تقویت مشارکت اجتماعی، اغلب شهرهای جهان با مشکلاتی از قبیل پراکنده‏رویی، شهری‏شدن فقر، بیکاری، مسکن نامناسب، بالا‏بودن هزینه‏های زندگی، جرم و جنایت و ناامنی، جدایی‏گزینی فضایی، ضعف زیرساخت‏ها، ظرفیت مالی ضعیف، حکمروایی شهری نامطلوب، نابرابری‏های مکانی و جنسیتی و کیفیت نامطلوب محیطی روبرو بوده و کیفیت زندگی ساکنان شهرها را تحت تأثیر قرار داده است (Mansoorian, 2016: 614). اما به مراتب این تأثیرپذیری در میان ساکنین سکونتگاه‏های خودروی شهری بیشتر از سایر شهروندان بوده است چراکه امروزه با طرح مفاهیمی جدید همچون کیفیت زندگی شهری در علوم میان‏ رشته‏ای همچون برنامه‏ریزی‏شهری، روان‏شناسی، علوم اجتماعی و ... ضرورت ارزیابی و بررسی کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی را بیش از پیش مورد توجه قرارداده است و ضروری است در راستای نیل به راه‏حل‏هایی مناسب جهت جذب ساکنین سکونتگاه‏های خودروی شهری در بافت شهری اقدام نمود. در حال حاضر با مروری بر چهار دهه تلاش شاهد آن هستیم که معضل سکونتگاه‏های خودروی شهری نه تنها به سطحی مطلوب و قابل قبول نرسیده است بلکه آمارها حاکی از گسترش روزافزون آن در ایران است. اغلب پژوهش‏ها و مطالعات به دنبال تبیین و تحلیل وضعیت مناطق اسکان غیررسمی بوده‏اند ولیکن مطالعاتی که ژرفای مسئله را باتوجه به مکانیزم‏های تأثیرگذار مبتنی بر رهیافت‏های کیفیت زندگی شهری نشان دهد، مغفول مانده است. جای خالی پارادایم کیفیت زندگی در بررسی مسئله‏ی سکونتگاه‏های غیررسمی البته با تأکید بر نتایج عملیاتی و کاربردی آن در عرصه‏ی سیاست‏گذاری کشور، به وضوح دیده می‏شود که توجه به این مهم می‏تواند نوید‏بخش دستاوردهای سیاسی و اقتصادی جدیدی در کشور باشد.

سکونتگاه‏های غیررسمی به عنوان یکی از عناصر نظام فضایی شهری (Asadi et al, 2021: 46) که در تحقیقات مختلف با نام‏هایی چون زاغه ها، فاولاها¹، اسکوترها² و کلبه‏ها³ از آن یاد شده (Wainaina, 2022: 1)، پدیده‏ای جهانی بوده که ابتدا کشورهای صنعتی آن را تجربه کرده و سپس کشورهای جهان سوم با آن مواجه شده‏اند. امروزه نیز مسئلة سکونتگاه‏های غیررسمی در سطح جهان یکی از دغدغه‏های سردمداران کشورها است به طوری که سازمان ملل در این خصوص علاوه بر برگزاری اجلاس‏های بین‏المللی، برنامه‏ها و پروژه‏های مختلفی را در کشورهای مختلف اجرا نموده است (Firozi et al, 2013: 116).

در حال حاضر، بیش از 1 میلیارد نفر در سکونتگاه‏های غیررسمی ساکن هستند که بیشترین سهم (370 میلیون نفر) در آسیای شرقی و جنوب شرقی متمرکز است (UNSD, 2021., Wolff et al, 2023: 275).

جمعیت شهری ساکن در سکونتگاه‏های غیررسمی بین سال‏های2000 تا 2014 حدود 90 میلیون نفر افزایش یافته است (United Nations, 2014). در سال 2018، 2/55 درصد از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‏کردند (UN-Habitat, 2020). برای نخستین بار در جهان، حدود 54 درصد از مردم در سال 2014 در شهرها زندگی می‏کنند که برآورد می‏گردد این رقم تا سال 2050 به 66 درصد افزایش پیدا کند (UN-Habitat, 2014). آن چه که در قرن بیستم ‏و ‏بیست‏ویکم جهان شاهد آن می‏باشد، رشد سریع شهرنشینی و ناگهانی ‏کپرها و زاغه‏ها است (Manisha et al, 2015: 87). به گزارش مرکز اسکان بشر سازمان ملل متحد، 35% از جمعیّت ایران در محلّه‏های فقیرنشین زندگی می‏کنند (Sarrafi, 2015: 120؛ Arefi, 2018: 28). از طرفی قسمتی از جمعیت شهرها به منظور حذف هزینه‏های سنگین مسکن از سبد خانوار به سمت سکونتگاه‏های غیررسمی کشیده شده‏اند (Badiei Kheirabadi & Masoudnejad, 2022: 123). در حال حاضر تعداد زیادی از مردم شهرنشین کشورهای در حال‏ توسعه در سکونتگاه‏های غیررسمی زندگی می‏کنند. در کنار شرایط فقیرانه‎ی سکونت و دسترسی ناکافی به زیرساخت‏ها و خدمات پایه‏ای به دلیل ترک اجباری سکونتگاه‏ها ترس دایمی آنها را تهدید می‏کند (Nakamura, 2016: 151).

آن چه که جامعه‏ی جهانی در تکاپوی دست یافتن به آن تحت عنوان مفهوم «توسعه‏ی پایدار» می‏باشد؛ لازمه‏اش توجّه به «عدالت اجتماعی» می‏باشد. در صورتی که جامعه‏ای در راستای نیل به اهداف «عدالت اجتماعی» گام بردارد، بر تجدید حیات مفهوم «کیفیت زندگی شهری» صحه می‏گذارد. به عبارت دیگر؛ برخورداری آحاد جامعه‏ی شهری از «عدالت اجتماعی»، متضمن کیفیت زندگی مطلوب همان جامعه‏ی هدف می‏باشد. ارزیابی شاخص‏های کیفیت زندگی شهری زمانی بیشتر مورد توجه قرار می‏گیرد که شناسایی شاخص‏های مذکور منجر می‏گردد که با دیدی همه جانبه‏نگر و جامع اولویت‏ها و آلترناتیوهای موجود را در استفاده‏ی مؤثر و بهینه از منابع محدود شهری، انتخاب کنیم. چراکه همیشه مقوله‏ی منابع و امکانات محدود و کمیاب و نیازهای نامحدود بشر مطرح بوده است و ضروری است سیاستگذاران جوامع شهری جهت دست‏یابی به راه‏حل‏هایی پایدار و کارا از اولویت‏های تعیین‏شده استفاده نمایند. پیدایش و رشد فزاینده‏ی مسائلی همچون انواع بیماری‏های روان‏شناختی، انواع افسردگی‏ها، آسیب‏های روحی و روانی، فقر نسبی و ... در سکونتگاه‏های غیررسمی ناشی از عدم توجه به شاخص‏های کیفیت زندگی شهری است. قرن بیست‏ویکم سرآغاز دوره‏ی نوین شهرنشینی است. آن چه که جامعه‏ی جهانی شاهد آن می‏باشد کم‏ رنگ شدن نقش زندگی‏های روستایی می‏باشد. بنابراین توجه به مقوله‏های مرتبط با مسایل شهری و به‏ ویژه کیفیت زندگی شهروندان بیش از پیش ضرورت می‏یابد. در این میان نقش محلات شهری و مشارکت شهروندان اهمیت دارد. مدیران شهری جهت شناسایی مسائل و مشکلات سکونتگاه‏های غیررسمی می‏توانند شاخص‏های کیفیت زندگی شهری را در تمامی این محلات کم‏ برخوردار مورد ارزیابی قرار داده و نتایج به دست‏‏ آمده را جهت مدیریت عاقلانه و کارآمد شهری استفاده نمایند. از جمله‏ی مهم‏ترین مشکلات سکونتگاه‏های غیررسمی، معضل کیفیت زندگی شهری پائین در این مناطق می‎باشد. توأم با رشد جمعیت، سکونتگاه‏های غیررسمی با مشکلات زیادی در ارتباط با مسائل زیست‏محیطی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مواجه شده‏اند که منجر به تقلیل کیفیت زندگی شهری در این مناطق شده‏ است. بهبود کیفیت زندگی در هر جامعه‏ای یکی از مهم‏ترین اهداف سیاست‏های برنامه‏ریزی شهری آن جامعه است (Rajabi Amirabad Robabeh & Rahmani, 2021: 320). این مهم به دلیل اهمیت روزافزون مطالعات کیفیت زندگی در پایش سیاست‏های برنامه‏ریزی شهری و نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه‏ریزی شهری است (Asghari Zamani et al, 2012: 69؛ Asadi & Akbari, 2021: 36). کیفیت زندگی نشان‏دهنده ویژگی‏های کلی اجتماعی، اقتصادی و محیطی مناطق است و می‏تواند به عنوان ابزاری قدرتمند برای نظارت بر برنامه‏ریزی توسعه اجتماع به کار رود (Mousavi et al, 2012: 11؛ Khidmatzadeh & Feizizadeh, 2022: 260). بررسی و تحلیل کیفیت زندگی شهری برای شناسایی قسمت‏ها و محله‏های محروم شهری و طرح رویکردهایی با هدف رفع محرومیت ضروری هستند و بی‏توجهی به چنین مطالعاتی، سیستم شهری را تا حد بسیاری مختل می‏کند و موجی از نارضایتی نسبت به زندگی را سبب می‏شود (Qadri et al, 2022: 213).

