مطالعه قرآنی و روایی در مشروعیت حقوق انتفاعی: حق عمری، رقبی و سکنی
الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی
1 - استادیار، عضو هیأت علمی دانشکده الهیات و علوم اسلامی، گروه حقوق، دانشگاه پیام نور تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: قرآن, روایات, حق انتفاع, فقه, بناء عقلا,
ملخص المقالة :
در امور معیشتی انسان، حق مهمی به نام حق انتفاع وجود دارد، که قانونگذار در قانون مدنی و فقها احکام و آثار آن را بیان نموده است. در این پژوهش سعی شده است که ادله مشروعیت حقوق انتفاعی از جمله حق عمری، رقبی و سکنی با توجه به مطالعات قرآنی و روایی بیان شود. لیکن آنچه عموماً بر فعل خیرات و انفاق درراه خداست، می‌تواند از ادله‌ی مشروعیت این حقوق انتفاعی باشد، که به آیاتی از آن اشاره گردید. همچنین در این پژوهش به سایر ادله از جمله ادله روایی، عمل صحابه پیامبر(ص) و بناء عقلا به عنوان منبع مشروعیت حقوق انتفاعی پرداخته شده است. هدف از این پژوهش واکاوی مشروعیت حق انتفاع با توجه به منابع فقهی اسلامی است. بنابراین با توجه به پیدایش مصادیقی نو و مستحدثه در این موضوع فقهای بزرگ اسلامی و حقوقدانان اسلامی ملاک معینی برای مشخص شدن انواع و احکام حق انتفاع دارند.
کتابنامه
قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.
ابن أنس، مالک. 1406ق، الموطأ، تحقیق: محمد فؤاعد عبد الباقی، چاپ اول، بیروت: ناشر دار احیاء التراث العربی.
ابن أنس، مالک. بی‌تا، المدونة الکبری، مصر: مطبعة السعادة.
ابن حنبل، أحمد. بی‌تا، مسند أحمد، بیروت: دار صادر.
ابن قدامه، موفق الدین أبی محمد عبدالله بن محمد. بی‌تا، المغنی، تحقیق: جماعة من العلما، بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم. 1405ق، لسان العرب، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بخاری، محمد بن اسماعیل. 1401ق، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.
بهوتی حنبلی، الشیخ منصور بن یوسف. 1418ق، کشاف القناع، چاپ اول، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیة.
بیهقی، أحمد بن الحسین بن علی. بی‌تا، سنن الکبری، بیروت: دار الفکر.
تمیمی مغربی، قاضی نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیون. 1383ق، دعائم الاسلام وذکر الحلال والحرام، والقضایا لاحکام عن أهل بیت رسول‌الله علیه و علیهم أفضل السلام، چاپ دوم، مصر: دار المعارف.
جبعی عاملی، زین الدین بن علی(الشهید الثانی). 1414ق، مسالک الافهام، چاپ اول، تحقیق و نشر مؤسسة المعارف الاسلامیه.
جبعی عاملی، زین‌الدین بن علی(الشهید الثانی). 1386ش، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، 1جلدی، تحقیق: اسدالله لطفی، تهران: مجمع علمی فرهنگی مجد
حسینی بهسودی، سید محمد سرور واعظ. 1417ق، مصباح الأصول، چاپ پنجم، قم: مکتبة الداوری.
حلبی، أبوالصلاح. 1403ق، الکافی فی الفقه، تحقیق: شیخ رضا استادی، إصفهان: مکتبة امیرالمؤمنین علیه‌السلام.
حلی، أبی منصور حسن بن یوسف بن مطهر(علامه حلی). 1413ق، قواعد الاحکام، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
حلی، أبی منصور حسن بن یوسف بن مطهر(علامه حلی). 1414ق، تذکرة الفقهاء(ط.ج)، چاپ اول، قم: مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث.
حلی، أبی منصور حسن بن یوسف بن مطهر(علامه حلی). 1415ق، مختلف الشیعة، تحقیق: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، قم: ناشر مؤسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
حلی، جعفر بن حسن(محقق حلی). 1389ق، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، چاپ اول، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
خوئی، سید أبوالقاسم. 1410ق، منهاج الصالحین(المعاملات)، چاپ هجدهم، قم: مدینة العلم.
دمشقی نووی، ابی زکریا محی الدین بن شرف. بی‌تا، المجموع شرح المذهب، بیروت: دار الفکر.
