باورهای دینی و اسلامی در خمسه نظامی با تأکید بر قرآن کریم

الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی

اشرف ناجی ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران.)
رضا فهیمی ² (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران.)
رحیم طاهر ³ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران.)

تاريخ الإرسال : 12 الثلاثاء , جمادى الأولى, 1444 تاريخ التأكيد : 06 السبت , ذو الحجة, 1444 تاريخ الإصدار : 04 الإثنين , ربيع الثاني, 1446

الکلمات المفتاحية: خمسه نظامی, قرآن کریم, دین اسلام, باورها و اعتقادات, باورهای اسلامی,

ملخص المقالة :

باورها و اعتقادات، بخشی از فرهنگ عامۀ مردم است که باورهای دینی و مذهبی، خرافی، طبی، نجومی و ... را در بر می‌‌گیرد. با ظهور دین اسلام، باورهای مذهبی تأثیر عمیق خود را بر جنبه‎های مختلف زندگی از جمله بر فرهنگ و ادبیات بر جای نهاد و شاعران مسلمان با تکیه بر قرآن و آموزه های دینی این باورها را در آثار خود منعکس نموده اند. نظامی از این دسته شاعران است که در خمسه خود؛ یعنی مخزن الأسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه، باورهای اسلامی و مذهبی را منعکس نموده است. از همین رو در این پژوهش باورهای دینی و اسلامی؛ در خمسه نظامی بررسی می‌‌شود. روش کار در این پژوهش توصیفی تحلیلی بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای است. تأثیر باورهای دینی و اسلامی در خمسه نظامی نشان می دهد که این شاعر با قرآن مأنوس بوده‌ و موج باورهای دین اسلام و مفاهیم قرآن کریم در همه مثنوی های خمسه مشهود است.

نص كامل:



باورهای دینی و اسلامی در خمسه نظامی با تأکید بر قرآن کریم 

 

چکیده

باورها و اعتقادات، بخشی از فرهنگ عامۀ مردم است که باورهای دینی و مذهبی، خرافی، طبی، نجومی و ... را در بر می‌‌گیرد. با ظهور دین اسلام، باورهای مذهبی تأثیر عمیق خود را بر جنبه‎های مختلف زندگی از جمله بر فرهنگ و ادبیات بر جای نهاد و شاعران مسلمان با تکیه بر قرآن و آموزه های دینی این باورها را در آثار خود منعکس نموده اند. نظامی از این دسته شاعران است که در خمسه خود؛ یعنی مخزن الأسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه، باورهای اسلامی و مذهبی را منعکس نموده است. از همین رو در این پژوهش باورهای دینی و اسلامی؛ در خمسه نظامی بررسی می‌‌شود. روش کار در این پژوهش توصیفی تحلیلی بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای است. تأثیر باورهای دینی و اسلامی در خمسه نظامی نشان می دهد که این شاعر با قرآن مأنوس بوده‌ و موج باورهای دین اسلام و مفاهیم قرآن کریم در همه مثنوی های خمسه مشهود است.

کلیدواژه: دین اسلام، قرآن کریم، باورها و اعتقادات، باورهای اسلامی، خمسه نظامی.

 

مقدمه

نظامی شاعر توانای قرن ششم است که نظم داستان‌های بزمی و غنایی را به حد اعلای خود رساند. یکی از عوامل زیبایی و جذابیت خمسه او، توجه به باورها و آیین های مردم و انعکاس آن در این اثر است. انواع عقاید و باورهای همچون: باورهای اسطوره‌ای و افسانه‎‌ای، مذهبی، خرافی، طبی، باورهای مربوط به جانوران و آداب و رسوم و آیین‌های گوناگونی چون ازدواج، پادشاهی، مرگ و سوگواری و ... در منظومۀ وی مایۀ خلق تصاویر زیبا گردیده است. از آنجایی که نظامی شاعری مسلمان بوده و اوج توجه به باورهای دینی و اسلامی در اشعار وی دیده ‌شده، جستار حاضر به بررسی این باورها در خمسه نظامی اختصاص یافته است. منظور از باورهای اسلامی در اینجا، باورها و اعتقادات اصیل قرآنی و دین اسلامی است که در قرآن آیاتی در تأکید آن ها ذکر شده است.