تحلیل و ارزیابی منطقی و اصولی مؤلفه‏های کیفیت زندگی شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی با تأکید بر مؤلفه‏های رضایتمندی شهروندی می‏تواند به عنوان رویکردی نو و تأثیرگذار جهت گذار از وضعیت نابسامان کنونی در این مناطق به سمت آینده‏ای مطلوب، نقش مهمی را ایفا نماید (Ghorbani et al, 2022: 818). ضرورت پرداختن به مسئله‏ی‏ کیفیت زندگی شهری در این مناطق زمانی بیشتر نمود پیدا می‏کند که ساکنین سکونتگاه‏های غیررسمی جزء آسیب‏پذیرترین اقشار یک جامعه‏ی شهری قلمداد می‏گردند و توجه به ضرورت‏های زیستی و شهری، تأمین حداقل نیازها و برخورداری از حقوق شهروندی از جمله‏ی ضروریات زندگی برای آنان به حساب می‏آیند. ارزیابی شاخص‏های کیفیت زندگی شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی شهر تبریز در محله‏ی احمدآباد، مهم‏ترین هدف پژوهش حاضر می‏باشد. در شهر تبریز 17 محله‏ی غیررسمی وجود دارد که از جمعیت یک میلیون و هشتصد هزار نفری آن، بیش از چهارصد و پنجاه هزار نفر در این محلات سکنی گزیده‏اند که مساحت این محلات 1922 هکتار برآورده شده است (www.irna.ir). در این پژوهش، محله‏ی احمدآباد تبریز از نظر میزان کیفیت زندگی شهری و رضایتمندی از آن مورد ارزیابی قرار گرفته است . محله‏ی احمد‏آباد تبریز جزء سکونتگاه‏های غیررسمی پهنه‏ی شمال کلانشهر تبریز می‏باشد که در محدوده‏ی شهرداری منطقه‏ی یک تبریز قرار گرفته است. محلة مذکور به دلیل برخورداری از مسائل و مشکلات عدیدة اجتماعی و اقتصادی چالش‏های اساسی برای مدیریت شهری شهر تبریز در زمینه های کالبدی - زیست محیطی، اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی و ... ایجاد نموده که نیازمند برخورد جدی و همه‏جانبه است (Fathzadeh & Zahedzahedani, 2015: 67). بر این اساس، پژوهش حاضر می‏کوشد تا دریابد که از نظر ساکنان محلة احمد‏آباد شهر تبریز اهمیت و اولویت‏بندی ابعاد و شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری چگونه است؟

مبانی نظری و ادبیات پژوهش

سکونتگاه‏های غیررسمی

سکونتگاه‏های غیررسمی، مکان‏هایی هستند که خارج از طرح کاربری اراضی و بدون مجوز ساخته‏ شده و از ضوابط استاندارد ساختمان عدول نموده‏اند (Abunyewaha et al, 2018: 239). سکونتگاه‏های غیررسمی، سکونتگاه‏های بی‏برنامه‏ای هستند که در فضاهای پیرامونی جدید در حاشیة قلمروهای شهری ایجاد شده‏اند که معمولاً به عنوان سکونتگاه‏های متراکم و فاقد برنامه‏ریزی و همراه با شکل نامنظمی از الگوی سکونتگاهی هستند که شامل خانه‏های جمعی خودساخته و بدون مالکیت رسمی زمین هستند (Alene, 2022: 321). اسکان غیر‏رسمی به طور کلی به عنوان تولید فزاینده، غیرمجاز و خود‏ سازمان‏یافته محله‏های جدید شهری تعریف می‏شود (Gouverneur, 2015: 23). اسکان غیررسمی امروزه در قرن بیست‌ویکم تعریف جدیدی به خود گرفته است؛ افزایش نرخ تورم افسارگسیخته در اغلب کشورهای درحال توسعه، کاهش قدرت خرید مردم به‌طور ویژه دهک‌های متوسط شهری و افزایش نرخ اجاره‌بهای مساکن، گروه جدیدی از ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی را تشکیل داده که با نسل‌های پیشین مهاجران تفاوت دارند. این گذار جمعیتی را می‌توان تحت عنوان گذار از مهاجرت روستائیان و یا ساکنین در شهرهای کوچک با درآمد اقتصادی نازل به مناطق حاشیه‌ای کلان‌شهرها به سوی مهاجرت اقشار دهک‌های متوسط ساکن در کلان‌شهرها به مناطق حاشیه‌ای قلمداد نمود (Oskouee Aras, 2022: 90). به طور کلی اگر بخواهیم تعریفی جامع از سکونتگاه‏های غیررسمی ارائه دهیم می‏توان گفت شیوة سکونتی پذیرفته‏شده در قرن بیست‏‏و‏‏یکم که ماحصل عدم درک منطقی ظرفیت‏های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، فرهنگی، زیرساختی و در یک کلام خصوصیات ساختاری کلانشهر‏ها و شهرهای بزرگ می‏باشد. سکونتگاه‏های غیررسمی را می‏توان فرآیندی از تصمیات ناآگاهانه و بدون دوراندیشی جهت نیل به اهداف مبرم اقتصادی و جایگاه و طبقة اجتماعی مطلوب‏تر در گذار از جامعة روستانشین و یا ساکن در شهرهای کوچک به سمت شهرهای بزرگتر معنی نمود. باتوجه به تعاریفی که تاکنون از اسکان غیررسمی ارائه شده است و تجربیاتی که از مشاهدة این مقوله به دست آمده است می‏توان ویژگی‏های زیر را که در بیشتر مناطق حاشیه‏نشین وجود دارد برشمرد:

1. معمولاً در زمین‏های خالی شهری، لبه‏های شهری، حواشی شهرها و در خارج از محدودة قانونی شهر و مناطقی از این دست، به صورت غیرقانونی به وجود می‏آیند و توسعة آنها بدون برنامه و اتفاقی است.

2. اغلب ساکنین افرادی فقیر، بی‏سواد و فاقد مهارت کافی هستند که در میان آنها ناهنجاری‏های اجتماعی از قبیل دزدی، اعتیاد، قاچاق، فحشاء و ... بیش از سایر مناطق شهری به چشم می‏خورد.

3. معمولاً فاقد خدمات شهری از قبیل راه آسفالت، آب، برق، وسایل بهداشتی و سیستم دفع فاضلاب و ... هستند.

4. معمولاً دارای بافتی فرسوده هستند و با مصالح بی‏دوام یا کم‏ دوام به وسیلة خود افراد و به صورت خلق‏الساعه ساخته می‏شوند (مانند زاغه، گرگین، آلونک، کپر و ...).

5. معمولاً تراکم جمعیتی بالایی دارند و بیشتر ساکنین را افراد کم سن و سال و جوانان تشکیل می‏دهند. بیشتر ساکنین مهاجرین یا اقلیت‏های قومی، نژادی یا مذهبی هستند. این افراد به دلیل منافع مشترک و تجانسی که با هم دارند همبستگی خوبی دارند و از نوعی فرهنگ مشترک برخوردارند ولی نسبت به سایر افراد و سکنة شهر دچار حس عدم اعتماد و گوشه‏گیری هستند (Khanmohammadi et al, 2019: 152-153).

کیفیت زندگی شهری

بسیاری از دانشمندان در رشته‏های علمی همچون روانشناسی، پزشکی و علوم طبیعی، علوم اقتصادی، علوم اجتماعی و جغرافیا مفهوم یکسانی از کیفیت زندگی شهری را در مطالعات علمی خود به کار نمی‏برند چراکه کیفیت زندگی شهری متأثر از عناصر مهمی چون زمان، مکان و همچنین ارزش‏های اجتماعی و فردی است (Fatahi et al, 2012؛ Yousefzadeh et al, 2019: 299).

کیفیّت زندگی شهری در ارتباط با عملکرد شهرها تبیین می‏گردد؛ درواقع این رابطه در تقاطع تمامی سیاست‏ها و اقدامات می‏باشد. براساس بررسی مرکز اسکان بشر سازمان ملل متحد، عواملی همچون مسکن مناسب، خدمات مناسب، اشتغال با درآمد کافی و توأم با کرامت، کار بدون محدودیت و امنیت زندگی، کیفیت مناسب فعالیت‏های آموزشی، به عنوان مهم‏ترین عوامل ارتقای کیفیّت زندگی در شهرها به حساب می‏آیند. (UN-Habitat, 2013).

رضایتمندی

از دیدگاه پژوهشگران مختلف رضایتمندی به عنوان یک معیار عام برای سنجش کیفیت محیط مطرح شده است، اما اندازه‏گیری میزان رضایت از سکونتگاه پیچیده است و به عوامل بسیاری بستگی دارد. با بررسی و مرور ادبیات مربوط به میزان رضایت از محیط سکونتی، مشخص‏ شده که درک میزان رضایت از سوی هر شخص و در شرایط مختلف شخصی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فیزیکی متفاوت است. اضافه نمودن ویژگی‏های شخصی به تجزیه و تحلیل‏ها قدرت پیش‏بینی را بالاتر می‏برد (Farrokhi, 2020: 33). رضایتمندی از زندگی را می‏توان پیش‏نیاز مهمی جهت نیل به ارتقای کیفیت زندگی شهری دانست. رضایتمندی از خود و به تبع آن پیمودن مسیر دستیابی به خودشکوفایی که پنجمین دسته از نیازهای اساسی مازلو براساس مدل سلسله مراتبی‏اش می‏باشد، اصلی‏ترین و تعیین‏کننده‏ترین عامل در راستای بهبود کیفیت زندگی شهری تعریف می‏گردد.

پیشینة تحقیق

تاکنون مطالعات فراوانی در ارتباط با کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی انجام شده است اما بداعت پژوهش حاضر از دو حیث قابل بررسی است؛ نخست اینکه در این پژوهش سعی شده است با با تدقیق در انتخاب مؤلفه‏ها، شاخص‏هایی که مستقیماً با مقولة کیفیت زندگی شهری در سکوتگاه‏های غیررسمی در ارتباط هستند مورد بررسی قرار بگیرند به بیان بهتر، در این پژوهش سعی شده است به تفاوت بین شاخص‏های تأثیرگذار در سرزندگی شهری، زیست‏پذیری شهری و کیفیت زندگی شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی اشاره شود. این در حالی است که در مطالعات قبلی شاهد به کارگیری تلفیقی از مؤلفه‏های متفاوت سرزندگی شهری، کیفیت زندگی شهری و زیست‏پذیری شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی بودیم. مسئلة بعدی در ارتباط با محدودة مورد مطالعه است باتوجه به اینکه محلة احمدآباد تبریز جزو مهم‏ترین و پرجمعیت‏ترین محلات سکونتگاه‏های غیررسمی در کلانشهر تبریز است ضرورت انجام این پژوهش را بیش از پیش نمایان می‏سازد. در جدول (1)، به مطالعات انجام شده پیرامون پژوهش حاضر پرداخته شده است.