رازی حصاص، ابی بکر أحمد بن علی. 1415ق، أحکام القرآن، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
رازی، محمد بن أبی بکر بن عبدالقادر. 1415ق، مختار الصحاح، تحقیق: احمد شمس‌الدین، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
راغب اصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمد. 1404ق، المفردات فی غریب القرآن، چاپ اول، بی‌جا: دفتر نشر کتاب.
راوندی، قطب‌الدین أبی الحسن سعید بن هبة الله. 1405ق، فقه القرآن، تحقیق: سید احمد حسینی باهتمام سید محمود مرعشی، چاپ دوم، قم: مکتبة آیة الله النجفی المرعشی.
ری‌شهری، محمد. 1416ق، میزان الحکمة، چاپ اول، قم: دار الحدیث.
زحیلی، وهبة. 1409ق، الفقه الاسلامیة وأدلته، بیروت: دار الفکر.
زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله. 1377ق، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد أبو الفضل ابراهیم، چاپ اول، مصر-القاهرة: دار احیاء الکتب العربیة.
سابق، سید. 1391ق، فقه السنة، چاپ اول، بیروت- لبنان: دار الکتاب العربی.
شافعی، أبی عبدالله محمد بن ادریس. 1403ق، الأم، چاپ دوم، بیروت: دار الفکر.
شربینی خطیب، محمد. 1377ق، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی الفاظ لمنهاج، چاپ دوم، مصر: دار احیاء التراث العربی.
شوکانی، محمد بن علی بن محمد. 1973م، نیل الاوطار من أحادیث سید الاخبار شرح منتقی الاخبار، چاپ اول، بیروت-لبنان: دار الجیل.
صفائی، سیدحسین. 1383ش، دوره مقدماتی حقوق مدنی(اشخاص و اموال)، چاپ چهارم، جلد اول، تهران: انتشارات میزان.
طباطبائی، سید محمدحسین. بی‌تا، المیزان فی تفسیر قرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
طریحی، فخرالدین. 1408ق، مجمع البحرین، تحقیق: السید احمد حسینی، چاپ دوم، بی جا: مکتب نشر الثقافة الاسلامیة.
طوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن(شیخ الطائفة). 1351ق، المبسوط فی فقه الامامیة، تحقیق: محمدباقر بهبودی، مطبعة الحیدری، بی جا: المکتبة المرتضویة.
طوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن(شیخ الطائفة). 1365ش، تهذیب الأحکام، تحقیق: سید خراسانی، تصحیح: شیخ محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن(شیخ الطائفه). 1417ق، الخلاف، تحقیق: سید علی خراسانی، سید جواد شهرستانی، شیخ محمدمهدی نجف، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
عاملی، شمس‌الدین محمد بن مکی(الشهید الاول). 1414ق، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، چاپ اول، قم، تحقیق و نشر مؤسسه النشر الاسلامی، التابعة لجماعة المدرسین.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه(1412ق)، تفسیر نور الثقلین، تحقیق: السید هاشم الرسولی المحلاتی، چاپ چهارم، قم، ناشر مؤسسة اسماعیلیان.
عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق(1415ق)، عون المبعود شرح سنن أبی داود، المطبعة: دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، بیروت- لبنان، ناشر دارالکتب العلمیة.
عمید، حسین(1375ش)، فرهنگ لغت عمید، تهران، چاپ هشتم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
فاروقی، حارث سلیمان(1410ق)، المعجم القانونی، چاپ دوم، لبنان-بیروت، ناشر مکتبة.
فتح‌الله، أحمد(1415ق)، ألفاظ الفقه الجعفری، طبع بمطابع المدوخل، چاپ اول، بی‌جا: بی‌نا.
فراهیدی، عبدالرحمن الخلیل بن احمد. 1409ق، کتاب العین، تحقیق: الدکتور مهدی المخزومی، ابراهیم السامرائی، چاپ سوم، بی جا: مؤسسة دار الهجرة.
قزوینی، محمد بن یزید. بی‌تا، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، جلد دوم، بیروت: دار الفکر.
قشیری نیسابوری، ابی الحسین مسلم بن الحجاج ابن مسلم. بی‌تا، الجامع الصحیح(صحیح مسلم)، بیروت: دار الفکر.
قلعجی، محمد روا و حامد صادق وقنیبی. 1405ق، معجم لغة الفقهاء(عربی- انکلیزی)، چاپ اول، بیروت-لبنان: دار النفائس.