 

پیشینۀ تحقیق

با توجه به این که تاکنون پژوهشی که به طور اختصاصی به باورهای دینی و اسلامی در خمسه نظامی بپردازد، یافت نشده، لذا به چند نمونه از پژوهش‌هایی که مرتبط با این موضوع هستند، اشاره می‌‌شود:

حمید متولی‌زاده نائینی (1400) در مقالۀ «نمود باورهای اسلامی در نقیضه جریر در ردّ اخطل با تکیه بر قرآن»، با مبنا قرار دادن آیات قرآن، به بررسی باورهای اسلامی در نقیضه جریر در ردّ اخطل پرداخت و به این نتیجه رسید که محور اندیشه‌های دینی جریر، اثبات یکتاپرستی و همچنین اثبات عزّت مسلمانان و ذلّت تغلبیِان است؛ احسان نامدارجویمی و همکاران (1397) در مقالۀ «مهارت های ارتباطی در سیره ی رضوی با التزام عملی به باورهای اسلامی»، نقش این مهارت های ارتباطی را با التزام عملی به آموزه ها و باورهای اسلامی در بین کارکنان دانشگاه سیستان و بلوچستان بررسی کردند و به این نتیجه دست یافتند که هر چه فرد نسبت به اعتقادات اسلامی التزام بیشتری داشته باشد, دارای مهارت های ارتباطی بیشتری با دیگران است؛ علیجان کریمی (1400)، در پژوهش «راهکارهای تقویت باورهای دینی در جامعه از منظر قرآن»، اصولی را که باید از منظر قرآن کریم در تقویت باورهای دینی در نظر گرفت را بررسی نمود و دریافت که بیدارسازی فطرت، زیبایی و جذابیت، بیان رسا، آسان‌گیری و معرفت‌افزایی مهم‌ترین اصول تقویت باورهای دینی در دل‌هاست.

 

روش تحقیق

این مقاله جزو تحقیقات توصیفی-تحلیلی است. گردآوری داده‌های تحقیق با روش مطالعه کتابخانه‌ای و با بررسی اسناد و مدارک علمی انجام شده است. تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده‌ها در این پژوهش به صورت کمی و کیفی خواهد بود. یعنی مبتنی بر توصیف و تحلیل است.

 

مبانی نظری تحقیق

باورها و اعتقادات

باور از (Belief) انگلیسی گرفته شده به معنی عقیده و باور است، (آریان‌پور و دیگران، 1385: ج2/ 201). در تعریفی ساده باورها و عقاید، اندیشه‌هایی است که انسان به حقانیت و درستی آن اعتقاد کامل دارد (پارسا، 1383: 312). به عقیدۀ کرچ (Kerch) و کرچفیلد (Kerchfield) «باور، سازمانی باثبات از ادراک و شناختی نسبی درباره جنبه خاصی از دنیای یک فرد است.» برای مثال، ‌اعتقاد به بابانوئل که مفاهیم گوناگون به آمیخته‌ای همچون: جنبه جسمانی، ‌لباس و نوع پوشش، جنبه کارکردی آن را دربر می‌گیرد. در مفهوم وسیع‌تر،‌ باورها دربرگیرنده شناخت یا دانسته‌ها، ‌عقاید یا آیین است» (روشبلاو و بورفیون، 1371: 124). اعتقاد یعنی «چیزی را باور داشتن؛ به درستیِ چیزی ایمان داشتن» (عمید، 1374: ذیل اعتقاد) و در لغتنامۀ دهخدا به معنی تصدیق کردن و عقد قلب و دل بر چیزی بستن و بدان ایمان آوردن است (دهخدا،1361: ذیل اعتقاد). اعتقاد از ریشه عقد به معنی بستن، گره بستن و استوار کردن پیمان و عهد است (حسینی زبیدی حنفی، 1385ق: ج18/215-216). فولکلورشناسان بر این عقیده‌اند که پیدایش باورها و اعتقادات از نیاز طبیعی انسان به دانستن علل حوادث و پدیده‌های طبیعی به وجود می‌‌آید. چرا که مردم هر سرزمینی به دنیای اطراف خود و موجودات آن می‌‌نگرند و دربارۀ آن‌ها برداشت‌هایی می‌‌کنند.