جدول 1. پیشینة تحقیق

Table 1. Background of the research

ردیف	محققین	سال	عنوان تحقیق	یافته‏های کلیدی تحقیق
1	دارکی و ویساجی⁴	2013	هر چه بیشتر چیزها تغییر کنند، بیشتر ثابت می‏مانند: مطالعه‏ای درباره‏ی کیفیت زندگی در یک شهر غیررسمی در تشوان⁵	از طریق مصاحبه با نخبگان، نظرسنجی، داده‏های سرشماری و بررسی اسناد کتابخانه‏ای به بررسی کیفیت زندگی در یک سکونتگاه غیررسمی در آفریقای جنوبی پرداخته‏اند. نتایج به دست‏آمده از نظرسنجی از 90 خانوار حاکی از آن است که از جهت رفاه و آسایش و خدماتی که دولت در اختیار فقرا قرار می‏دهد، رضایت کمی وجود دارد. بیشترین نارضایتی‏ها مربوط به دسترسی به برق با 93 درصد، مسکن با 90 درصد، جمع‏‏آوری زباله با 76 درصد و در نهایت بیکاری با 42 درصد می‏باشد.
2	وککورو⁶	2015	رضایتمندی ساکنان از کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی در شهرداری بندر هارکورت⁷	روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی بوده و جهت تجزیه و تحلیل داده‏ها از روش تحلیلی تک متغیره استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که کیفیت زندگی مسکونی در شهرداری بندر هارکورت با وجود زباله در خیابان و محلات، پایین است و بیشتر ساکنان از شرایط سکونتی خود مانند تأمین برق، آبرسانی و جمع‏آوری و دفع زباله ناراضی هستند. این مطالعه همچنین نشان داد که 5/26% از ساکنان محله‏ی مارین بیس⁸ و 1/58% از ساکنان در محله‏ی آفیکپو⁹، از کیفیت زندگی مسکونی خود رضایت ندارند.
3	هرناندز و همکاران¹⁰	2018	حل مسئله‏ی کیفیّت زندگی شهری در فضاهای عمومی مساکن غیررسمی بوگوتا¹¹	از نظر روش، استفاده از روش‏های مختلط، به گسترش درک استفاده اختصاص می‏یابد و در به‏‏ دست ‏آوردن نشاط از فضاهای عمومی در سکونتگاه‏های غیررسمی کمک می‏نماید. نتایج حاکی از آن است که فضای عمومی تا حدودی بین گروه‏های درون جوامع، مورد مناقشه است. به عنوان مثال؛ از نظر استفاده از فضای تفریحی، حدود یک سوم از افراد در این مناطق کودکان خردسال هستند اما اکثراً جوانان در روزهای هفته و بزرگسالان در اواخر هفته از پارک‏ها استفاده می‏کنند. هنگامی‏ که کودکان خردسال در پارک‏ها دیده می‏شوند، تمام اوقات مادران آنها را همراهی می‏کنند. این نشان می‏دهد که حداقل زمان‏هایی از روز وجود دارد که گروه‏های قدرتمندتری ممکن است استفاده‏ی گسترده‏تر از فضای عمومی توسط کودکان را محدود کنند. این مسئله ماهیت قابل اعتراض فضای عمومی را به طور کلی تأیید می‏کند.
4	ماندلنی¹² و همکاران	2021	تحلیلی بر شرایط زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی ایزاخلنی¹³ در دوربان¹⁴: پیامدهای جامعه برای تجدید حیات در آفریقای جنوبی	روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی بوده‏ است. از مدل رگرسیون حداقل مربعات معمولی برای تجزیه و تحلیل عواملی که به شرایط زندگی خانوارها کمک کرده‏اند، استفاده شده است. نتایج پژوهش نشانگر آن است که مؤلفه‏هایی همچون آموزش، خدمات اولیه‏ی مسکن (دسترسی به آب، دسترسی به سرویس بهداشتی)، امنیت غذایی، تجربه‏ی کاری، ارتباط اجتماعی و بهداشت، مشارکت‏کنندگان اصلی در وضعیت زندگی خانوارها در منطقه‏ی مورد مطالعه هستند.
5	آلیو¹⁵ و همکاران	2021	زندگی در حاشیه: خصوصیات اجتماعی - فضایی محرومیت‏های مسکونی و آب در سکونتگاه‏های غیررسمی لاگوس¹⁶، نیجریه	روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی بوده و جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از سیستم‏های اطلاعات مکانی¹⁷ استفاده شده است. نتایج نشاندهندة این است که اکثر ساکنان در آپارتمان‏های یک اتاقه و در محلّه‏هایی با حدود 20 نفر در هر خانه زندگی می‏کنند. ساکنان از دسترسی به آب آشامیدنی سالم برخوردار نبوده و در خانه‏هایی زندگی می‏کردند که توسط توده‏هایی از زباله‏های جامد محاصره شده بودند. شاخص محرومیت از زاغه‏نشینی نشان داد که ساکنان، محرومیت‏های مسکونی، زیست‏محیطی، آب و بهداشت را تجربه کرده‏اند. تحول همبستگی مکانی این شاخص‏های محرومیت محلات فقیرنشین به وضوح نشان داد که محرومیت اجتماعی در محله‏های فقیرنشین لاگوس به طور گسترده، گسترش‏ یافته و بیش از دو سوم محلات، بسیار محروم هستند.
6	شهدادنژاد	1397	بررسی راهکارهای ارتقاء شاخص‏های کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی سیس‏آباد مشهد	در این پایان‏نامه با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی راهکارهای ارتقاء کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی مشهد (پهنه‏ی سیس‏آباد) پرداخته شده است. در این پژوهش از دو شاخص عینی و ذهنی در قالب 5 بعد «اقتصادی»، «اجتماعی - رفتاری»، «کالبدی - عملکردی»، «زیست‏محیطی» و «اداراکی - زیباشناسی» جهت بررسی اطلاعات استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‏ها از نرم افزار SPSS و برای آزمودن فرضیات از آزمون‏های آماری‏ تی، تحلیل واریانس یک‏طرفه¹⁸ استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که کیفیت زندگی در پهنه‏ی مورد مطالعه در حد ضعیف بوده و در بین شاخص‏های کیفیت زندگی شاخص عینی نسبت به شاخص ذهنی از میانگین بالاتری برخوردار است و در بین ابعاد مورد مطالعه بعد اقتصادی نسبت به سایر ابعاد مورد مطالعه از میانگین بالاتری برخوردار است.
7	حیدری‏سرای	1397	سنجش کیفیت ذهنی زندگی در ساکنان سکونتگاه‏های غیررسمی شمال تبریز مطالعة موردی: یوسف‏آباد تبریز	این پایان‏نامه از لحاظ هدف کاربردی و از حیث ماهیت و روش، همبستگی می‏باشد. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از نرم‏افزار SPSS استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که بین مدت زمان ماندگاری ساکنان سکونتگاه‏های غیررسمی محله‏ی یوسف‏آباد و کیفیت ذهنی زندگی آنان رابطه‏ی معناداری وجود ندارد و به لحاظ رتبه‏بندی شاخص‏ها، شاخص اقتصادی با میانگین 38/3 در رتبه‏ی اول قرار دارد. همچنین بین وضعیت اقتصادی ساکنان سکونتگاه‏های غیرررسمی محله‏ی یوسف‏آباد و کیفیت ذهنی زندگی آنان رابطه‏ی معناداری وجود دارد و به لحاظ رتبه‏بندی متغیرهای شاخص اقتصادی، متغیر پس‏انداز ماهیانه با میانگین 74/8 در رتبه‏ی نخست قرار دارد.
8	رجایی و همکاران	1398	ارزیابی تطبیقی شاخص‏های عینی و ذهنی کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی شهر ورامین	با رویکرد توصیفی- تحلیلی، کیفیّت زندگی محلّات مذکور را در دو بعد عینی و ذهنی مورد ارزیابی قرار داده‏اند. جهت تجزیه و تحلیل داده‏ها از نرم‏افزارهای SPSS و GIS استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که میزان رضایتمندی ساکنان این محلات از وضعیت کالبدی، اجتماعی و اقتصادی بسیار پائین بوده است.
9	رحیمی و کارگر	1399	تبیین الگوی تابآوری اجتماعی در سکونتگاه‏های غیررسمی با تأکید بر کیفیت زندگی؛ نمونه‏ی موردی: محله‏ی خط 4 حصار کرج	روش تحقیق، توصیفی - تحلیلی بوده و جهت تجزیه و تحلیل داده‏ها از نرم‏افزارهای SMART PLS و SPSS استفاده شده است. نتایج به دست‏آمده نشانگر تأثیر مستقیم مؤلفه‏های مشارکت، امنیت، عدالت، آموزش، انعطاف‏پذیری، تعاملات در تاب‏آوری اجتماعی بر کیفیت زندگی در محله‏ی خط 4 حصار کرج می‏باشد و الگوی ارائه‏شده به عنوان مدلی جدید با توجه به نتایج آزمون‏های انجام‏شده، مورد تأیید قرار گرفته است.
10	اسکوئی ‏ارس و حکیمی	1400	سنجش شاخص‏های سرزندگی شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی (مطالعه‏ی موردی: سیلاب قوشخانه تبریز)	روش پژوهش، توصیفی – تحلیلی بوده و جهت تجزیه و تحلیل داده‏ها از نرم‏افزار SPSS و به منظور آزمودن فرضیات از آزمون‏های آماری رگرسیون چندمتغیره، آماره‏ی تی تک نمونه‏ای و کروسکال بهره‏برداری شده است. نتایج حاکی از آن است که از نظر ساکنان محله‏ی سیلاب تبریز مؤلفه‏ی روانی- اجتماعی با میانگین (43/2) بیشترین اهمیت را دارد و همچنین مؤلفه‏ی تسهیلات رفاهی- خدماتی با میانگین (18/2) در رتبه‏ی دوم و مؤلفه‏ی کالبدی- فضایی با میانگین (39/1) در رتبه‏ی سوم قرار دارند. علاوه بر این میان شاخص روانی - اجتماعی و میزان سرزندگی در این محله، با بهره‏گیری از مؤلفه‏های «تفریح و شادی کودکان» با مقدار بتای (469/0) و «فعالیت گروه‏های فرهنگی» با مقدار بتای (398/0) رابطه‏ی معناداری وجود دارد.

