هویّت‌شناسی اسماعیل صادق الوعد در آیه 54 سوره مریم و نقد أقوال مفسّران

الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی

سعید مرادی کیاسرائی ¹ , امین عظیمی ²

1 - دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تفسیر و علوم قرآن دانشگاه قم، قم، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن دانشگاه علوم و معارف قم، قم، ‌ایران

تاريخ الإرسال : 06 السبت , ذو القعدة, 1438 تاريخ التأكيد : 06 السبت , ذو القعدة, 1438 تاريخ الإصدار : 29 الأحد , شوال, 1438

الکلمات المفتاحية:

ملخص المقالة :

در آیه 54سوره مریم از پیامبری به نام اسماعیل با صفت صادق الوعد یاد شده است: ﴿واذکُر فِى الکِتبِ اِسمعیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ الوَعدِ و کانَ رَسولاً نَبیـّا﴾. در این که آیا این اسماعیل همان اسماعیل معروف، فرزند ابراهیم است یا اسماعیل بن حزقیل از انبیاء بنی اسرائیل، میان مفسّران محلّ گفت‌وگو است. غالب مفسّران شیعه و اهل‌سنّت احتمال اول را برگزیده و گفته اند مراد اسماعیل بن ابراهیم است. اما گروه دیگری از مفسّران با استناد به سیاق آیات و همچنین برخی روایات وارده در این زمینه، دیدگاه دوم را برگزیده‌اند، از این رو نخست دیدگاه قرآن و سپس مسائل دیگری که از روایات اسلامی و تواریخ و ادلّه عقلیه قابل برداشت است به طور جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا ابعاد مختلف این مبحث روشن گردد.

المصادر:

قرآن کریم.

ابن الأثیر، علی بن ابی الکرم. 1385ش، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر‌- دار بیروت.

ابن بابویه، محمد بن علی. ‏1378ق، ‏عیون أخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان.

ابن بابویه، محمد بن علی.1385ش، علل الشرائع، قم‏: کتابفروشی داوری.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله. ۱۴۱۲ق، الاستیعاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دار الجیل.

ابن‌غضائری(واسطی بغدادی)، احمد بن حسین.1380ش، الرجال، تصحیح محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه دار الحدیث.

ابن‌قولویه، جعفر بن محمد.1356ش، کامل الزیارات‏، ‏محقق عبدالحسین امینی، ‏نجف‌ اشرف:‏ دار‌ المرتضویة.

أحمد بن حنبل، 1420ق، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق شعیب الأرنؤوط، بی‌جا: مؤسسة الرسالة.

اردبیلی، محمد بن علی. 1403ق، جامع الرواة، چاپ پنجم، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.

امین، محسن. ۱۴۰۳ق، اعیان الشیعه، بیروت: چاپ حسن امین.

‏آلوسی، سید محمود. 1415ق، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، ‏تحقیق علی عبدالباری عطیة، بیروت: ‏دار الکتب العلمیه‏.

بحر العلوم طباطبایی، سید محمد مهدی. 1363ش، الفوائد الرجالیه، تحقیق و تعلیق محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران: مکتبۀ الصادق.

بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر. ۱۴۱۷ق، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.

بیضاوی، عبد الله بن عمر. 1418‌ق، ‏أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏، ‏بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.

ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد. ۱۳۵۳ش، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.

جوادی آملی، عبدالله. درس‌گفتارهای تفسیر قرآن در مسجد أعظم.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. 1411ق، المستدرک على الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبد‌القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.

حلّی، حسن بن یوسف. 1411ق، رجال العلامة الحلّی، چاپ دوم، نجف: دار الذخائر.

حلّی، حسن بن یوسف. بی‌تا، منتهی المطلب، بی‌جا: بی‌نا.

حلّی، حسن بن علیّ بن داود. 1342ش، الرجال(لابن داود)، تهران: دانشگاه تهران.

خطیب، عبدالکریم. بی‌تا، التفسیر القرآنى للقرآن‏، بیروت: ‏دار الفکر العربی‏.

خمینی، سیّد روح الله. 1410ق، البیع، قم: اسماعیلیان.

خویی، سیّد ابوالقاسم. 1412ق، مصباح الاصول، قم: مکتبۀ الدواری.

ربّانی، محمد حسن. 1390ش، آسیب شناسی حدیث، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

رسولی محلاتی، سید هاشم.1390ش، تاریخ انبیاء، چاپ بیست و پنجم، قم: بوستان کتاب- مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه قم.