باورهای دینی

دین، در لغت به معنای جزا و پاداش و به معنای اطاعت و پیروی از فرمان نیز آمده است، و در اصطلاح، عبارت از مجموعه قواعد و قوانین و آدابی است که انسان در پرتو آن‌ها می‌تواند به خدا نزدیک شود و به سعادت دو جهان برسد (امامی، 1387: 229)؛ بنابراین اعتقاد دینی در اصطلاح، یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت. اعتقاد و ایمان به وجود خداوند، عالم قیامت، رسالت پیامبران و امامت امامان معصوم و عدالت خداوند از مهم‌ترین ارکان اعتقادی از دیدگاه ما شیعیان است.

«دین در تعابیر قرآنی مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره جامعه انسانی و پرورش انسان ها باشد» (متولی‌زاده نائینی، 1400ش: 364).

باورهای دینی مجموعه اقدامات، رفتارها، باورها و نگرش­هایی است که در ارتباط با اصول دین، فروع دین و دیگر حیطه­های مرتبط با مذهب عنوان می­شود. باورهای دینی به معنای خاص، همیشه باورهای مشترک جماعت معینی هستند که از گرایش خویش به آن باورها و عمل کردن به مناسک همراه با آن‌ها، به خود می­بالد. این باورها نه این­ که به عنوان امری فردی توسط همه اعضای جماعت پذیرفته شده باشند، بلکه درحکم امری متعلق به تمامیت گروه تلقی می­شوند و جزیی از وحدت­ گروه را تشکیل می­دهند (دورکیم، 1383: 72).

باورهای دینی و اسلامی در خمسه نظامی

قیامت

قیامت، روزی که بنابر آموزه‌های اسلام تمام انسان‌ها به خواست الهی برای محاسبه اعمالی که در دنیا انجام داده‌اند در پیشگاه الهی جمع می‌شوند. در قرآن به برخی از نشانه های اشاره شده است. از جمله: متلاشی شدن کوه‌ها (حاقه/ ۱۴)، روان شدن دریاها (انفطار/ ۳)، زلزله‌های عظیم و ویرانگر (زلزال/ ۱-۲)، تاریک شدن خورشید (شمس/ ۱-۲)، تاریک شدن ماه (مرسلات/ ۸)، تاریک شدن ستارگان (انفطار/ ۲)، شکافتن آسمان (نبأ/۱۹)، دمیده شدن صور اسرافیل (زمر/۶۸) که نظامی به نشانه اخیر اشاره کرده و گفته:

خیز و بفرمای سرافیل را

باد دمیدن دو سه قندیل را                       (مخزن­الاسرار، 12/ 18)

صور اسرافیل را صور قیامت نیز نامیده­اند. در بیت زیر دمیدن در نای را به صور قیامت تشبیه کرده:

تبیره هماواز شد با درای

چو صور قیامت دمیدند نای                           (شرفنامه، 1137/ 7)

در توصیف نبرد دارا و اسکندر، به دلیل سر و صدایی که به واسطه ابزار جنگ ایجاد شده، آن فضا را به لحظه قیامت و دمیدن صور اسرافیل تشبیه کرده که گویی زمین از هم پاره و تکه تکه می­شود:

زمین گفتی از یکدگر بردرید

سرافیل صور قیامت دمید                         (شرفنامه، 998/ 25)

در جایی دیگر، صدای شیپورهای جنگ را به صور اسرافیل تشبیه کرده:

شغب­های شیپور از آهنگ تیز

چو صور سرافیل در رستخیز                       (شرفنامه، 958/ 133)

همه مسلمانان به حسابرسی اعمال در روز قیامت باور دارند. خداوند در قرآن می فرماید که در این روز به اعمال همه رسیدگی خواهد کرد: « قَالَ وَمَا عِلْمِي بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ* إِنْ حِسَابُهُمْ إِلَّا عَلَى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ» (شعرا/ 112-113). نظامی در مخزن‌الأسرار به این امر اشاره می کند و معتقد است حتی کوچک‌ترین اعمال انسان مورد بررسی قرار می گیرد.

هر جو و هر حبه که بازوی تو هست یکایک همه بر جای خویش با تو نمایند نهانیت را

کم کند از کیل و ترازوی تو روز پسین جمله بیارند پیش کم­دهی و بیش­ستانیت را               (مخزن­الاسرار، 71/ 37- 29)

بهشت

بهشت یا جنت، جایگاهی در جهان آخرت که بندگان درستکار و سعادتمند در آن ساکن شده و از نعمت‌های الهی برخوردار می‌شوند. محل سکونت حضرت آدم و حوا، پیش از هبوط به زمین نیز بهشت آدم خوانده شده است. بیش از دویست آیه در قرآن و همچنین بسیاری از روایات معصومان، درباره بهشت و ویژگی‌های آن است؛ ویژگی‌هایی مانند اندازه و گستره و مکان، تعداد بهشت‌ها، انواع نعمت‌ها، اوصاف ثبوتی و سلبی نعمت‌ها و اشیای موجود در بهشت، غرض از آفرینش، ویژگی‌های بهشتیان، صفات و کارهایی که انسان‌ها را شایسته بهشت می‌کند، محرومان از بهشت و روابط ساکنان بهشت با یکدیگر.