Source: Research findings, 2023

روش انجام پژوهش

پژوهش حاضر کاربردی و توصیفی - تحلیلی است. متغیرهای پژوهش با استفاده از مطالعات کنابخانه‏ای شناسایی شده‏اند و برای دستیابی به پرسش‏های پژوهش و آزمودن فرضیات، اطلاعات با مطالعة میدانی و از طریق پرسش‏نامه گردآوری شدند. روایی و پایایی پژوهش نیز بررسی شد. روایی پرسش‏نامه به روش صوری به دست آمد و پایایی نیز با استفاده از آلفای کرونباخ بررسی شد که ضریب آن برای کل پرسش‏نامه 863/0 بود. برای پنج بعد کالبدی، اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی و رفاهی رضایت‏مندی از کیفیت زندگی شهری، 7 شاخص و 15 زیرشاخص و 40 گویه درنظر گرفتیم. جامعة آماری پژوهش، ساکنان محلة احمدآباد تبریز بودند که براساس بلوک‏های آماری کلانشهر تبریز در سال 1400، 11165 نفر تخمین زده شدند. با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 371 نفر با سطح خطای 5 درصد محاسبه شده است. برای نیل به هدف اصلی پژوهش مبتنی بر سنجش و ارزیابی کیفیت زندگی شهری و رضایت‏مندی از آن در میان ساکنان سکونتگاه‏های غیررسمی شمال کلانشهر تبریز (مطالعة موردی: محلة احمدآباد) از آزمون‏های فریدمن، مان‏ویتنی و کروسکال‏والیس استفاده شد. برای سنجش نرمال بودن داده‏ها نیز از آزمون کولموگروف - اسمیرنف بهره‏گیری شد. به منظور اولویت‏بندی ابعاد و شاخص‏های رضایت‏مندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنان سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز، از آزمون فریدمن بهره‏گیری شده است و برای بررسی تفاوت خصوصیات عمومی ساکنین و رضایت‏مندی از کیفیت زندگی شهری از آزمون‏های آماری مان‏ویتنی و کروسکال‏والیس بهره‏گیری شده است. در جدول (2)، شاخص‏های استفاده‏‏ شده جمع‏آوری شده و شاخص‏هایی که بیشترین فراوانی را در بین پژوهشگران داشته‏اند، به عنوان شاخص‏های اصلی در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته‏اند. باتوجه به نتایج جدول زیر، از بین 14 شاخص مطرح در میان 30 پژوهش مختلف، 7 شاخص مسکن، امکانات بهداشتی، فرصت‏های شغلی، درآمد و هزینه، امنیت اجتماعی، ارتباطات اجتماعی و امکانات تفریحی به عنوان مهم‏ترین شاخص‏های کیفیت زندگی شهری در این پژوهش به کار رفته‏اند.

جدول 2. شاخص‏های مورد استفاده در تحقیقات پیشین در حوزة کیفیت زندگی در سکونتگاه‏های غیررسمی

Table 2. Indicators used in previous research in the field of quality of life in informal settlements

شاخص‏ها

محقق

مسکن

امکانات بهداشتی

احساس تعلق

خدمات زیرساختی

ارتباطات اجتماعی

امکانات تفریحی

امنیت اجتماعی

امکانات آموزشی

خدمات دولتی

حمل‏و‏نقل عمومی

جمع‏آوری و دفع زباله

فعالیت‏های فرهنگی

فرصت‏های شغلی

درآمد و هزینه

ریچاردس و همکاران (2006)

ایزوتسو و همکاران (2006)

دارکی و ویساجی (2013)

ذاکر‏حقیقی و همکاران (2015)

وککورو (2015)

امینی (2016)

هرناندز و همکاران (2018)

زنگنه‏‏شهرکی و همکاران (2020)

ماندلنی و همکاران (2021)

آلیو و همکاران (2021)

رضوانی و همکاران (1388)

اجزاءشکوهی و همکاران (1392)

محمدی (1393)

احمدی (1393)

زنگنة‏شهرکی و همکاران (1393)

عبادی و همکاران (1393)

پوراحمد و زارعی (1394)

خراسانی‏ مقدم و همکاران (1394)

شکری ‏فیروزجاه و غنی‏پور (1395)

پوراحمد و همکاران (1396)

حاتمی‏نژاد و همکاران (1396)

زیاری و رفیعی‏مهر (1396)

فرجی (1396)

فیروزبخت (1396)

قاسمی و همکاران (1396)

احسانی و شیخی (1397)

حیدری‏‏سرای (1397)

رجایی و همکاران (1398)

رحیمی و کارگر (1399)

اسکوئی ارس و حکیمی (1400)

جمع

Source: Research findings, 2023

شکل 1. مدل مفهومی پژوهش

Figure 1. Conceptual model of research

Source: Authors, 2023

محدوده مورد مطالعه

شهر تبریز، مرکز استان آذربایجان‏شرقی، یکی از شهرهای بزرگ ایران است که در موقعیت جغرافیایی 46 درجه و 23 دقیقه و 46 درجه و 11 دقیقه طول شرقی و 38 درجه و 9 دقیقه و 38 درجه و 1 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این شهر بزرگ‏ترین شهر منطقة شمال‏غرب کشور بوده و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و ... این منطقه شناخته می‏شود. تبریز در منطقه‏ای به وسعت 150 کیلومترمربع گسترده شده است. این شهر از شمال به کوه عون بن علی، از غرب به جلگة تبریز و از جنوب به دامنه‏های کوه سهند محدود شده است. جمعیت این شهر براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1400، 1773033 نفر بود (Statistics Center of Iran, 2013) که از این تعداد حدود یک‏ سوم یعنی 450 هزار نفر در سکونتگاه‏های غیررسمی ساکن بوده‏اند. سکونتگاه‏های غیررسمی کلان‏شهر تبریز به طور عمده در چهار پهنة شمال (محلات یوسف‏آباد، سیلاب، سیلاب قوشخانه، احمدآباد، ایده‏لو، اسماعیل بقال، لوتی‏ ابراهیم، منبع بزرگ، منبع کوچک، چهل‏متری، قربانی، جنوب (محلات آخر مارالان و آخر طالقانی)، شمال‏غرب (پارک بزرگ تبریز) و جنوب غرب (محلات لاله و آخماقیه) گسترش یافته‏اند (Maleki et al, 2017: 93-94).

