مقایسه دیدگاه‌های شیخ صدوق و فخر رازی درباره‌ی مفهوم عقل از منظر قرآن کریم

الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی

فرخنده نصیری ¹ (دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی ،دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا)
عباس احمدی سعدی ² (استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا)

تاريخ الإرسال : 06 الأحد , جمادى الثانية, 1443 تاريخ التأكيد : 13 الأربعاء , جمادى الأولى, 1444 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: عقل نظری, عقل عملی, استکمال عقل, مفاهیم قرآنی, تعقّل,

ملخص المقالة :

از منظر فخر رازی سرچشمه معرفت، نفس ناطقه انسانی است که از آن به عقل یا قوه عاقله تعبیر شده که خود به دو قوه عملی و نظری تقسیم می شود. به عقیده‌ وی عقل نظری برتر از عقل عملی است و هیچ‌گاه حکمت عملی به پای حکمت نظری نمی‌رسد. شیخ صدوق هم عقل‌گرا و هم نص‌گراست هر چند بررسی آثار وی حاکی از آن است که به اصول عقل عملی کمتر اشاره مستقیم نموده و ورود به برخی مباحث و ساحات را برای عقل ممنوع شمرده با این همه اما در بسیاری موارد اصل حسن و قبح ذاتی و عقلی را در مقدمات بحث مورد عنایت قرار داده است. از نظر وی، قرآن کمالات آدمی را در قوه نظریه و قوه عملیه منحصر دانسته است. این تحقیق در صدد نشان دادن بهره گیری فخر رازی و شیخ صدوق از عقل در فهم و تفسیر معارف دینی است. شیخ صدوق کمتر از فخر رازی برای عقل در شناخت خداوند و صفاتش ارزش قائل است . شیخ صدوق عقل را یک منبع عالی برای شناخت و نیز یک دستاویز مهم و مؤثّر جهت درک مسائل دینی و نیز دفاع از امور عقلانی می‌داند.

المصادر:

قرآن کریم

ابراهیمی دینایی، غلامحسین (1385)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران، طرح نو.

ابن­منظور، لسان العرب، تعلیق ووضع الفهارس: علی شیری، الطّبعة الأولی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1413ق.

اکبریان، رضا (1386)، مناسبات دین و فلسفه در جهان اسلام، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

برنجکار، رضا، موسوی، محسن(1389)، عقلگرایی شیخ صدوق و متکلم بودن او، مجله علوم حدیث، شماره 57، ص 35.

جوادپور، غلامحسین (1389)، سنجش و سازش عقل و ایمان از منظر فخرالدین رازی، مجله اندیشه نوین دینی، شماره 20، ص 126.

رازی، فخرالدین محمد، (1381)، شرح الاشارات و التنبیهات ، تهران، دانشگاه تهران.

--------------- (1422ق)، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

-------------- (1373)، شرح عیون الحکمه، ج1 و 2، احمد حجازی السقاء تهران، موسسه الصادق.

الرّاغب الأصفهانی، حسین بن محمّد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، الطّبعة الأولی، دمشق، دار العلم، بیروت، الدّار الشّامیة، 1390.

رضوی، عبدالحمید (1391)، هم آوایی ملاصدرا و خواجه نصیر در باب علم و عقل، مجله تاریخ فلسفه، شماره 4، ص 102

سید وکیلی، هادی (1390)، جایگاه عقل از منظر محدثان امامیه-شیخ کلینی و شیخ صدوق، مجله پژوهش های اعتقادی کلامی، شماره 4، ص 159.

شریف، میان محمد (1365)، تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

صدوق، محمدبن بابویه (1357)، التوحید، قم، موسسه نشر اسلامی (جامعه مدرسین).

 -------- (1405ق)، عیون الاخبار الرضاء، ج1، ابوجعفرمحمدبن علی بن­حسین بن بابویه معروف به شیخ صدوق، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

مؤمن نژاد، ابوالحسن و عباس یوسفی تازه کندی و مرتضی سازجینی (1397)، فصلنامه­ی مطالعات قرآنی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، سال نهم، شماره­ی 35، صص 208- 185.

مهرنیا، حسن و همکاران (1398)، تحلیل و بررسی رابطه عقل و نقل در اندیشه کلامی شیخ صدوق، مجله مطالعات معرفتی در دانشگاه آزاد اسلامی، شماره 78، ص117.