بنا بر اعتقاد و باور مسلمانان بهشت جایی است که در آن انواع نعمت­ها موجود است و هر کس هر آنچه بخواهد به راحتی در دسترسش قرار می­گیرد.

در قرآن کریم نیز آیات بسیاری در وصف بهشت آمده است. «مثل الجنة التی وعد المتقون تجری من تحتها الانهار» (رعد/۳۵). «مثل الجنة التی وعد المتقون فیها انهار من ماء غیر آسن» (محمد/۱۵). «اکلها دائم و ظلها» (رعد/۳۵). درختان و سایه‌های آن مانند میوه‌هایش همیشگی است (رعد/۳۵). نظامی با تکیه بر قرآن، در تشبیهات زیر از ویژگی‌های بهشت استفاده می کند:

بهشتی صفت هر چه درخواستند		بران مائده خوان برآراستند                         (شرفنامه، 1110/ 42)
اباهای نوشین عنبرسرشت		خبر داده از خوردهای بهشت                       (شرفنامه، 1049/ 246)

حتی در بیت زیر در توصیف دِه، آن را در سرسبزی و آبادانی به بهشت تشبیه کرده:

دهی بیند آراسته چون بهشت

سوادش پر از سبزه و آب و کشت                      (اقبالنامه، 1405/ 9)

رضوان به معنی نگهبان بهشت است که در قرآن به آن اشاره شده است. نگهبانان بهشت در آستانه ورود به آن بهشتیان سلام  می‌دهند (ر.ک: سوره زمر/ 73). موكلین بهشت در حالى كه بهشتیان را استقبال مى‌كنند به ایشان مى‌گویند: «سَلامٌ عَلَیكُمْ» شما همگى در سلامت مطلق خواهید بود، و جز آنچه مایه خشنودى است نخواهید دید (طباطبایی، 1367: ج۱۷/ ۴۵۱).  نظامی در وصف غذاها از این مضمون بهره می گیرد:

گذشت از خورش­های چینی سرشت

که رضوان ندید آنچنان در بهشت                            (شرفنامه، 1109/ 21)

در سوره الرحمن از رفرف سخن به میان آمده است. «مُتَّكِئِينَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِيٍّ حِسَانٍ؛ در حالتى كه بهشتيان (با حور العين) بر رفرف سبز و بساط زيبا تكيه زده اند» (الرحمن/ 76).

ز رفرف گذشته به فرسنگ­ها

در آن پرده بنموده آهنگ­ها                     (شرفنامه، 920/ 43)

طوبی «درختی است در بهشت که به هر خانه از اهل جنت شاخی از آن باشد و میوه­های گوناگون و خوشبو از آن حاصل آید.» (سجادی، 1382: 1029). کلمه طوبی در قرآن یک‌بار در آیه ۲۹ سوره رعد ذکر شده است. امام صادق (ع) می‌فرماید: «هِی شَجَرَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبِّی بِیدِهِ؛ طوبی درختی از جنت عدن است که خداوند آن را با دست خویش کاشته است» (حر عاملی، ۱۴۱۲ق: ج۲۴/ ۳۲۴). نظامی در شرفنامه از گستردگی این درخت در وصف احسان و بخشش بهره می برد و می گوید:

گر از نخل طوبی رسد در بهشت رسد شرق تا غرب احسان او

به هر کوشکی شاخ عنبر سرشت به هر خانه­ای نعمت خوان او               (شرفنامه، 935/ 40- 41)

در باورها و منابع اسلامی از چهار جوی در بهشت یاد شده که «این چهار جوی عبارتند از: آب، شیر، شراب و عسل. انهار اربعه در قرآن کریم از جمله در سوره محمد، آیات 16 و 17 است» (سجادی، 1382: 317). 