محلة احمدآباد تبریز جزو محلاتی است که در پهنه شمالی سکونتگاه‏های غیررسمی و در شهرداری منطقة 1 کلانشهر تبریز قرار گرفته است. براساس بلوک‏های آماری تبریز در سال 1400، جمعیت محلة احمدآباد تبریز 11165 نفر بوده است (Statistical blocks of Tabriz metropolis, 2023). محلة احمدآباد تبریز بر روی دامنة کوه عون بن علی، واقع در ارتفاعات شمالی تبریز قرار گرفته است. تمایل به داشتن خانه‏های تک واحدی از جانب ساکنان و همچنین کاهش هزینة خرید زمین و در ادامة آن تبدیل قطعه‏های بزرگ به قطعات کوچکتر در اثر افزایش جمعیت ساکن در منطقه و گسترش افقی خانواده‏ها موجب ایجاد بافت ریزدانه در محدوده گشته است. تمامی محدودة سایت مورد مطالعه در دامنة آفتابگیر واقع شده و بافت نسبت به راستای شمالی دارای چرخش 10 تا 15 درجه، به منظور بهره‏گیری بیشتر از نور خورشید است. این چرخش در جهت حفظ بافت از باد غالب که از سوی شرق و شمال شرق می‏وزد نیز مفید می‏باشد. با این حال خانه‏ها به نحوی در دامنة تپه قرار گرفته‏اند که گزند کمتری از باد غالب به آن‏ها برسد (Niazi, 2012: 6). ساخت بیش از 70 درصد ابنیه در محلة احمدآباد تبریز با مصالحی نظیر آجر، چوب، سنگ و خشت و گِل نشان‏دهندة عدم به کارگیری مصالح بادوام در این محله می‏باشد. باتوجه به بالابودن قدمت بیشتر ساختمان‏ها در محلة احمدآباد تبریز، بهسازی و نوسازی اغلب بناها ضروری به نظر می‏رسد. همچنین باتوجه به بالابودن تعداد خانه‏های تخریبی و مخروبه و همچنین پایین بودن تعداد خانه‏های مرمتی در محلة احمدآباد تبریز، بازسازی اغلب بناها ضروری به نظر می‏رسد. براساس آمار و ارقام به دست‏آمده از بلوک‏های آماری نزدیک به سه‏ چهارم از ابنیه در محلة احمدآباد تبریز تنها دارای یک طبقه می‏باشند. وضعیت شیب در محلة احمدآباد تبریز مشتمل بر دو جهت شمالی - جنوبی و شرقی - غربی می‏باشد که درصد شیب در جهت شمالی - جنوبی بین 30-20 درصد و در جهت شرقی - غربی بین 15-10 درصد می‏باشد و به طور کلی می‏توان گفت پراکنش سطوح مختلف شیب در این سایت نشانگر نیمه‏هموار بودن سطح محلة احمدآباد تبریز است. در ارتباط با پراکنش کاربری اراضی در محلة احمدآباد تبریز، بیشترین سطح مربوط به کاربری مسکونی با 26/64 درصد و کمترین مساحت مربوط به کاربری تأسیسات شهری با 02/0 درصد بوده است. تعداد خانوارهای ساکن در محلة احمدآباد تبریز در سال 1400 برابر 3388 خانوار می‏باشد. بنابراین بعد خانوار محلة احمدآباد تبریز برابر با 30/3 است که در مقایسة با بعد خانوار در شهر تبریز در سال 1400، 17/0 نفر در هر خانوار بیشتر می‏باشد. مجموع مساحت کاربری ورزشی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 2398948 و 10500 مترمربع است. سرانة استاندارد این کاربری 5/1 مترمربع به ازای هر نفر می‏باشد (Ghorbani, 2016: 117). بدین‏ ترتیب می‏توان گفت سرانة موجود کاربری ورزشی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 35/1 و 94/0 مترمربع به ازای هر نفر است که در مقایسه با سرانة استاندارد میزان کمبود سرانة کاربری ورزشی به ترتیب برابر با 15/0- و 40/1- مترمربع به ازای هر نفر می‏باشد. مجموع مساحت کاربری بهداشتی – درمانی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 883612 و 2592 مترمربع است. سرانة استاندارد این کاربری 5/2 مترمربع است. پس بنابراین سرانة موجود کاربری بهداشتی – درمانی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 49/0 و 23/0 مترمربع به ازای هر نفر می‏باشد که در مقایسة با سرانة استاندارد میزان کمبود سرانة بهداشتی – درمانی به ترتیب برابر با 01/2- و 27/2- مترمربع به ازای هر نفر می‏باشد. مجموع مساحت کاربری آموزشی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 2574164 و 17527 مترمربع می‏باشد. سرانة استاندارد کاربری آموزشی 5 مترمربع به ازای هر نفر می‏باشد. بدین ترتیب سرانة موجود کاربری آموزشی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 45/1 و 56/1 مترمربع به ازای هر نفر است که در مقایسة با سرانة استاندارد میزان کمبود سرانة آموزشی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 55/3- و 44/3- مترمربع به ازای هر نفر می‏باشد. مجموع مساحت کاربری تجاری – خدماتی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 3750328 و 11662 مترمربع می‏باشد. سرانة استاندارد کاربری تجاری – خدماتی 5/3 مترمربع به ازای هر نفر است. پس بنابراین سرانة موجود کاربری تجاری – خدماتی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 11/2 و 04/1 مترمربع به ازای هر نفر است که در مقایسه با سرانة استاندارد میزان کمبود سرانة تجاری – خدماتی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 39/1- و 46/2- مترمربع به ازای هر نفر است. مجموع مساحت کاربری صنعتی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 11880773 و 879 مترمربع است. سرانة استاندارد این کاربری 8 مترمربع به ازای هر نفر است. پس بنابراین می‏توان گفت که سرانة موجود کابری صنعتی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 70/6 و 07/0 مترمربع به ازای هر نفر است که در مقایسه با سرانة استاندارد میزان کمبود سرانة صنعتی در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 3/1- و 93/7- مترمربع به ازای هر نفر است. سرانة موجود کاربری تجهیزات شهری در کلانشهر تبریز و محلة احمدآباد به ترتیب برابر با 78/0 و 04/0 مترمربع به ازای هر نفر است. باتوجه به اینکه سرانة استاندارد این کاربری 5/0 مترمربع به ازای هر نفر است، پس بنابراین در کلانشهر تبریز سرانة تجهیزات شهری 28/0 مترمربع بیشتر از میزان سرانة استاندارد می‏باشد و در محلة احمدآباد 46/0- مترمربع به ازای هر نفر با کمبود سرانة تجهیزات شهری مواجه هستیم. در ارتباط با ویژگی‏های اقتصادی ساکنین سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز با وجود اینکه از اقتصاد رسمی شهر به حاشیه رانده شده‏اند ولی در صورت شناسایی توانمندی‏های بالقوة ساکین در این محدوده و با سرمایه‏گذاری در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... می‏توان محلة احمدآباد تبریز را به موتور محرکة اقتصاد شهری در پهنة شمالی سکونتگاه‏های غیررسمی کلانشهر تبریز تبدیل نمود. پس بنابراین ضروری است تا نهادهای دولتی در راستای رسیدگی به مشکلات ساکنین این سکونتگاه‏ها بیش از پیش توجه نمایند.

شکل 2. بافت سکونتگاهی محلة احمدآباد تبریز

Figure 2. Residential context of Ahmadabad neighborhood of Tabriz

Source: Authors, 2023

نقشة 1. موقعیت محلة احمدآباد در کلانشهر تبریز

Map 1. Location of Ahmadabad neighborhood in Tabriz metropolis

Source: Authors, 2023

یافته‌های تحقیق

یافته‏های توصیفی پژوهش

یافته‏های توصیفی تحقیق حاکی از این است که بیشتر از 60 درصد ابنیه در این محلة احمدآباد تبریز در بافت ریزدانه (کمتر از 80 مترمربع) قرار گرفته‏اند. در جدول (3) به نتایج توصیفی پرسش‏شوندگان اشاره شده است.

جدول 3. نتایج توصیفی پرسش‏شوندگان محلة یوسف‏آباد تبریز

Table 3. Descriptive results of the respondents of Ahmedabad neighborhood of Tabriz

جنسیت	مرد	زن	تأهل	متأهل	مجرد
تعداد	168	203	تعداد	255	116
درصد	3/45	7/54	درصد	7/68	3/13
رده سنی	18-30	30-45	45-60	60-75	75 سال به بالا
تعداد	163	76	121	69	42
درصد	17	5/20	6/32	6/18	3/11
تحصیلات	بی سواد	سیکل	دیپلم	کارشناسی	کارشناسی‏ارشد و بالاتر
تعداد	69	152	92	47	11
درصد	6/18	41	8/24	7/12	3
شغل	شاغل	بیکار	خانه‏دار	در‏حال‏تحصیل
تعداد	102	138	68	63
درصد	5/27	2/37	3/18	17
مدت اقامت افراد	کمتر از 1 سال	1 تا 5 سال	6 تا 10 سال	11 تا 15 سال
تعداد	217	104	34	16
درصد	5/58	28	2/9	3/4
تعداد کل			371
درصد کل			100

Source: Research findings, 2023

نقشة 2. موقعیت سکونتگاه‏های غیررسمی کلانشهر تبریز

Map 2. Location of informal settlements in Tabriz metropolis

Source: Authors, 2023

$img0$

نقشة 3. کاربری اراضی محلة احمدآباد تبریز

Map 3. Land use of Ahmadabad neighborhood of Tabriz

Source: Authors, 2023

نقشة 4. کیفیت مصالح ابنیة محلة احمدآباد

Map 4. Quality of building materials of Ahmadabad neighborhood

Source: Authors, 2023

نقشة 5 قدمت ساختمان‏های محدودة مورد مطالعه

Map 5. Age of buildings in the study area

Source: Authors, 2023

نقشة 6. کیفیت ابنیة محلة احمدآباد

Map 6. Building quality of Ahmadabad neighborhood

Source: Authors, 2023

نقشة 7. تعداد طبقات ساختمان‏های محلة احمدآباد

Map 7. The number of floors of buildings in Ahmadabad neighborhood

Source: Authors, 2023

به منظور اولویت‏بندی ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنان سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز، از آزمون فریدمن بهره‏گیری شده است. باتوجه به میانگین رتبه هر چه قدر به عدد پنج نزدیک باشد از اهمیت بیشتری برخوردار است و از پنج هر چه قدر به عدد 3 نزدیک شود سطح متوسط، و هر قدر به طرف عدد 1 نزدیک شود از درجة اهمیت آن کاسته می‏شود. مقدار خی دو 223/80 و درجة آزادی 4 و سطح معناداری 000/0 می‏باشد. چون در این آزمون سطح معناداری کمتر از 05/0 به دست آمد، فرض صفر رد و فرضیة مقابل آن مورد تأیید قرار می‏گیرد. بنابراین بین میانگین رتبه‏های ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری ساکنان محلة احمدآباد، اختلاف معنی‏داری وجود دارد. رتبه‏های ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری ساکنان محلة احمدآباد به ترتیب از بیشترین به کمترین طبق جدول (4) می‏باشد. به گونه‏ای که از بین ابعاد، بعد اقتصادی در رتبة یک (48/3)، بعد کالبدی در رتبة دوم (11/3)، بعد اجتماعی در رتبة سوم (09/3)، بعد رفاهی در رتبة چهارم (82/2) و در نهایت بعد بهداشتی در رتبة پنجم (50/2) قرار دارد.

جدول 4. اولویت‏بندی ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری

Table 4. Prioritizing dimensions of satisfaction with the quality of urban life

ابعاد	میانگین رتبه	مقدار کای اسکوئر	درجة آزادی	سطح معناداری
اقتصادی	48/3	223/80	4	000/0
کالبدی	11/3
اجتماعی	09/3
رفاهی	82/2
بهداشتی	50/2

Source: Research findings, 2023

رتبه‏بندی شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری

برای اولویت‏بندی شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنان سکونتگاه غیررسمی محلة احمدآباد تبریز، از آزمون فریدمن بهره‏گیری شده است. مقدار کای اسکوئر 868/246 و درجة آزادی 14 و سطح معناداری 000/0 می‏باشد. چون در این آزمون سطح معناداری کمتر از 05/0 به دست آمد، با اطمینان 99 درصد فرض صفر رد و فرضیة مقابل آن مورد تأیید قرار می‏گیرد. بنابراین بین میانگین رتبه‏های شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنان محلة احمدآباد تبریز، اختلاف معنی‏داری وجود دارد. رتبه‏های شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنان سکونتگاه غیررسمی محلة احمدآباد تبریز، به ترتیب از بیشترین به کمترین طبق جدول (5) می‏باشد.