‏زمخشری، محمود. 1407‌ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ‏چاپ سوم، بیروت: دار‌ الکتاب العربی.

سبحانی، جعفر. 1410ق، کلیات فی علم الرجال، چاپ دوم، قم: مدیریت حوزه علمیه قم.

سیوطی، جلال الدین. 1421‏ق، الإتقان فی علوم القرآن، چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.

شفتی گیلانی، سیّد محمد باقر بن محمد نقی. بی‌تا، مطالع الأنوار، اصفهان: انتشارات مهدوی.

شیخ بهایی، محمد بن الحسن. بی‌تا، الحبل المتین، قم: مکتبۀ بصیرتی.

صادقی تهرانی، محمد. 1365ش، ‏الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی‏.

صدر، سید محمد باقر. 1420ق، قاعده لا ضرر و لا ضرار، مقرر: سید کمال حیدری، قم: دار الصادقین للطباعة والنشر.

طباطبایی، سید محمد حسین.1417ق، المیزان فى تفسیر القرآن‏‏، چاپ پنجم، قم: ‏دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن.1372‌ش، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران: انتشارات ناصرخسرو. ‏

طبری، ابو جعفر محمد بن جریر. ۱۳۸۷ش، تاریخ طبری، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: دار التراث.

طبری، ابو جعفر محمد بن جریر. 1412‌ق‏، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دار المعرفه‏.

طوسی، محمد بن حسن. ۱۳۴۸ش، اختیار معرفة الرجال(رجال الکشی)، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، مرکز تحقیقات و مطالعات.

طوسی، محمد بن حسن. 1351ش، الفهرست، مشهد: چاپخانه دانشگاه مشهد.

طوسی، محمد بن حسن. ۱۴۰۳ق، عدة الأصول، به کوشش محمد مهدی نجف، قم: بی‌نا.

طوسی، محمد بن حسن. 1411ق، الغیبة، تصحیح عباد الله تهرانی و علی احمد ناصح، قم: دار المعارف الاسلامیه.

طوسی، محمد بن حسن. بی‌تا، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت: ‏دار احیاء التراث العربی‏.

عسقلانی، ابن حجر. احمد بن علی بن محمد، ۱۳۹۰ق، لسان المیزان، بیروت: ‌بی‌نا.

غیاثی کرمانی، سیّد محمدرضا. 1390ش، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، چاپ سوم، قم: بوستان کتاب، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه قم.

فخر رازی، محمد بن عمر. 1420‌ق، مفاتیح الغیب، بیروت: ‏دار احیاء التراث العربی‏.

قرشی، سید علی اکبر. 1371ش، قاموس قرآن‏، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

قرطبی، محمد بن احمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن‏، تهران: انتشارات ناصرخسرو. ‏

قمی، علی بن ابراهیم. ‏1363‌ش، تفسیر القمی‏، تحقیق طیب موسوی جزایری، چاپ سوم‏، ‏دار الکتاب‏: قم‏.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1407ق، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مامقانی، عبدالله. ۱۳۵۲ق، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: چاپ سنگی.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی.1404ق، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، ‏محقق: هاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران:‏ دار الکتب الإسلامیة.‏

مجلسی، محمد باقر.۱۴۰۴ق، بحارالأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء. 

مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی‏. 1406ق، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه،محقق: حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی،‏ چاپ دوم، قم: ‏مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.

مکارم‌شیرازی، ناصر. ۱۳۷۷ش، پیام قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

موسوی خویی، سید ابوالقاسم. 1410ق، معجم رجال الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه.

نجاشی، احمد بن علی. 1365ش، رجال النجاشی، چاپ ششم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

نوری، حسین. ۱۳۲۱ش، مستدرک الوسائل، تهران: چاپ محمدرضا نوری نجفی.

References

- The Holy Quran.

-Ibn Athir Jazari;1385; Al- Kamil fi al- Tarikh; Beirut: Dar al- Sadir.

-Alousi, Sayyid Mahmoud;1415ah; Rouh al- Ma'ani fi Tafsir al- Qur'an al- 'Azim wa al- Sab` al- Mathani; Edited by:Ali `Abd al- Bari' `Atiyyah;  Beirut:Dar al- Kutub al- `Ilmiyyah.

-Ibn Babeveyah, Mohammad b. Ali; 1378ah ;`Uyoun Akhbar al-Ridha(a. s); Research by Mehdi Lajevardi;Tehran: Jahan Press

-Ibn Babeveyah, Mohammad b. Ali; 1385ah; `Ilal al-Sharayi`;Qom: Davari Bookstore.

-Ibn Qouluvayh, Ja`far b. Mohammad;1356 ;Kamil al-Ziyarat; Research by Abdolhossein Amini; Najaf: Dar al-Murtazawiyya.

-Ibn Hajar Assalani, Ahmad b. Ali b. Muhammad; Lisan Al- Mizan; 1390ah; Beirut: no publisher.

-Amin, Mohsen; 1403ah; ayan al-shi'a; Beirut: Hassan Amin Printing. 

-Ardebili, Mohammad b. Ali; 1403ah; Jami` al-Ruwah; Fifth Edition; QOM: Ayatollah Marashi Library.

- ibn Hanbal, Ahmad; 1420ah; Mosand ahmad; Investigate Sha'yb Al Earnoute; n. p: Al- Reyesalh Institute.

-Ibn Abdul Al-ber, Yusuf b. Abdullah; 1412ah; Al- Estiab; Research by Ali Mohammed al-Bajawi; Beirut: Dar Al Jayal.

-Wasiti Baghdadi, Ahmad b. Husain;1380sh; al-Rijal(Ibn al-Ghadha'iri); Correction of Mohammad Reza Hosseini; Qom: Dar al-Hadith

-Baydawi, 'Abdullah b. 'Umar; 1418ah; Anwar al- Tanzil wa Asrar al- Ta'wil; Beirut:Dar Ihya' al- Turath al- `Arabi.

-Bahrul' al-ulum Tabatabai, Seyyed Mohammad Mahdi; 1363sh; Al-Fawa'id al-Rijaliyyah; Investigation and Suspension: Mohammad Sadegh & Hossein Bahrul' al-ulum; Tehran: al-Mektabah Al-Sadeq.

-Blathery; Ahmed Ben Yahya; 1417ah; Ansab Al- ashraf; Research: Soheil Zarkar & Riaz Zreqli; Beirut: Dar al- Fikr

-Thaqafi, Ibrahim b. Mohammad b. Sa`id b. Hilal; 1353sh; al-Gharat; Investigating Jalaluddin Husseini Ermoi;Tehran: National Works Society.

-Allamah Hilli, Hassan b. Yusuf; 1411ah; Rijal of al-Allamah al-Hilli ; second edition; Najaf: Dar al-Dhakha'ir.

-Allamah Hilli, Hassan b. Yusuf;Muntaha al- matlab; n. d; n. p; no publisher.

-Hilli, Hassan b. Ali b. Davoud; 1342sh; al-Rijal (Ibn Davoud) Tehran: Tehran University Press

-Hakem Neyshaburi, Mohammad b. Abdullah; 1411ah; Al-Mustadrak Al-Sahihin; Research: Mostafa Abdul Qader Ata Beirut: Dar al-Kutub al-`Ilmiyyah.

-Khomeini, Seyyed Ruhollah; 1410ah; al-Bey; Qom: Esmaeilian.

-Khoei, Abul-Qasim; 1412ah; Misbah al-Usoul; Qom: al-Davari Library.

-Khatib, `Abd al- Karim; n. d; Al- Tafsir al- Qur'ani li al- Qur'an; Beirut:Dar al- Fikr al- 'Arabi.

-Rasuli-ye Mahallati, Seyyed Hashem; Tarikh-e Anbia; 1390sh; Twenty-fifth edition; Qom: bustane ketab.

-Rabbani, Mohammad Hassan;1390sh; Asib-shenakht-e Hadith; Mashhad: Islamic Research Foundation.

- Zamakhshari, Mahmoud; 1407ah; Al- Kashshaf 'an Haqa'iq Ghawamid al- Tanzil; Impression:Third; Beirut:Dar al- Kutub al- `Arabi

-Sobhani, Ja'far; 1410ah; Kolliyyat fi`Ilm al- rijal; second edition; Qom: Qom Seminary Management.

-Jalal al- Din Suyouti; 1421ah; al- Itqan fi `Uloum al- Qur'an; Impression: Second; Beirut:Dar al- Kutub al- Arabi

-Sheikh Baha'i, Mohammed b. Al Hassan; n. d; Al-Habl al-Matin; Qom: Al- makbah Bassirti.

-Shafti Gilani, Seyyed Mohammad Baqir; n. d; Matala Al- Anvar; Esfahan: Mahdavi Publishing

-Sadiqi Tehrani, Muhammad; 1365sh; Al- Furqan fi Tafsir al- Qur'an; Qom:Farhang- e Eslami Publications.

-Sadr, Mohammad Baqir; 1420ah; Qa`idah la Darar wa la Dirar; Subject: Transcribed by Haydari, Kamal; Qom: Dar al-Sadiqin Institute for Printing and Publication

-Tabataba'i, Sayyid Muhammad Husayn; 1417ah; Al- Mizan fi Tafsir al- Qur'an; Impression: Fifth; Qom:Mu'assasat al- Nashr al- Islami

-Tabrisi, Fadl b. Hasan; 1372sh; Majma` al- Bayan fi Tafsir al- Qur'an; Tehran: Naser Khosrow Publications.

-Tousi, Muhammad b. al- Hasan; n. d; Al- Tibyan fi Tafsir al- Qur'an; Beirut:Dar Ihya' al- Turath al- `Arabi.

-Tousi, Muhammad b. al- Hasan; 1411ah; al-Ghaybah(Kitab al-Ghaybah lil'Hujjah); Correcting Ebad Allah Tehrani and Ali Ahmad Naseh; Qom: Dar al-Ma`arif al-Islamiyyah

-Kashshi, Mohammad b. Umar; 1348; Rijal al-Kashshi (Ikhtiyar Ma`rifah al-Rijal); Hassan Mostafavi's research; Mashhad: Mashhad University Press

-Tabari, Abu Ja`far Muhammad b. Jarir; 1412ah; Jami` al- Bayan fi Tafsir al- Qur'an; Beirut: Dar al- Ma`rifat.

Tabari, Abu Ja`far Muhammad b. Jarir; 1387; Tarikh al- Tabari; Research by Mohammad Abu al-Fazl Ibrahim: second edition; Beirut: Dar al Turath.

-Tousi, Mohammad Hassan; 1403ah; al-`Uddah fi Usoul al-Fiqh; Research by Mohammad Mehdi Najaf; Qom: no publisher.

-Tousi, Mohammad b. Hasan; 1351sh; AL -Fihrist Kutub al-Shi'ah; Mashhad: Mashhad University Press

-Ghiasi Kermani, Seyyed Mohammad Reza; 1390; Quranic Studies Allameh Sha'rani; Third edition; Qom: Bustan Al ketab.

-Al- Fakhr al- Razi, Muhammad b. 'Umar; 1420ah; Mafatih al- Ghayb; Beirut: Dar Ihya' al- Turath al- `Arabi.

-Qurtubi, Muhammad b. Ahmad; 1364sh Al- Jami` li Ahkam al- Qur'an; Tehran: Naser Khosrow Publications.

-Qummi, Ali b. Ibrahim; 1363sh; Tafsir al- Qummi; Edited by:Tayyib Mousawi Jazayeri; Impression:Third; Qom: Dar al- Kitab.

-Qurashi, Sayyid Ali- akbar; 1371sh Qamous al- Qur'an; Impression:Sixth; Tehran: Dar al- Kutub al- Islamiyyah.

-Kulayni, Mohammad b. Ya`qoub b. Is-haq; 1407ah; al-Kafi(Islamiyyah edition); Correction of Ali Akbar Ghaffari and Mohammad Akhundi; fourth edition; Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyyah.

-Makarem Shirazi, naser; 1377sh; payam-e quran; Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyyah.

-Majlisi, Mohammad Taqi b. Maqsoud Ali; 1406ah; Rawdhah al-Muttaqin fi Sharh min la Yahzurhu al-Faqih; Investigating Hossein Mousavi Kermani and Ali Panah Eshtehardi; second edition; Qom: Koushanpour Islamic Cultural Institute.

-Majlisi, Mohammad Baqer b. Mohammad Taqi; 1404ah; Mir'at al-`Uqoul fi Sharh Akhbar Al al-Rasoul; Researcher Hashem Rassouli Mahallati; second edition; Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyyah

-Khoei, Abulgasem: 1410ah; Mu`jam Rijal al-Hadith; Qom: Shia publishing center.

-Mamqani, Abdullah; 1352ah; Tangih Al al-Maqal; Najaf: Lithography.

-Majlisi, Mohammad Baqer b. Mohammad Taqi; 1404ah; Bihar al-Anwar; Beirut: Al-Wafa Institute.

-Nouri, Husain b. Mohammad Taqi; 1321sh; Mustadrak al-Wasa'il wa Mustanbit al-Masa'il; Tehran: Print MR Nouri Najafi.

-Najashi, Ahmad b. Ali; 1365sh; Rijal al-Najashi; Sixth Edition; Qom: Islami Publications Institute affiliated to Jaim`ah al-Mudarrisin.