ز دوزخ مشو تشنه را چاره­جوی

سخن در بهشتست و آن چار جوی                          (اقبالنامه، 1436/ 28)

از دیگر نعمت های یاد شده در بهشت حوران بهشتی است. «جمع کلمه احور و حوراء (مؤنث احور) این کلمه در فارسی به صورت مفرد به کار رفته و غالباً با الف و نون جمع فارسی جمع بسته شده است. معنی آن سیاه چشمان، زنان سیاه چشم، زنان بهشتی (به صوت جمع) اما همیشه مفرد و به معنی سیاه چشم به کار می­رود.» (سجادی، 1382: 371) که در قرآن به مرواریدهای پنهان (واقعه/۲۳) و یاقوت و مرجان مانند شده‌اند (الرحمن/58) و از ویژگی های آنان به باکره بودن (واقعه/۲۳)، همسال (أتراب) (ص/ 32)، «شوهردوست» (عُرُب) و «نارپستان» (کَواعِب) (واقعه/37) اشاره شده است. همچنین واژه حور در اشعار و متون فارسی در ترکیب با واژگان دیگر (مثلاً حورپیکر، حورزاد، حورسرشت، حورلقا، حورنژاد، حوروش) برای وصف زنان زیبارو به کار رفته است. نظامی نیز معشوق را در معنای استعاری حور نامیده است:

تا شب از دست حور می می­خورد

وز می خورده خرمی می­کرد                     (هفت­پیکر، 762/ 6)

و لعبتان را به حوران بهشتی تشبیه کرده:

اگر حور بهشتی هست مشهور

بهشت است آن طرف وان لعبتان حور                (خسرو و شیرین، 154/ 76)

که سبزپوشند:

چون ندید از بهشتیان دورش

جامه سبز دوخت چون حورش                        (هفت­پیکر، 733/ 249)

در قرآن به این سبزپوشی اشاره شده است: «عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْر وَ إِسْتَبْرَقٌ بر اندام آنها [بهشتیان‏] لباس‌‌هایى است از حریر نازک سبز رنگ، و از دیباى ضخیم» (انسان/‌ 21). در باور عامه مردم فرشتگان سبزپوش هستند. چنانکه این باور هنوز هم در بین مردم هست و رنگ سبز نماد تقدس است و برای افراد مقدس مانند پیامبران، امامان و امامزادگان، و همچنین مکان­های مقدس مثل حرم­های پیامبران و ائمه و بقاع متبرکه و حتی مساجد به کار می­رود.

دوزخ و جهنم

جهنم یا دوزخ، جایگاه مجازات و عذاب کفار و مجرمان و ستمگران در قیامت است. کلمه جهنم ۷۷ بار در آیات مختلف قرآن کریم تکرار شده است. مانند: «إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا» (انسان/ 140) و «وَلَکنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ» (سوره سجده/ 13).

بر اساس منابع اسلامی و باور دینی عامه دوزخ پر از آتش و حرارت است و بهشت سرسبز و پر از نور و روشنایی. خداوند در قرآن می فرماید: «کَلاَّ إِنَّها لَظى* نَزَّاعَةً لِلشَّوى* تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى؛ اما هرگز چنین نیست* شعله‌های سوزان آتشی است تا سر و صورت و اندام پاک بسوزد* کسی را می‌خواند که از خدا رو گردانیده و با حق مخالفت کرده است» (معارج/ 15-17). این باور دستمایه­ای شده است برای نظامی در توصیفات و تشبیهاتی که ارائه می­کند. در نمونه زیر راه بیابان را در گرمی و حرارت به دوزخ، و شهر سرسبز «لنگر بهشت» را به بهشت تشبیه کرده:

از آن راه چون دوزخ تافته درآمد به آن شهر مینو سرشت

کزو پشت ماهی تبش یافته که ترکانش خوانند لنگر بهشت                  (اقبالنامه، 1411/ 24- 25)

و در جایی دیگر، در توصیف گرما و نور شعله­های آتش چنین می­گوید:

دوزخی و بهشتیش مشهور

دوزخ از گرمی و بهشت از نور                     (هفت­پیکر، 691/ 39)

دو فرشته نگهبان و نویسنده اعمال ما

بنا بر اعتقاد عامه مردم به هنگام تولد هر انسان، دو فرشته در سمت چپ و راست دوش وی فرستاده می­شوند که تا پایان عمر مراقب او هستند و اعمال نیک و بد وی را ثبت می­کنند.