جدول 5. اولویت‏بندی شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری براساس آزمون فریدمن

Table 5. Prioritization of indicators of satisfaction with the quality of urban life based on the Friedman test

شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری	میانگین رتبه‏ها
درآمد ماهیانة سرپرست خانوار	48/9
امنیت شغلی	32/9
کیفیت بنای ساختمانی	20/9
تناسب بین درآمد و هزینة خانوار	01/9
فرصت‏های شغلی	44/8
تسهیلات مسکن	27/8
وضعیت نمای ساختمانی	12/8
دسترسی به کلانتری محل	78/7
نحوة گذران اوقات فراغت	59/7
فضاهای تفریحی	59/7
امنیت تردد شبانه	58/7
تأمین هزینه‏های بهداشتی و درمانی	15/7
ارتباط همسایگان	99/6
دسترسی به مراکز بهداشتی	74/6
مشارکت در امور محله	73/6

Source: Research findings, 2023

بررسی تفاوت خصوصیات عمومی و رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری

برای بررسی رابطة بین خصوصیات عمومی ساکنین و میزان رضایتمندی آنان از کیفیت زندگی شهری بایستی از آزمون‏های آماری بهره‏گیری نمود. به همین منظور ابتدا از طریق آزمون کولموگروف - اسمیرنف نرمال یا غیرنرمال‏بودن داده‏ها را مورد سنجش قرار می‏دهیم.

جدول 6. نتایج آزمون کولموگروف - اسمیرنف برای تمامی متغیرهای پژوهش

Table 6. Kolmogorov-Smirnov test results for all research variables

سطح معناداری	میانگین کولموگروف - اسمیرنف
000/0	762/5

Source: Research findings, 2023

سطح معناداری تمامی متغیرها کوچکتر از 05/0 می‏باشد (000/0= Sig). پس نتایج حاکی از توزیع غیرنرمال داده‏ها است و بایستی برای آزمودن فرضیات از آزمون ناپارامتریک استفاده کرد.

برای بررسی اختلاف میانگین چند جامعة آماری از آزمون کروسکال‏والیس و به منظور مقایسة میانگین دو جامعة آماری از آزمون مان - ویتنی بهره‏گیری شده است. خصوصیات عمومی پرسش‏نامه که شامل جنسیت، سن، تحصیلات، وضعیت تأهل، وضعیت اشتغال و مدت اقامت در محل می‏باشد به تفکیک مورد بررسی قرار می‏گیرند.

به منظور بررسی رابطة میان جنسیت و وضعیت تأهل ساکنین با رضایتمندی آنان از کیفیت زندگی شهری از آزمون مان - ویتنی بهره‏گیری شده است. جدول (7)، متغیر مستقل و وابسته به همراه میانگین و مجموعة رتبه‏های آن ها را نشان می‏دهد.

جدول 7. آمارة توصیفی آزمون مان - ویتنی

Table 7. Descriptive statistics of the Mann-Whitney test

جنسیت			وضعیت تأهل
	مرد	زن		مجرد	متأهل
فراوانی	168	203		116	255
میانگین رتبه‏ها	34/193	92/179		38/204	64/177
مجموع رتیه‏ها	50/32481	50/36524		50/23708	50/45297

Source: Research findings, 2023

جدول (8) آمارة آزمون مان - ویتنی را نشان می‏دهد. طبق نتایج جدول (8)، در ارتباط با جنسیت ساکنین می‏توان گفت که سطح معناداری بیشتر از حد معمول 05/0 می‏باشد در صورتی که به لحاظ وضعیت تأهل ساکنین سطح معناداری کوچکتر از 05/0 می‏باشد. بنابراین تفاوت معناداری بین جنسیت ساکنین و رضایتمندی آنان از کیفیت زندگی شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز وجود ندارد. به عبارت بهتر، میزان رضایتمندی ساکنین از کیفیت زندگی شهری در گروه‏های جنسیتی مختلف، تقریباً یکسان بوده است. اما بین وضعیت تأهل ساکنین و رضایتمندی آنان از کیفیت زندگی شهری در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز، تفاوت معناداری وجود دارد. به عبارت بهتر، فراد متأهل در مقایسة با افراد مجرد دارای رضایتمندی بیشتری از کیفیت زندگی شهری بوده‏اند.

جدول 8. آمارة آزمون مان - ویتنی

Table 8. Mann-Whitney test statistic

	Mann-Whitney U	Wilcoxon W	Z	Asymp. Sig. (2-tailed)
جنسیت	500/15818	500/36524	200/1-	230/0
وضعیت تأهل	500/12657	500/45297	227/2-	026/0

Source: Research findings, 2023

جهت مشخص‏کردن این که آیا بین سن، وضعیت تحصیلات و مدت زمان سکونت ساکنان سکونتگاه‏های غیررسمی و میزان رضایتمندی آنان از کیفیت زندگی شهری تفاوت معناداری وجود دارد یا نه از آزمون کروسکال - والیس بهره‏گیری شده است. جدول (9) آمار توصیفی این آزمون را نشان می‏دهد.

جدول 9. آمار توصیفی آزمون کروسکال - والیس

Table 9. Descriptive statistics of the Kruskal-Wallis test

سن							وضعیت تحصیلی						وضعیت اشتغال				مدت زمان سکونت در محله
	18-30	30-45	45-60	60-75	<75	بی‏سواد		سیکل	دیپلم	کارشناسی	کارشناسی‏ارشد و بالاتر	شاغل		بیکار	خانه‏دار	درحال‏تحصیل	>1	1-5	6-10	11-15
فراوانی	63	76	121	69	42	69		152	92	47	11	102		138	68	63	217	104	34	16
میانگین رتبه‏ها	89/220	45/194	26/176	50/170	89/171	40/170		80/172	72/199	98/215	50/223	60/181		57/186	95/195	14/181	76/183	13/190	91/201	78/155

Source: Research findings, 2023

جدول (10) آمارة آزمون کروسکال‏ -‏ والیس را نشان می‏دهد. طبق نتایج این آزمون در ارتباط با سن و وضعیت تحصیلی ساکنین می‏توان گفت که سطح معناداری، کمتر از حد معمول (05/0) می‏باشد. طبق همین استناد، بین سن و وضعیت تحصیلی ساکنین با رضایتمندی آنان از کیفیت زندگی شهری تفاوت معناداری وجود دارد. به عبارت بهتر، افراد در گروه‏های سنی زیر 45 سال در مقایسة با افراد در گروه‏های سنی بالای 45 سال، افراد دارای مدارک دانشگاهی از مراکز عالی (کارشناسی، کارشناسی‏ارشد و بالاتر) در مقایسة با افراد با مدارک دیپلم و زیر‏دیپلم دارای رضایتمندی بیشتری از کیفیت زندگی شهری بوده‏اند. اما بین مدت زمان سکونت و وضعیت شغلی ساکنین در محلة احمدآباد تبریز با رضایتمندی آنان از کیفیت زندگی شهری ارتباط معناداری وجود ندارد. چراکه سطح معناداری بیشتر از 05/0 می‏باشد. به عبارت بهتر، میزان رضایتمندی ساکنین از کیفیت زندگی شهری در وضعیت‏های متفاوت شغلی و بازه‏های زمانی متفاوتی که در محلة هدف سکونت داشته‏اند، تقریباً یکسان بوده است.

جدول 10. آمارة آزمون کروسکال - والیس

Table 10. Kruskal-Wallis test statistic

	کای اسکوئر	درجة آزادی	سطح معنی‏داری
سن	306/10	4	036/0
وضعیت تحصیلی	288/10	4	036/0
وضعیت اشتغال	890/0	3	828/0
مدت زمان سکونت در محله	268/2	3	519/0

Source: Research findings, 2023

بحث و نتیجهگیری

این تحقیق بر آن بود تا رضایتمندی ساکنان سکونتگاه غیررسمی احمدآباد تبریز را از کیفیت زندگی شهری بررسی کند. محلة احمدآباد تبریز یکی از سکونتگاه‏های غیررسمی شمال کلانشهر تبریز می‏باشد که براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1400 جمعیت این محله از شهر حدود 11165 نفر می‏باشد. جهت انجام این بررسی، پنج معیار اقتصادی، کالبدی، اجتماعی، بهداشتی و رفاهی و با 15 شاخص و با 40 گویه مورد ارزیابی قرار گرفتند که با استفاده از نرم‏افزار SPSS16 این شاخص‏ها و گویه‏ها تجزیه و تحلیل شدند. باتوجه به نتایج حاصل از این تحلیل‏ها، چنین استنباط شد که در بین ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری در میان ساکنان سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز، بعد اقتصادی از اهمیت بیشتری برخوردار است و بعد از آن بعد کالبدی (11/3) در رتبة دوم، بعد اجتماعی (09/3) در رتبة سوم، بعد رفاهی (82/2) در رتبة چهارم و در نهایت بعد بهداشتی (50/2) در رتبة آخر قرار دارد. پس بنابراین بعد اقتصادی در مقایسة با سایر ابعاد رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری برای ساکنین در رتبة نخست به لحاظ اهمیت قرار دارد.

در بین شاخص‏های رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری در محلة احمدآباد، شاخص درآمد ماهیانة سرپرست خانوار با میانگین رتبة (48/9) در ردة اول قرار دارد و این نشان می‏دهد این شاخص برای ساکنین از اهمیت بیشتری برخوردار است.

در بررسی تفاوت خصوصیات عمومی براساس نتایج، بین جنسیت ساکنین، وضعیت اشتغال و مدت زمان سکونت آنان در سکونتگاه‏های غیررسمی محلة احمدآباد تبریز با رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری ارتباط معناداری وجود ندارد. به بیان بهتر، میزان رضایتمندی ساکنین از کیفیت زندگی شهری در گروه‏های جنسیتی مختلف، وضعیت‏های متفاوت شغلی و بازه‏های زمانی متفاوتی که در محلة هدف سکونت داشته‏اند، تقریباً یکسان بوده است. اما در حالی که بین سن ساکنین، وضعیت تحصیلی و وضعیت تأهل آنان با میزان رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری در محلة احمدآباد تفاوت معناداری وجود دارد. به بیان بهتر، افراد در گروه‏های سنی زیر 45 سال در مقایسة با افراد در گروه‏های سنی بالای 45 سال، افراد دارای مدارک دانشگاهی از مراکز عالی (کارشناسی، کارشناسی‏ارشد و بالاتر) در مقایسة با افراد با مدارک دیپلم و زیر‏دیپلم و در نهایت افراد متأهل در مقایسة با افراد مجرد دارای رضایتمندی بیشتری از کیفیت زندگی شهری بوده‏اند.