قمی سبزواری، علی بن محمد بن محمد. بی‌تا، جامع الخلاف والوفاق بین أئمة الحجاز والعراق، تحقیق: شیخ حسنی بیرجندی، قم: انتشارات زمینه‌سازان ظهور امام عصر(عج).
کاتوزیان، ناصر. 1386ش، دوره مقدماتی حقوق مدنی(اموال و مالکیت)، چاپ نوزدهم، تهران: انتشارات میزان.
کلینی، أبی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق. 1388ق، الفروع من الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
مجلسی، محمدباقر. 1303ق، بحار الأنوار، چاپ سوم، بیروت- لبنان: مؤسسة الوفاء.
موسوی خمینی، روح‌الله. 1385ش، تحریر الوسیلة، چاپ سوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
نجفی، محمدحسن. 1368ش، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: الشیخ علی الآخوندی، چاپ سوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
نسائی، أبوعبدالرحمن أحمد بن شعیب بن علی بن بحر. 1348ق، سنن النسائی، بیروت: دار الفکر.
نوری طبرسی، میرزا حسین. 1408ق، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث.
هورینی فیروزآبادی شیرازی، مجدالدین محمد بن یعقوب. بی‌تا، القاموس المحیط، بیروت-لبنان: دار العلم للجمیع.
مقالات
آل رسول، سوسن و مژگان کاظمی بوئینی. 1398ش، «نهادینه کردن صفت انفاق در انسان از طریق شکرگزاری در بیان قرآن کریم»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دانشگاه آزاد جیرفت، دوره 10، شماره 39، پاییز 1398، صص 353-331.
سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع)، علوم انسانی و اسلامی، مقاله «حق انتفاع در قانون مدنی».
_||_The Holy Quran. Translated by Mehdi Elahi Ghomshei.
Ibn Anas, Malik. 1406 AH, Al-Muta'a, research: Muhammad Fuad Abd al-Baqi, first edition, Beirut: publisher of Dar Ahya Al-Taras Al-Arabi.
Ibn Anas, Malik. Bita, Al-Maduna Al-Kubra, Egypt: Al-Saadat Press.
Ibn Hanbal, Ahmad. Bita, Musnad Ahmad, Beirut: Dar Sader.
Ibn Qadameh, Mowaffaq al-Din Abi Muhammad Abdullah bin Muhammad. No date, Al-Mughni, Research: Jama'a Min Al-Ulama, Beirut: Dar Al-Kitab Al-Arabi.
Ibn Manzoor Afrighi Mesri, Abu al-Fazl Jamal al-Din Muhammad ibn Makram. 1405 AH, Arabic language, first edition, Beirut: Dar Al-Ihyaa Al-Tarath Al-Arabi.
Bokhari, Muhammad ibn Ismail. 1401 AH, Sahih al-Bukhari, Beirut: Dar al-Fekr.
Bahouti Hanbali, Sheikh Mansour bin Yusuf. 1418 AH, Kashaf al-Qana, first edition, Beirut-Lebanon: Dar al-Kitab al-Elmiya.
Beyhaqi, Ahmad bin Al-Hussein bin Ali. No date, Sunan al-Kubra, Beirut: Dar al-Fikr.
Tamimi Maghribi, Qazi Naman ibn Muhammad ibn Mansour ibn Ahmad ibn Hayun. 2004, Doaam Al-Eslam and Zekr Al-Halal and Al-Haram, and Al-Ghazaya Leahkam An Ahl Bayt Rasoulollah peace and blessings be upon him, the second edition, Egypt: Dar al-Ma'arif.
Jabai Amoli, Zayn al-Din bin Ali (Al-Shahid Al-Sani). 1414 AH, Masalak al-Afham, first edition, research and publication of the Islamic Institute.
Jabai Amoli, Zayn al-Din bin Ali (Al-Shahi Al-Sani). 2007, Al-Rawzha Al-Bahiyya Fi Sharh Al-Lama'a Al-Damashqiyah, 1 volume, research: Assadollah Lotfi, Tehran: Majd Scientific and Cultural Association
Hosseini Behsudi, Seyed Mohammad Sarvar Vaez. 1417 AH, Mesbah al-Osul, fifth edition, Qom: Maktaba al-Dawari.
Halabi, Abu al-Salah. 1403 AH, Al-Kafi Fi Al-Fiqh, Research: Sheikh Reza Ostadi, Isfahan: Maktaba Amir Al-Momenin.
Heli, Abi Mansour Hassan bin Yusuf bin Motahar (Allama Heli). 1413 AH, Rules of Rulings, first edition, Qom: Islamic Publishing Foundation.
Heli, Abi Mansour Hassan bin Yusef bin Motahar (Allama Heli). 1414 AH, Tazkerat al-Foghaha, first edition, Qom: Al-Bayt (AS) Leahya Al-Taras.
Heli, Abi Mansour Hassan bin Yusef bin Motahar (Allama Heli). 1415 AH, various Shiites, research: Islamic Publishing Institute, first edition, Qom: Publisher of the Islamic Publishing Institute Al-Tabeat Lejamaat Al-Modaresin
Heli, Ja'far ibn Hassan (Mohaqeq Heli). 2010, Islamic Laws in the Legal and Illegal Issues, First Edition, Beirut: Scientific Foundation.
Khoei, Sayed Abu al-Qasim. 1410 AH, Minhaj Al-Saleheen (Transactions), 18th edition, Qom: Madinat Al-Elm.
Dameshghi Nowi, Abi Zakaria Mohi-Al-Din bin Sharaf. No date, Description of Religion, Beirut: Dar al-Fikr.
Razi Hasas, Abi Bakr Ahmad Ibn Ali. 1415 AH, Ahkam al-Quran, first edition, Beirut: Dar al-Kotob al-Elmiya.
Razi, Muhammad ibn Abi Bakr ibn Abdul Qadir. 1415 AH, Mukhtar Al-Sahah, research: Ahmad Shamsuddin, first edition, Beirut: Dar Al-Kotob Al-Elamiya.
Ragheb Isfahani, Abu al-Qasim al-Hussein bin Muhammad. 1404 AH, Al-Mufradat Fi Gharib Al-Quran, first edition, no place: Book Publishing Office.
Ravandi, Qutboddin Abi Al-Hassan Saeed Ibn Hiba Allah. 1405 AH, Quranic jurisprudence, research: Sayyid Ahmad Hosseini by Sayyid Mahmoud Marashi, second edition, Qom: Ayatollah Al-Najafi Al-Marashi
Rey Shahri, Mohammad, 1416, Mizan Al-Hakama, First Edition, Qom: Dar Al-Hadis
AH, 1409 Zahili, Vahaba, 1409, Islamic jurisprudence and its evidence, Beirut: Dar al-Fikr.
Zarkashi, Badruddin Muhammad bin Abdullah. 1998 AH, Al-Burhan Fi Oloom Al-Quran, research: Muhammad Abu Al-Fazl Ibrahim, first edition, Egypt-Cairo: Dar Al-Ahya Al-Kotob Al-Arabiya.
Sabegh, Seyed. 2012, Sunni jurisprudence, first edition, Beirut - Lebanon: Dar Al-Kitab Al-Arabi. Shafi'i, Abi Abdullah Muhammad bin Idris. 1403 AH, Al-Umm, second edition, Beirut: Dar al-Fikr.
Sherbini Khatib, Mohammad 1998, Mughni al-Muhtaj Ela Marefat Maani Al-Faz Lemenhaj, second edition, Egypt: Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi.
Shokani, Muhammad ibn Ali ibn Muhammad. 1973, Nil al-Awtar Men Ahadis Sayyid al-Akhbar Sharh al-Muntaqi al-Akhbar, first edition, Beirut-Lebanon: Dar al-Jail.
Safaei, Seyed Hossein 2004, Introductory Course in Civil Law (Persons and Property), Fourth Edition, Volume 1, Tehran: Mizan Publications.
Tabatabai, Seyed Mohammad Hussein, no date, Al-Mizan Fi Tafsir Quran, Qom: Islamic Publishing Foundation, Al-Tabea Lejamaat Al-Modaresin.
Tarihi, Fakhreddin 1408 AH, Bahrain Assembly, research: Al-Sayyid Ahmad Husseini, second edition, no place: Islamic Culture Publishing School.
Tusi, Abi Ja'far Muhammad ibn al-Hasan (Sheikh Al-Taefe). 1972, expanded in Imami jurisprudence, research: Mohammad Baqir Behboodi, Al-Haydari Press, no place: Mortazavi School.
Tusi, Abi Ja'far Muhammad ibn al-Hasan (Sheikh Al-Taefe). 1986, Tahzhib al-Ahkam, research: Seyyed Khorasani, correction: Sheikh Mohammad Akhoondi, fourth edition, Tehran: Dar al-Kotob al-Islamiya.
Tusi, Abi Ja'far Muhammad ibn al-Hasan (Sheikh Al-Taefe). 1417 AH, Al-Khalaf, research: Seyyed Ali Khorasani, Seyyed Javad Shahrestani, Sheikh Mohammad Mehdi Najaf, first edition, Qom: Islamic Publishing Institute.
Amoli, Shams al-Din Muhammad ibn Maki (Al-Shahid Al-Aval). 1414 AH, Sharia courses in Imami jurisprudence, first edition, Qom, research and publication of the Islamic Publishing Institute, Al-Tabea Lejamaa Al-Modaresin.
Arusi Hoveizi, Abd Ali Ibn Juma (1412 AH), Tafsir Noor Al-Thaqalin, Research: Al-Sayed Hashim Al-Rasooli Al-Mahalati, Fourth Edition, Qom, Publisher of the Ismaili Institute.
Azimabadi, Muhammad Shams al-Haqq (1415 AH), Aoun al-Maboud Sharh Sunan Abi Dawood, Press: Dar al-Kitab al-Elmiya, second edition, Beirut, Lebanon, publisher of Dar al-Kitab al-Elamiya.
Amid, Hossein (1996), Amid Dictionary, Tehran, 8th edition, Tehran, Amirkabir Publications.
Farooqi, Hares Suleiman (1410 AH), Legal Dictionary, Second Edition, Lebanon-Beirut, School Publisher.
Fathullah, Ahmad (1415 AH), the words of Al-Jaafari jurisprudence, Tab Bemata Al-Madukhal, first edition, no place: Bina.
Farahidi, Abdul Rahman Al-Khalil bin Ahmad 1409 AH, Kitab al-Ain, research: Dr. Mehdi Al-Makhzoumi, Ibrahim Al-Samarai, third edition, no place: Dar Al-Hijra Foundation.
Qazvini, Muhammad ibn Yazid. No date, Sunan Ibn Majah, Research: Muhammad Fouad Abd al-Baqi, Volume II, Beirut: Dar al-Fikr.
Qashiri Nisaburi, Abi Al-Hussein Muslim Ibn Al-Hajjaj Ibn Muslim. No date, Al-Jame 'Al-Sahih (Sahih Muslim), Beirut: Dar Al-Fikr.
Qalaji, Mohammad Rawa and Hamed Sadegh and Qanibi. 1405 AH, Dictionary of Jurisprudence (Arabic-English), first edition, Beirut-Lebanon: Dar al-Nifais.
Qomi Sabzevari, Ali ibn Muhammad ibn Muhammad. No date, comprehensive disagreements and differences between the Imams of Hejaz and Iraq, research: Sheikh Hassani Birjandi, Qom: Publications of the founders of the advent of Imam Asr (as).
Katozian, Nasser 2007, Introductory Course in Civil Law (Property), 19th Edition, Tehran: Mizan Publications.
Klini, Abi Ja'far Muhammad ibn Ya'qub ibn Ishaq. 2009, Al-Faru'a men Al-Kafi, research: Ali Akbar Ghaffari, third edition, Tehran: Dar Al-Kotob Al-Islami.
Majlisi, Mohammad Baqir 1924, Bahar Al-Anvar, third edition, Beirut - Lebanon: Al-Wafa Foundation. Mousavi Khomeini, Ruhollah. 2006, Tahrir al-Wasila, third edition, Tehran: Imam Khomeini Publishing House.
Najafi, Mohammad Hassan 1989, Jawahar al-Kalam fi Sharh Sharia al-Islam, research: Sheikh Ali Al-Akhundi, third edition, Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiya.
Nesaei, Abu Abdul Rahman Ahmad Ibn Shoaib Ibn Ali Ibn Bahr. 1969, Sunan al-Nasaei, Beirut: Dar al-Fikr.
Nouri Tabarsi, Mirza Hussain 1408 AH, Mustadrak al-Wasael wa Mustanbat al-Masa'il, second edition, Beirut: Moasese Ale Al-Beit Leahya Al-Taras.
Horini Firoozabadi Shirazi, Majdaldin Mohammad bin Yaqub. No date, Dictionary Dictionary, Beirut-Lebanon: Dar Al-Alam Leljami.
Articles
Al-Rasoul, Susan and Mojgan Kazemi Buini. 2019, "Institutionalizing the attribute of charity in human beings through gratitude in the expression of the Holy Quran", Quarterly Journal of Quranic Studies, Jiroft Azad University, Volume 10, Number 39, Fall 2019, pp. 353-331.
Website of Baqir al-Oloom Research Institute, Humanities and Islamic Sciences, article "The right of for-profit in civil law".