خداوند در قرآن در به وجود این فرشتگان اشاره کرده است: إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ * ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ؛ به خاطر بیاورید هنگامی که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت می‏دارند (ق/ 17- 18). نظامی در مخزن­الاسرار و اقبالنامه به این باور اشاره کرده است.

این دو فرشته شده در بند ما		دیو ز بدنامی پیوند ما                      (مخزن­الاسرار، 86/ 4)
که در پیکری کایزد آراستش		فرشته بود بر چپ و راستش                       (اقبالنامه، 1332/ 16)

پیامبران

حضرت محمد (ص)

پیامبر اسلام (ص) انسان کامل و خاتم انبیاء الهی است. نام محمد پیامبر اسلام در قرآن با عنوان محمد ۴ بار و با عنوان احمد ۱ بار آورده شده‌است. احمد در سوره صف آیه ۶ و محمد در سوره‌های سوره آل عمران آیه ۱۴۴ و سوره احزاب آیه ۴۰ و سوره محمد آیه ۲ و سوره فتح آیه ۲۹ آمده‌است. عباراتی چون رسول الله، الرسول، امی و غیره نیز در قرآن آمده‌است. و یک سوره هم به نام محمد در قرآن آمده‌است.

شق­القمر، معجزه پیامبر است که در قرآن مجيد، تنها در آيه دوم تا چهارم سوره قمر به اين موضوع اشاره شده است. در اين آيات چنين مى‌خوانيم: «اِقْترَبَتِ السَّاعَةُ وَ انشقّ الْقَمَر وَ إِن يَرَوْاْ ءَايَةً يُعْرِضُواْ وَ يَقُولُواْ سِحْرٌ مُّسْتَمِرٌّ وَ كَذَّبُواْ وَ اتَّبَعُواْ أَهْوَاءَهُمْ وَ كُلُّ أَمْرٍ مُّسْتَقِر؛ رستاخيز نزديك گرديده و ماه شكافته شد و هنگامى كه نشانه‌اى [و اعجازى] ببينند روى مى‌گردانند و مى گويند سِحر شديدى است، آن ها [پيامبر و آيات او را] تكذيب مى‌كنند و از هوس‌هاى خود پيروى مي‌كنند و هر كارى محفوظ و ثابت مى‌ماند [و جزاى آن دامنگير صاحبش مى‌شود». نظامی در هفت پیکر و شرفنامه به این معجزه پیامبر اشاره کرده و گفته:

کرده ناخن برای انگشتش		سیب مه را دو نیم در مشتش                           (هفت­پیکر، 623/ 30)
ستون خرد مسند پشت او		مه انگشت­کش گشته ز انگشت او                             (شرفنامه، 918/ 12)

طبق باورهای مسلمانان پیامبر (ص) در روز قیامت از مسلمانان شفاعت می کند. طبق روايتى از امام صادق علیه‌السلام مقصود از «قدم صدق» در سوره یونس/۲، شفاعت پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در قیامت است. (طبرسی، 1384ش: ج۵/ ۱۳۴). نظامی نیز در شرفنامه آن حضرت را شفاعتگر روز بیم و امید یعنی روز قیامت معرفی می کند: 

ضمان­دار عالم سیه تا سپید

شفاعتگر روز بیم و امید                           (شرفنامه، 917/ 5)

یکی از بحث‌های بسیار مهم مربوط به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بحث مربوط به معراج ایشان است که در قرآن کریم نیز مطرح شده است. «سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ؛ پاک و منزه است خدایی که در (مبارک) شبی بنده خود (محمّد) را از مسجد حرام (مکّه معظّمه) به مسجد اقصایی که پیرامونش را مبارک و پر نعمت ساختیم سیر داد تا آیات و اسرار غیب خود را به او بنماییم که او (خدا) به حقیقت شنوا و بیناست» (اسراء/ 1). معراج پیامبر و اتفاقاتی که در این سفر برای آن حضرت روی داده است، دستمایه­ای برای شاعران در ساختن مضامین متنوع شده که نظامی هم از این مورد بهره­های فراوان گرفته و مضامین زیبایی خلق کرده است که در ذیل به آن­ها اشاره می­کنیم.

در بیشتر روایات مربوط به سفر شبانه حضرت رسول (ص)، براق را مرکب آن حضرت از مکه تا بیت المقدس و برعکس و صعود به آسمان را از طریق معراج یا بر بال جبرئیل دانسته‌اند (سیوطی، بی‌تا: ج1/ 158) .براق در ادب فارسی، چه در معنای اصلی چه در معانی استعاری (اسب، مرکب تندرو، مرکبی برای سفرهای روحانی)، استعمال شایع دارد (دهخدا، 1361: ذیل براق). نظامی در هفت پیکر به معراج پیامبر با براق اشاره کرده است.

سربلندیش را ز پایه پست گفت بر باد نه پی خاکی

جبرئیل آمده براق به دست تا زمینیت گردد افلاکی                       (هفت­پیکر، 623/ 2- 3)

طبق باورها در معراج پیامبر جبرئیل و دیگر فرشتگان از همراهي با پيامبر (ص) بازماندند. نظامی نیز به این موضوع اشاره کرده و گفته که در آن شب معراج جبرئیل و اسرافیل نتوانستند تا انتهای این سفر روحانی با پیامبر همراه باشند.

پر جبرئیل از رهش ریخته

سرافیل از آن صدمه بگریخته                           (شرفنامه، 920/ 42)

در توصیف پیامبر در شب معراج است که چشم او به هیچ سمت متوجه و متمایل نمی­شد و تمام توجه او به ذات ذوالجلال بود. «مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى» (نجم/ آیه 17).

چشم او را که مهر مازاغست

روضه­گاهی برون ازین باغست                         (هفت­پیکر، 623/ 21)

حضرت آدم (ع)

آدم نخستین انسان بهشتی به فرمان خدا که با فریب ابلیس از میوه ممنوعه خورد و از فرمان خدا سرپیچی کرد و به دلیل این گناه از بهشت رانده شد (اوشیدری، 1371: 455).  نام حضرت آدم علیه السلام ۲۵ بار در آیات قرآن کریم در سوره‌های بقره، آل عمران، مائده، اعراف، اسراء، کهف، مریم، طه و یس آمده است.

شجره ممنوعه یا درخت ممنوع درختی است که حضرت آدم و حوا زمانی که در بهشت ساکن شدند، به‌فرمان خداوند از خوردن میوه آن منع شدند، اما با وسوسه شیطان، آنان میوه درخت ممنوع را خوردند. به دلیل این نافرمانی از بهشت اخراج شدند. در قرآن در سوره‌های بقره/ ۳۵-۳۸، اعراف/ ۱۹-۲۳ و طه/ ۱۲۰-۱۲۲به داستان درخت ممنوع پرداخته است، اما نوع درخت را مشخص نکرده است. ابن کثیر در تفسیر القرآن العظیم این میوه را گندم دانسته است (ابن کثیر، ۱۴۱۲ق: ج۱/ ۸۳). نظامی نیز در مخزن­الأسرار گندم را میوه ممنوعه دانسته است.

قرص جوین می­شکن و می­شکیب

تا نخوری گندم آدم فریب                       (مخزن­الاسرار، 34/ 34)

خداوند در آیات مختلف به داستان هبوط پرداخته است: «همگی (به زمین) فرود آیید! در حالی که بعضی دشمن دیگری خواهید بود. و برای شما در زمین، تا مدت معینی قرارگاه و وسیله بهره برداری خواهد بود» (بقره/ ۳۶). نظامی در اقبالنامه ضمن نعت پیامبر اکرم (ص)، به ماجرای هبوط اشاره می کند:

گر آدم ز مینو درآمد به خاک

شد آن گنج خاکی به مینوی پاک                        (اقبالنامه، 1317/ 13)

 

 

حضرت ابراهیم (ع)

حضرت ابراهیم (ع) یکی از پیامبران اولوالعزم است که در زمان پادشاهی نمرود به نبوت مبعوث شد و قوم بت پرست خود را به دین توحید دعوت نمود. حضرت اسماعیل و حضرت اسحاق (ع) فرزندان حضرت ابراهیم می‌باشند.  نظامی با استفاده از داستان ابراهیم و قربانی کردن اسماعیل، زلف و رخ و چشم و مژه معشوق را توصیف کرده است:

زلف براهیم و رخ آتشگرش

چشم سماعیل و مژه خنجرش                     (مخزن­الاسرار، 30/ 43)

عنوان خلیل الله امتیازی است برای حضرت ابراهیم(ع) که در قرآن نیز به آن اشاره شده است که می فرماید: «وَ مَنْ أَحْسَنُ دینًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفًا وَ اتَّخَذَ اللّهُ إِبْراهیمَ خَلیلاً» (نساء/ 125).

---