پژوهش حاضر با پژوهش شهدادنژاد (1397) و پایان‏نامة حیدری ‏(1397) به جهت اینکه در هر دو پژوهش عامل اقتصادی به لحاظ اهمیت در رتبة اول از نظر ساکنین قرار داشته و همچنین با پژوهش حیدری‏سرای به جهت اینکه بین مدت زمان سکونت ساکنان در محله و کیفیت زندگی آنان رابطة معناداری وجود نداشته و میان شاخص‏های کیفیت زندگی شهری، شاخص پس‏انداز ماهیانة سرپرست خانوار در رتبة نخست قرار داشته، دارای نتایج مشابهی می‏باشد. اما در پژوهش ماندلنی و همکاران (2021)، رحیمی و کارگر (1399) و اسکوئی‏ ارس و حکیمی (1400) به ترتیب عوامل «آموزشی»، «مشارکت» و «اجتماعی» به لحاظ اهمیت در رتبة نحست قرار داشته‏اند.

به طور کلی می‏توان گفت بین دو مفهوم کیفیت زندگی شهری و رضایتمندی از آن، ارتباطی دو سویه و مستقیم برقرار است. به طوری که ارتقای کیفیت زندگی شهری منجر به افزایش میزان رضایتمندی از آن و بالعکس پایین‏بودن میزان کیفیت زندگی شهری منجر به افزایش میزان نارضایتی از آن خواهد شد. رضایتمندی ساکنین از ابعاد مختلف کیفیت زندگی شهری به مثابه ابزاری است که وظیفة پایش کیفیت زندگی آنان را بر عهده دارد و یکی از اهداف مهم برنامه‏ریزی شهری، سنجش و پایش میزان رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری می‏باشد. در این پژوهش کیفیت زندگی شهری ساکنین و میزان رضایتمندی ساکنین محلة احمدآباد تبریز از آن مورد بررسی قرار گرفت؛ که این مهم منجر به اولویت‏بندی ابعاد و شاخص‏های موردنظر ساکنین در راستای افزایش میزان رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری شد.

پیشنهادها

پیشنهادها و راهکارها در راستای ارتقای کیفیت زندگی شهری و رضایتمندی از آن در محدودة مورد مطالعه بایستی در ابعاد مختلف مطرح گردد. به همین دلیل به طور خلاصه راهکارهای اقتصادی، کالبدی، اجتماعی، بهداشتی و رفاهی ارائه می‏شود:

- اعطای بیمه ‏های از کارافتادگی و اشتغال به سرپرستان خانوارها و واحدهای تولید خانوادگی.

- ساماندهی وضعیت اشتغال ساکنین و در نظرگرفتن تمهیداتی به منظور ارتقای سطح درآمد سرپرستان خانوارها با هدف کاهش فقر.

- اعطای وام‏های بلندمدت و بلاعوض مسکن با هدف افزایش مشارکت جمعی در راستای بهسازی مساکن.

- ترغیب ارگان‏های مالی بخش‏های دولتی در راستای اعطای تسهیلات مالی به ساکنین جهت نوسازی مساکن.

- افزایش سطح زیستی و سکونتی در محدودة مورد مطالعه با استفاده از طراحی فضاهای عمومی معابر و کانون‏های اجتماعی برای افزایش سطح عملکرد اجتماعی فضاهای عمومی.

- ارتقا کیفیت بصری، سیما و منظر شهری از طریق اعمال نظارت بر تدوین ضوابط هماهنگ‏کننده در بهسازی محلی بافت شهری و نمای ساختمان‏ها.

- تشویق مردم جهت گذران اوقات فراغت در محدودة باغات و بافت تاریخی و توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی و طبیعی.

- کاربست بسته‏های تشویقی از قبیل صدور رایگان پروانة ساخت یا تخفیف ویژه برای بخش خصوصی در ایجاد کارگاه‏های کوچک به منظورکاهش نرخ بیکاری.

- تسهیلگری در استفاده از توان بخش خصوصي به منظور مشاركت با شهرداري جهت اجرای طرح‌های سرمایه‏گذاری و توسعه‌ای و بازسازی بافت‏های فرسوده به منظور تعدیل شکاف طبقاتی بین بخش مرفه‏نشین و بخش کم‏ برخوردار شهر.

- اشتغال‏زایی از طریق حمایت از صنایع دستی از قبیل ایجاد مراکز عرضه و فروش صنایع دستی به ویژه در جوار مناطق گردشگری طبیعی و تاریخی و فرهنگی در محلة احمدآباد تبریز.

- توجه به خدمات بیمه‏ای درمانی ساکنین (تأمین اجتماعی، تکمیلی و ...) در راستای کاهش هزینه‏های درمانی.

- برطرف‏کردن مشکل کمبود مراکز خدمات‏رسانی درمانی در محله با احداث 2 مرکز درمانی (خانه‏‏های بهداشت و یا درمانگاه‏های محله‏ای).

- تشکیل شورایاری‏های محله‏ای در راستای افزایش تعامل و همکاری میان ساکنین.

- تقویت همکاری ساکنین با گشت‏های نیروهای انتظامی در راستای افزایش امنیت اجتماعی.

- احداث پارک‏های جدید محله‏ای در راستای افزایش فضای سبز عمومی و ایجاد فضاهایی مناسب جهت گذراندن اوقات فراغت ساکنین.

- تجهیز پارک‏های محله‏ای به دستگاه‏های ورزشی متناسب با گروه‏های سنی مختلف.

سپاسگزاری

نویسندگان مقاله از اهالی محلة احمد‏آباد کلانشهر تبریز به واسطة همکاری در جمع‏آوری داده‏ها، نهایت امتنان را دارند. نویسندنگان مقاله در قبال ارائه اثر خود وجهی دریافت ننموده‏اند.

منابع

Alene, E.T, (2022). Determinant factors for the expansion of informal settlement in Gondar city, Northwest Ethiopia, Urban Management, 11(3), 321-337.

Aliu, I.R., Akoteyon, I.S, Soladoye, O. (2021). Living on the margins: Socio-spatial characterization of residential and water deprivations in Lagos informal settlements, Nigeria. Habitat International, Vol 107. 1-17.

Arefi, M. (2018). Informal Settlements and Urban Management in Iran. Spring International Publishing, Pp: 23-27.

Asadi, A, Akbari, E. (2021), Spatial analysis of the quality of life of citizens in urban environments using the Geographic Information System (GIS) (Case study: Region 2 of Mashhad), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 20 (58), 36 (In Persian).

Asadi, A., Rajabi, A., Janbazi Ghobadi, G, Komeili, M. (2021). Strategic analysis of informal settlement management Case study: Pakdasht city. Geography, 19 (70): 43-60. (In Persian).

Asghari Zamani, A, Zadoli Khajeh, S, Gholam Hosseini, R. (2012). Assessing the quality of urban life in marginalized areas using the factor analysis model (Case study: marginal areas of northern Tabriz), Zagros Vision Geography and Urban Planning Chapter, 4 (11), 69 (In Persian).

Badiei Kheirabadi, S. R, Masoudnejad, M. (2022). Model of Barriers to Renovation of Informal Settlements in Metropolitan Areas Using Interpretive Structure Modeling Technique (Case study of Mashhad). Urban Structure and Function Studies, 9 (32): 119-136. (In Persian).

Darkey, D. Visagie, J. (2013). The more things change the more they remain the same: A study on the quality of life in an informal township in Tshwane. Habitat International 39: 302-309.

Faraji, A. (2017). Measuring Satisfaction with Quality of Life in Informal Settlements, Case Study: Bojnourd City, Urban ecology research, 8 (2): 97.

Farrokhi, N. (2020). Assessing the satisfaction of women heads of households from their residential environment in informal settlements (Case study: Mirasharraf neighborhood of Ardabil), Master Thesis, major Of Geography and Urban Planning, Housing Planning, Faculty of Literature and Humanities, Mohaghegh Ardabili University: 33. (In Persian).

Fatahi, A. (2012), Quality of life and human development, One printed, Tehran, Publication Entekhab. (In Persian).

Fathzadeh, H, Zahedzahedani, S.S. (2015). Strategic planning to empower marginalized neighborhoods (suburban neighborhoods of Silab, Ahmadabad and Yanough Darreh Si Tabriz, Contemporary Sociological Research, 4 (6): 67. (In Persian).

Firozi, M.A, Zarei, R, Zafari, M. (2013). Analysis of factors affecting the expansion of informal settlements in the cities of Khuzestan province and providing an empowerment and organizing strategy, Quarterly of New Attitudes in Human Geography, 4 (1): 116. (In Persian).

Ghorbani, R. (2016). principles and foundations of urban planning, Tehran: Organization for the Study and Compilation of Humanities Books (Samt) (In Persian).

Ghorbani, R., Oskouee Aras, A, Tahmasebi Moghaddam, H. (2022). Survey of Satisfaction with the Quality of Urban life in Informal Settlements (Case Study: YousefAbad Neighborhood of Tabriz). Geographical Engineering of Territory, 6(4), 817-834. (In Persian).

Gouverneur, D. (2015). Planning and Design for Future Informal Settlements” Earthscan from Routledge.

Heidari Sarai, R. (2019). Assessing the mental quality of life in residents of informal settlements in North Tabriz Study Case study: Yousef Abad, Tabriz, Master Thesis, Geography and Urban Planning - Housing Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University of Tabriz. (In Persian).

Hernandez, J, Garcia, J, Yenda, G. (2018). Untangling the Vitality of spaces of BOGOTA Informal Settlements-Urban space: Experiences 7 Reflections from the global south: 975-978.

Khidmatzadeh, A, Feizizadeh, B. (2022). Study of urban quality of life using remote sensing and GIS (Case study: urban areas of Urmia), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 22 (67): 260 (In Persian).

Mandleni, B.N, Omotayo, A.O, Ighodaro, D.I, Agbola, S.B. (2021). Analysis of the Living Conditions at Ezakheleni Informal Settlement of Durban: Implications for Community Revitalization in South Africa, Sustainability, 14 (3): 1-16.

Manisha. j, jorg knieling، H.T. (2015). Urban transformation in the capital territory of dehli، india: the emergence and growth of slums? habitat International-Vol. 48: 87.

Mansoorian, H. (2016). Population scan and land cover patterns in the metropolitan area of Tehran, Geographical Research in Urban Planning, 4 (4), 614 (In Persian).

Mousavi, M.N, Bagheri Kashkoli, A. (2012). Assessment of spatial distribution of quality of life in neighborhoods of Sardasht", Quarterly Journal of Urban Research and Planning, 3 (9), 111.

Nakamura, S. (2016). Revealing Invisible Rules in Slums: The Nexus Between Perceived Tenure Security and Housing Investment, Vol. 53: 151.

Niazi, H. (2012). An Introduction to the Organization of the Ahmadabad Suburbs of Tabriz, Fifth International Congress of Islamic Geographers, University of Tabriz, Tabriz, Iran, Pp: 6 (In Persian).

Oskouee Aras, A, Hakimi, H. (2021). Measurement of Urban Vitality Indicators in Informal Settlements (Case Study: Tabriz Seilab Qoshkhane), Urban Planning Geographical Research, 9 (1): 146. (In Persian).

Oskouee Aras, A. (2022). Study of structural features of informal settlements (Case study: Akhmaqieh neighborhood of Tabriz), Quarterly Journal of Urban and Regional Development Planning, 7 (20); 90. (In Persian).

Qadri, P, Karimian Bostani, M, Hafez Rezazadeh, M. (2022). Analysis of the spatial distribution of composite indicators of the quality of urban life (case study: Chabahar city), New Attitudes in Human Geography Quarterly, 13 (2): 213. (In Persian).

Rahimi, M, Kargar, B. (2021). Explaining the pattern of social resilience in informal settlements with emphasis on the quality of life of the case study of Line 4 neighborhood of Hesar Karaj, Geography Quarterly (Program Regional Planning), 11 (1), 91-75. (In Persian).

Rajabi Amirabad, R, Rahmani, B. (2021). The role of urban spaces in improving the quality of life (Case study: Malayer city), Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 20 (58), 320. (In Persian).

Rajaei, A, Abbasi Fallah, V, Najafi, I. (2020). Comparative evaluation of objective and subjective indicators of quality of life in informal settlements of Varamin, Quarterly Journal of Environmental Planning, 12 (46), 176 -149. (In Persian).

Sarrafi, M. (2015). The Policy of Depriving Informal Settlements is Wrong. Hamshahri, April; 120. (In Persian).

Shahdadnejad, M. (2019). Renovation and Improvement, Study of strategies to improve quality of life indicators in informal settlements of Sisabad, Mashhad, Master Thesis, Geography and Urban Planning, Faculty of Literature and Humanities Dr. Ali Shariati, Ferdowsi University of Mashhad. (In Persian).

Statistics Center of Iran, (2016). General Census of Population and Housing. (In Persian).

UN-Habitat, (2003). Slums of the World: The face of urban poverty in the new millennium. Available

from: unhabitat.org/pmss/listItemDetails.aspx?publicationID=1124, HS Number HS/692/03E, Updated on: 8.2013.

UN-Habitat. (2013). State of the world & cities 2012/2013: Prosperity of cities, Routledge.

UN/Habitat. (2014). united Nations Human Settlements Programme, www.unhabitat.org/whd.

UN-Habitat. (2020). The new urban agenda. UN-Habitat https://doi.org/10.18356/4665f6fb-en.

United Nations. (2014). World urbanization prospects: The 2014 revision. New York: Department of Economic and Social Affairs, Population Division.

UNSD. 2021. Extended Report Goal 11. 2011. The Sustainable Development Goals Report. United Nations Statistics Division. 〈https://unstats.un.org/sdgs/report/2021 /extended-report/〉.

Wainaina, G.K, Truffer, B, Lüthi, C. (2022). The role of institutional logics during participation in urban processes and projects: Insights from a comparative analysis of upgrading fifteen informal settlements in Kenya, Cities: 128: 1-12.

Wokekoro, E. (2015). Resident’s Satisfaction with Residental Quality of Life in Informal Settlements in Port Harcourt Municipality, European Journal of Research in Social Sciences, 3(3): 1-17.

Wolff, E, Rauf, H.A, Hamel, P. (2023). Nature-based solutions in informal settlements: A systematic review of projects in Southeast Asian and Pacific countries, Environmental Science and Policy, 145: 275-285.

Www.irna.ir

Yousefzadeh, Z, Nouri Kermani, A, Hataminejad, H, Hosseinzadeh, M.M. (2019). Recreation of urban spaces with a quality-of-life approach in Tehran's 15th district, Geography Quarterly (Regional Planning), 11 (1): 299. (In Persian).

Assessing and evaluating the quality of urban life and its satisfaction in informal settlements in North of Tabriz (Case study: Ahmadabad neighborhood)

Extended Abstract

Introduction: The need to address the issue of the quality of urban life in these areas becomes more apparent when the residents of informal settlements are considered to be among the most vulnerable sections of an urban society, and paying attention to the urban and biological needs, Providing the minimum needs and enjoying citizenship rights are among the necessities of life for them. The most important goal of this research is to evaluate the indicators of the quality of urban life in the informal settlements of Tabriz city in Ahmedabad neighborhood. Based on this, the research seeks to find answers to two basic questions; First, which of the dimensions of satisfaction with the quality of urban life among the residents of Tabriz's Ahmadabad neighborhood have a better situation? And then which of the indicators of satisfaction with the quality of urban life in Ahmadabad neighborhood of Tabriz is at a better level?

Methodology: The current research is applied and descriptive-analytical. The variables of the research have been identified with the use of library studies, and in order to reach the research questions and test the hypotheses, the information was collected through a field study and through a questionnaire. The validity and reliability of the research was also checked. The validity of the questionnaire was obtained by a formal method and the reliability was also checked using Cronbach's alpha, the coefficient of which was 0.863 for the entire questionnaire. The statistical population of the research was the residents of Ahmadabad neighborhood of Tabriz, which were estimated to be 11165 people based on the statistical blocks of Tabriz metropolis in 2015. Using Cochran's formula, the sample size of 371 people was calculated with an error level of 5%. To achieve the main goal of the research based on measuring and evaluating the quality of urban life and satisfaction with it among the residents of informal settlements in the north of Tabriz metropolis (case study: Ahmadabad neighborhood) Friedman, Mann-Whitney and Kruskal-Wallis tests used. The Kolmogorov-Smirnov test was also used to measure the normality of the data. In order to prioritize the dimensions and indicators of satisfaction with the quality of urban life among the residents of informal settlements in Ahmadabad neighborhood of Tabriz, Friedman's test was used and to investigate the difference in the general characteristics of the residents and satisfaction with the quality-of-life Shahri's Mann-Whitney and Kruskal-Wallis statistical tests were used.

Results and discussion: In order to prioritize dimensions and indicators of satisfaction with the quality of urban life among the residents of informal settlements in Ahmadabad neighborhood of Tabriz, Friedman's test was used. There is a significant difference between the average ratings of dimensions and indicators of satisfaction with the quality of urban life of the residents of Ahmedabad neighborhood. There is no significant difference between the gender of the residents and their satisfaction with the quality of urban life in the informal settlements of Ahmadabad neighborhood of Tabriz. There is a significant difference between the marital status of the residents and their satisfaction with the quality of urban life in the informal settlements of Ahmadabad neighborhood of Tabriz. Kruskal-Walli’s test was used to determine whether there is a significant difference between the age, education status and duration of residence of the residents of informal settlements and their level of satisfaction with the quality of urban life. Regarding the age and educational status of the residents, it can be said that there is a significant difference between the age and educational status of the residents and their satisfaction with the quality of urban life. However, there is no significant relationship between the length of residence and the job status of the residents in Ahmadabad neighborhood of Tabriz with their satisfaction with the quality of urban life. Because the significance level is greater than 0.05.

Conclusion: This research aimed to investigate the satisfaction of the residents of the informal settlement of Ahmedabad, Tabriz with the quality of urban life. According to the results, it was concluded that among the dimensions of satisfaction with the quality of urban life among the residents of informal settlements in Ahmadabad neighborhood of Tabriz, the economic dimension is more important, followed by the physical dimension (3.11) in the second rank. , the social dimension (3.09) is in the third rank, the welfare dimension (2.82) is in the fourth rank, and finally the health dimension (2.50) is in the last rank. Therefore, the economic dimension is in the first rank in terms of importance in comparison with other dimensions of satisfaction with the quality of urban life for the residents. Among the indicators of satisfaction with the quality of urban life in Ahmedabad neighborhood, the monthly income index of the head of the household ranks first with an average rank of (9.48) and this shows that this index is more important for the residents. In the examination of the difference in general characteristics based on the results, there is no significant relationship between the gender of the residents, their employment status and the duration of their residence in the informal settlements of Ahmadabad neighborhood of Tabriz with satisfaction with the quality of urban life. To put it better, the level of satisfaction of the residents with the quality of urban life in different gender groups, different job statuses and different time periods they lived in the target neighborhood was almost the same. But while there is a significant difference between the age of the residents, their educational status and their marital status with the level of satisfaction with the quality of urban life in Ahmedabad neighborhood. To put it better, people in the age groups below 45 years compared to people in the age groups above 45 years, people with university degrees from higher institutions (bachelor's, master's and higher) compared to people with diploma degrees and Graduates and finally married people have more satisfaction with the quality of urban life compared to single people.

Keywords: Quality of Urban Life, Satisfaction, Informal Settlements, Friedman, Ahmadabad, Tabriz.

[1] Favelas

[2] Squatters

[3] Shacks

[4] Darkey & Visagie

[5] Tshwane

[6] Wokekoro

[7] Harcourt

[8] Marine Base

[9] Afikpo

[10] Hernandez

[11] Bogota

[12] Mandleni

[13] Ezakheleni

[14] Durban

[15] Aliu

[16] Lagos

[17] Gis

[18] Annova

شارک

عنوان URL للمقالة

سنجش و ارزیابی کیفیت زندگی شهری و رضایت‏ مندی از آن در سکونتگاه‏ های غیررسمی شمال تبریز (مطالعه موردی: محله احمدآباد)

سند

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية