تاثیر مولفه های تمرکززدایی بر تبیین الگوی رشد نامتوازن کلانشهر تهران
الموضوعات :
اکبر گنجه
1
,
علیرضا استعلاجی
2
,
علی شیخ اعظمی
3
,
حمیدرضا صباغی
4
1 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران.
2 - استاد گروه جغرافیا، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهر ری، ایران.*(مسوول مکاتبات)
3 - استادیار، جغرافیا و برنامه ریزی شهری ، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
4 - استادیار، جغرافیا و برنامه ریزی شهری ، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: تمرکز زدایی, رشد نامتوازن, کلانشهر تهران.,
ملخص المقالة :
زمینه و هدف: شهر گریزی به عنوان جابجایی جمعیت از نواحی شهری به نواحی روستایی، به ویژه با مهاجرت از شهر به روستا، مطرح است. این پدیده می‌تواند با تحلیل تفاوت نرخ رشد جمعیت در نواحی روستایی نسبت به نواحی شهری، وارد شود. شهرنشینی به دلیل تأثیرات آسیب‌های زیست‌محیطی مضر در کشورهای مختلف به یک نگرانی جهانی تبدیل شده است. هدف اصلی این پژوهش بررسی تأثیر مولفه‌های تمرکز زدایی بر الگوی رشد نامتوازن کلانشهر تهران است.
روش بررسی: پژوهش با تأکید بر تمرکز زدایی شهری، به بررسی تأثیر مولفه‌های این پدیده بر رشد کلانشهر تهران پرداخت. جامعه هدف این تحقیق، کارکنان شهرداری تهران بودند که از طریق نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند. از پرسشنامه‌های استاندارد به عنوان ابزار پژوهش استفاده شده و برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از تحلیل حداقل مربعات جزئی (PLS) استفاده شد.
یافته‌ها: نتایج تحقیق نشان دادند که مولفه‌های تمرکز زدایی، به ویژه در زمینه‌های قدرت مدیریت و خصوصی‌سازی و واگذاری قدرت، تأثیر مثبت و معناداری بر الگوی رشد کلانشهر تهران دارند.
بحث و نتیجه‌گیری: تأثیر مثبت مولفه‌های تمرکز زدایی بر قدرت مدیریت و خصوصی‌سازی و واگذاری قدرت، در جهت توسعه و بهبود الگوی رشد کلانشهر تهران می‌افزاید. این نتایج نشانگر اهمیت اقداماتی هستند که به تمرکز زدایی از شهرها به روستاها و بهبود مدیریت و خصوصی‌سازی منابع می‌پردازند و با توجه به یافته‌های حاصل از تحقیق، می‌توان نتیجه گرفت که تمرکز زدایی در ارتقاء قدرت مدیریت و خصوصی‌سازی، می‌تواند به بهبود و تعادل در الگوی رشد کلانشهر تهران کمک کند. این نتایج اهمیت اجرای اقدامات مؤثر در زمینه‌های مورد بررسی را تأکید می‌کنند و می‌تواند به سازمان‌ها و مسئولان شهری در تصمیم‌گیری‌های مستقبلی کمک کند.
1. Havryliuk, o., gnatiuk, o. And mezentsev, k., 2021. Suburbanization, but centralization? Migration patterns in the post-soviet functional urban region–evidence from kyiv. Folia geographica, 63(1), p.64.
2. Novotný, L., 2019. Impact of migration on rural region in post-socialist Slovakia. Three Decades of Transformation in the East-Central European Countryside, pp.165-189.
3. Shi, G., Lu, X., Zhang, H., Zheng, H., Zhang, Z., Chen, S., Xing, J. and Wang, S., 2022. Air pollutant emissions induced by rural-to-urban migration during China's urbanization (2005–2015). Environmental Science and Ecotechnology, 10, p.100166.
4. Carson, D.A., Carson, D.B. and Argent, N., 2022. Cities, hinterlands and disconnected urban-rural development: Perspectives from sparsely populated areas. Journal of Rural Studies, 93, pp.104-111.
5. He, S.Y., Wu, D., Chen, H., Hou, Y. and Ng, M.K., 2020. New towns and the local agglomeration economy. Habitat international, 98, p.102153.
6. Atack, J., Margo, R.A. and Rhode, P.W., 2022. Industrialization and urbanization in nineteenth century America. Regional Science and Urban Economics, 94, p.103678.
7. Wang, J., Zhou, Y., Zhou, L., Zhang, Y., Qin, B., Spencer, R.G., Brookes, J.D., Jeppesen, E., Weyhenmeyer, G.A. and Wu, F., 2023. Urbanization in developing countries overrides catchment productivity in fueling inland water CO2 emissions. Global Change Biology, 29(1), pp.1-4.
8. Humbal, A., Chaudhary, N. and Pathak, B., 2023. Urbanization Trends, Climate Change, and Environmental Sustainability. In Climate Change and Urban Environment Sustainability (pp. 151-166). Singapore: Springer Nature Singapore.
9. Almulhim, A.I. and Cobbinah, P.B., 2023. Can rapid urbanization be sustainable? The case of Saudi Arabian cities. Habitat International, 139, p.102884.
10. Buettner, T., 2015. Urban estimates and projections at the United Nations: The strengths, weaknesses, and underpinnings of the world urbanization prospects. Spatial Demography, 3(2), pp.91-108.
11. Bagheri, B. and Soltani, A., 2023. The spatio-temporal dynamics of urban growth and population in metropolitan regions of Iran. Habitat International, 136, p.102797.
12. Hosseinzadeh Delir, K., 1381, role-players of urban management and the necessity of specialization in councils: a conversation with Karim Hosseinzadeh Delir. Municipalities 38. (In Persian)
13. Panday, P.K., 2019. The administrative system in Bangladesh: Reform initiatives with failed outcomes. Civil service management and administrative systems in South Asia, pp.215-239.
14. Foroghi Abri Ali Asghar and Sohami Farhad. ., 2016, investigation and analysis of factors affecting centralism in the contemporary history of Iran in the two parts of the constitutional revolution and the Islamic revolution. History of Revolution, second period(2-3), 115-146. (In Persian)
15. Nikouei, M., 2023. Creating Local Democracy in Iran: State Building and the Politics of Decentralization by Kian Tajbakhsh. The Middle East Journal, 77(2), pp.231-233.
16. Chen, Y., Hu, Y. and Lai, L., 2022. Demography-oriented urban spatial matching of service facilities: Case study of changchun, China. Land, 11(10), p.1660.
17. Kessy, A.T., 2023. Decentralization and administrative discretion in Tanzania: An analysis of administrative discretion on human resources, finance and service delivery. Social Sciences & Humanities Open, 8(1), p.100684.
18. Rondinelli, D.A., 2022. Administrative decentralization of agricultural and rural development programs in Asia: A comparative analysis. In Agricultural extension worldwide (pp. 22-57). Routledge.
19. Colomb, C. and Tomaney, J., 2021. Spatial planning, nationalism and territorial politics in Europe. Regional Studies, 55(1), pp.101-114.
20. Hosseini, S.H. and Hajilou, M., 2019. Drivers of urban sprawl in urban areas of Iran. Papers in Regional Science, 98(2), pp.1137-1158.
21. Pajoohan, M., 2019. Regional development or regional policies? A review of 60 years of regional planning and development in pre and post Islamic revolution Iran. Journal of Regional and City Planning, 30(2), pp.102-122.
22. Ladier-Fouladi, M., 2021. The Islamic Republic of Iran’s New Population Policy and Recent Changes in Fertility. Iranian Studies, 54(5-6), pp.907-930.
23. Timuri Asghar, Nia Jamila Tawakli, Meshkini Abolfazl., 1401, measuring the spatial extent of Tehran metropolis and its effect on environmental changes. Applied Research of Geographical Sciences. 22 (65): 367-380. (In Persian)
24. Bahadorestani, A., Naderpajouh, N. and Sadiq, R., 2020. Planning for sustainable stakeholder engagement based on the assessment of conflicting interests in projects. Journal of Cleaner Production, 242, p.118402.
25. Zhao, L. and Shen, L., 2019. The impacts of rail transit on future urban land use development: A case study in Wuhan, China. Transport Policy, 81, pp.396-405.
26. Liu, Z., Ding, M., He, C., Li, J., & Wu, J. (2019). The impairment of environmental sustainability due to rapid urbanization in the dryland region of northern China. Landscape and Urban Planning, 187, 165-180.
27. Moon, D. (2018). A Study of the Impact of the Fiscal Decentralization on the Regional Disparity: Focus on 16 Metropolitan and Provincial Governments of South Korea, Advances in Social Science, Education and Humanities Research, 191.
28. Zarei, Yaqoub, Astelazhi, Alireza, 1400, measuring and analyzing some cultural components of development in the cities of Bushehr province using multi-indicator decision-making hybrid models, Haft Hesar Environmental Studies Quarterly, Volume 6, Number 22. (In Persian)
29. Tavakoli Kajani, Hossein, Astelaji, Alireza, Ranjbar, Hossein., 2019, evaluation of the changes of city-rural linkages in the regional sustainable development system (case study of Ray city and the sphere of influence), Scientific and Research Quarterly and International Geography of Iran, no. 63, period 17. (In Persian)
30. Ghafari Masoud, Rostampour Mohammad, 1400, the ratio of centralization and good governance in the ninth and tenth governments. Islamic World Political Research Quarterly. 11 (1): 139-161. (In Persian)
31. Ahmadi Marzieh and Alikhan Gorgani Ruhollah, 1400, Financial Decentralization of Vertical Balance and Regional Development in Iran (Case Study: Iranian Provinces), Sustainable Development and Growth Research, Year 21, 1, 182-147. (In Persian)
32. Kishoredoost Junbeh, Samaneh F. Ahmadi, Hossein, 1400, Analysis of the obstacles and challenges of achieving decentralization in the framework of Islamic councils in the Islamic Republic, Public Policy Quarterly, Volume 7, Number 1, pp. 175-197. (In Persian)
33. Expert, U.P., Aslipour, H., Expert, S.C., Shieh, A., Babaei, E. and Expert, U.P., 2022. National Urban Policy Programme Developing National Urban Policy and Smart City Strategy in IR Iran.
34. Rahi, S., Alnaser, F.M. and Abd Ghani, M., 2019. Designing survey research: recommendation for questionnaire development, calculating sample size and selecting research paradigms. Economic and Social Development: Book of Proceedings, pp.1157-1169.
35. Roeser, T. and Kern, E.M., 2015. Surveys in business process management–a literature review. Business Process Management Journal, 21(3), pp.692-718.
36. CAROL, D.N., 2004. Factors associated with dietary intake among hiv positive adults (18-65 years) at the mildmay center, Kampala, Uganda.
37. Dijkstra, T.K. and Henseler, J., 2015. Consistent partial least squares path modeling. MIS quarterly, 39(2), pp.297-316.
38. Yahaya, M., Murtala, A.A. and Onukwube, H.N., 2019. Partial Least Square Structural Equation Modeling (PLS-SEM): A Note For Beginners. Retrieved November, 6, p.2020.
39. Cheung, G.W., Cooper-Thomas, H.D., Lau, R.S. and Wang, L.C., 2023. Reporting reliability, convergent and discriminant validity with structural equation modeling: A review and best-practice recommendations. Asia Pacific Journal of Management, pp.1-39.
40. Fang, H.F., Susanti, H.D., Dlamini, L.P., Miao, N.F. and Chung, M.H., 2022. Validity and reliability of the spiritual care competency scale for oncology nurses in Taiwan. BMC Palliative Care, 21(1), pp.1-11.
41. Ciavolino, E., Ferrante, L., Sternativo, G.A., Cheah, J.H., Rollo, S., Marinaci, T. and Venuleo, C., 2022. A confirmatory composite analysis for the Italian validation of the interactions anxiousness scale: a higher-order version. Behaviormetrika, pp.1-24.
42. Ab Hamid, M.R., Sami, W. and Sidek, M.M., 2017, September. Discriminant validity assessment: Use of Fornell & Larcker criterion versus HTMT criterion. In Journal of Physics: Conference Series (Vol. 890, No. 1, p. 012163). IOP Publishing.
تاثیر مولفه های تمرکززدایی بر تبیین الگوی رشد نامتوازن کلانشهر تهران
چکیده
شهر گریزی حرکت جمعیت از نواحی شهری به نواحی روستایی که عموما با مهاجرت از شهر به ورستا همراه است ، که می تواند با مقایسه تفاوت نرخ رشد جمعیت در نواحی روستایی نسبت به نواحی شهری نشان داه شود. شهرنشینی به دلیل تأثیرات آسیب‌هاي زیست محیطی مضر آن در بسیاري از کشورها به یک نگرانی اساسی در سراسر جهان تبدیل شده است. شهر گریزی هم می تواند شامل تمرکز زدایی (مهاجرت از شهری های کوچک و بزرگ به نواحی روستایی مجاور) و نیز شامل تراکم زدایی (مهاجرت درون منطقه ای از نواحی کلانشهری به نواحی روستایی) باشد. براین اساس هدف این پژوهش بررسی تاثیر مولفه های تمرکززدایی بر تبیین الگوی رشد نامتوازن کلانشهر تهران می باشد. جامعه هدف این پژوهش کارکنان شهرداری تهران بود که از طریق نمونه‌گیری تصادفی انتخاب و در بازه زمانی ۶ ماه مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار پژوهش پرسشنامه‌های استاندارد بود و برای برازش و آزمون فرضیه‌های پژوهش از تحلیل حداقل مربعات جزئی (
) استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد مولفه های تمرکززدایی بر قدرت مدیریت و خصوصی سازی و واگذاری قدرت تاثیر مثبت و معناداری دارد.
کلید واژه: تمرکز زدایی ، رشد نامتوازن ، کلانشهر تهران
نویسنده مسئول دکتر علیرضا استعلاجی Email : al_estelaji@yahoo.com
مقدمه
در فرایند شهرنشینی ، برخی محققین به چهار مرحله شهرنشینی : شامل شهر نشینی (بمب جمعیت در نواحی شهری)، حومه نشینی (گسترش شهری در نواحی پیرامونی) ، شهر گریزی (کاهش جمعیت در نواحی شهری) و شهر نشینی مجدد (ظهور مجدد ویژگی های شهری در کانون های شهری) اشاره می کند (هارلیلینکو و همکاران1 ، 2021). شهر نشینی، فرآیندی است که جمعیت از مناطق پرتراکم به مناطق با تراکم کمتر مهاجرت می‌کند. به عبارت دیگر، شهرگریزی نشان‌دهنده حرکت جمعیت از مناطق شهری به مناطق روستایی است، که معمولاً با مهاجرت افراد از شهر به روستاها همراه میشود. این موضوع با مقایسه نرخ رشد جمعیت در مناطق روستایی نسبت به مناطق شهری قابل مشاهده است. به عبارت دیگر، شهرگریزی یک روند است که شامل تمرکز جمعیت از مناطق با تراکم جمعیت بالا به مناطق با تراکم پایین میشود. (شی و همکاران 2، 2022). شهرگریزی شامل تمرکز زدایی (مهاجرت از شهرهای کوچک و بزرگ به نواحی روستایی مجاور) و تراکم زدایی (مهاجرت درون منطقه‌ای از نواحی کلانشهری به نواحی روستایی) است. این جریان یا شهرگریزی، ابتدا با تحلیل‌های جمعیتی در ایالات متحده شناخته شد و به معنای مهاجرت معکوس از شهر به روستا میباشد (نووتنی3، 2019). شواهد نشان می دهد که شهرگریزی در کانادا یک پدیده پیچیده است و نباید به عنوان یک جریان یک‌سویه تلقی شود. بلکه، این بهتر است به عنوان یک ترکیب از فرآیندهای مختلف تغییر جمعیت در نظر گرفته شود. برخی نویسندگان تفاوت‌ها را در تمرکز زدایی (مهاجرت از شهر به نواحی روستایی مجاور) و تراکم زدایی (مهاجرت از شهرهای عظیم به نواحی روستایی دیگر) مورد تأکید قرار می دهند. تمرکز زدایی عمدتاً با تغییرات اساسی در سبک زندگی همراه است. این پدیده در کشورهای توسعه یافته مورد بررسی قرار گرفته است و همچنین در کشورهای در حال توسعه، به ویژه در آمریکای لاتین و آرژانتین، مورد مطالعه قرار گرفته است. در طول دهه گذشته در کانادا، به دلیل شهرگریزی، نرخ رشد جمعیت در مناطق با جمعیت کمتر از 2000 نفر از مناطق شهری بیشتر بوده است، و همچنین در هشت استان این کشور، ارتباط منفی بین اندازه جمعیت سکونتگاه‌ها و نرخ رشد جمعیت آنها وجود داشته است. (کارسون و همکاران4 ، 2022). شهرنشینی به دلیل تأثیرات آسیب‌هاي زیست محیطی مضر آن در بسیاري از کشورها به یک نگرانی اساسی در سراسر جهان تبدیل شده است (هی و همکاران5، ٢٠٢٠). در اوایل قرن نوزدهم تنها ٥ درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کردند، اما امروزه بیش از نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهري زندگی می‌کنند (آتاک،6 ٢٠١٦). با افزایش رشد شهرنشینی، سهم کشورهاي در حال توسعه از رشد جمعیت شهري بیش از ٩٠ درصد بوده است و این رشد گسترده اغلب غیرقابل تنظیم بوده است (وانگ7 و همکاران، 2023). روند شهرنشینی کنونی نشان می‌دهد که تا سال ٢٠٥٠ بیش از ٣ میلیارد نفر دیگر در شهرها ساکن خواهند شد (هومبا 8 و همکاران، 2023). در نتیجه رشد نامتوازن شهرنشینی بیش از حد؛ آلودگی، فقر، زاغه نشینی، افزایش سطح خشونت، تغییرات ساختار اجتماعی، نابرابري و.. به وجود می‌آورد و تمامی ابعاد اقتصادي، اجتماعی، کالبدي و محیطی آن تحت تأثیر قرار می‌گیرد (المولهیم و کوبیناه 9،2023). لذا سازمان ملل متحد هر دو سال یک بار برآورد و پیش‌بینی‌هاي جمعیت‌هاي شهري و روستایی تمامی کشورهاي جهان را با عنوان «چشم‌انداز جهانی شهرنشینی» انجام می‌دهد (لیما و همکاران10،2016). یکی از ویژگی‌هاي شهرنشینی در ایران، تمرکزگرایی آن است. این ویژگی سبب افزایش تعداد شهرها و به وجود آمدن شهرهاي بزرگ و تمرکز جمعیت و تمرکز فضاهاي اداري و خدماتی در آنها به‌ویژه در شهرهاي بزرگ مانند کلان‌شهرها شده، به‌طوريکه وجود این گونه شهرها مهم ترین ویژگی نظام شهري کنونی ایران است (باقری و سلطانی11،2023). این تمرکز ناشی از اهمیت نقش دولت و سازمان‌هاي اداري(حسین زاده دلیر و هوشیار، 1381) درچگونگی ساماندهی نظام شهري درایران است.
مبانی نظری پژوهش
تراکم زدایی
تراکم زدایی یا مرکزگریزی در دستگاه دولتی نشان دهنده اصلاحات ادرای اساسی است که اغلب کشورهای در حال توسعه و جهان سوم از اجرای آن غفلت می کنند یا به کندی آن را اجرا می کنند (پاندایی 12 ، 2019). مقصود از تمرکززدایی نیز توزیع و پراکنده ساختن قدرت سیاسی و اداري، تصمیم‌‌گیري و اجراي آن در میان نهادها، سازمان‌ها و ساختارهاي مختلف مدنی در سطح ملی است (فروغی ابري و سهامی، ١٣٩٣). عدم تمرکز سیستم سیاسی روشی است که در آن دولت مرکزي حق و اختیار تصمیم‌‌گیري و گاهی امکانات مادي لازم را به نهادهاي محلی، که متصدیان آن بسته به توسعه سیاسی کشور توسط مردم همان محل انتخاب شده‌اند، واگذار می‌‌نماید (نیگویی13, 2023). تمرکززدایی را حرکتی از مرکز به سمت پیرامون می‌‌داند که باعث کاهش تدریجی درجه تمرکز و افزایش درجه عدم تمرکز میشود (چن14 و همکاران، 2022). هدف از تمرکززدایی انتقال مسئولیت برنامهریزي، مدیریت، تخصیص منابع از دولت مرکزي به سازمان‌هاي پیرامونی آن از قبیل واحدهاي وزارتخانه‌‌ها و سازمان‌هاي دولت مرکزي، سطوح پایین‌‌تر دولت مرکزي، مسئولین منطقه‌‌اي و یا سازمان‌هاي داوطلبانه یا خصوصی غیردولتی است (کیسی 15، 2023). رویکرد دیگري در تعریف تمرکززدایی به تحویل دادن مقداري از قدرت و اختیارات اداري و یا مسئولیت به سطوح پایین‌‌تر سازمان‌ها و وزارت خانههاي مرکزي اشاره دارد که با این اقدام قدرت اداري در داخل دولت مرکزي بازتوزیع میشود. پیشرفت جوامع و به تبع آن افزایش سطح آگاهی و توانایی مردم در درك نیازها و راه‌هاي برآوردن آنها، ضرورت مداخله آنها را در اداره امور بیشتر نموده است. این روند نیز جز از طریق سازمان‌دهی آنها در شکل نهادهاي مشارکتی محلی و منطقه‌‌اي امکان‌پذیر نبوده است. ازاین‌‌رو براي نیل به توسعه، تنوع در ساختار حکومتی، تمرکززدایی و واگذاري اختیارات به سطوح پایین‌‌تر مطرح شده است (روندینلی 16، 2022). براساس گزارش سیاست توزیع فضایی و شهرنشینی (کولومب17 و همکاران، 2021)، کشور ایران در ٥ سال گذشته سیاست‌هایی را برای کاهش مهاجرت از شهر به روستا و تمرکززدایی از شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک و مناطق روستایی اجرا کرده است. اما تاکنون، اقدام مؤثری برای انتقال ساکنان شهرها از مناطق آلوده و خطرناک به مناطق امن انجام نشده است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه با شرایط موجود در فضای مسکونی و سکونتگاه خود راضی نیستند و در تلاش برای اصلاح و بهبود شرایط حاکم هستند. یکی از سیاست‌های مطرح برای توسعه فضای سکونتگاه‌ها و بهبود توزیع جمعیت و فعالیت در کشورها، ایجاد و توسعه شهرهای جدید است. این مفهوم اولین بار در انگلستان ظاهر شد و پس از جنگ جهانی دوم به دلیل رشد رو به افزایش جمعیت شهری و مشکلات شهرنشینی اجرا شد (حسینی و هاجی لو18، 2019). دو هدف اصلی ایجاد شهرهاي جدید از دیدگاه توسعه فضایی، تمرکززدایی از مادرشهرها و تمرکزگرایی در مناطق مستعد توسعه اما توسعه نیافته و کمتر توسعه یافته است. تحولات اقتصادي ـ اجتماعی، سیاسی کشور در چند دهه گذشته (آغاز حکومت پهلوي تا دهه اول پس از پیروزي انقلاب اسلامی)، سبب تجمع و تمرکز جمعیت و فعالیت‌هاي مهم اقتصادي در چند قطب عمده کشور (مادرشهرهایی چون تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و..) گردید و شکل‌گیري سیاست ایجاد شهرهاي جدید کشور با هدف تمرکززدایی از مادرشهرهاي عمده را باعث شد (پژوهان19، 2019). در این میان کشور جمهوري اسلامی ایران با هزینه‌اي بالغ بر سیصد هزار میلیارد تومان براي حل مشکلات جمعیتی اقدام به تاسیس شهرهاي جدید نمود (لادیر و فولادی، 2021). در حال حاضر در مورد موفقیت یا عدم موفقیت این برنامه اظهارات متفاوتی وجود دارد. از یک سو مسئولان و متولیان این امر یعنی وزارت مسکن و شهرسازي و خصوصا شرکت عمران شهرهاي جدید20 بر موقفیت این برنامه پافشاري کرده و قصد ادامه و توسعه این سیاست را دارند و از سوي دیگر منتقدان و متخصصان در گرایش‌هاي مختلف خصوصا برنامهریزي شهري در مورد عدم‌کارایی و عدم‌موفقیت این سیاست، نظریات متفاوتی ارائه داده‌اند (مشکینی و همکاران،1401). اهم تلاش صاحب نظران، تعیین ابزار سنجش معتبر و قابل استناد در امر ارزیابی بوده و استفاده از آن به عنوان پایه و مبناي جهت برنامهریزي براي رفع نواقص و کمبودها، ارتقا و بهبود این پروژه‌هاست (بهادورستانی21،2020). در چنین شرایطی، ارزیابی عملکرد این شهرها و مرور نتایج این سیاست ضروری به نظر می‌رسد. هدف تحقیق حاضر روشن‌سازی این مسأله مهم است که اگرچه شهرهای جدید فقط در بُعد زمانی و به میزان کمی از برنامه خود عقب بوده‌اند، اما نتایج نشان می‌دهد که اهداف این شهرها و عملکرد آنها تا حد زیادی با برنامه‌هایشان مطابقت داشته است. بنابراین، می‌توان با دید مثبت این برنامه را ارزیابی کرد. شهرهای جدید دارای پتانسیلی هستند که اگر روند تکمیل شهر جدید با استفاده از ابزاری در بُعد زمانی جدید تسریع یابد و در نهایت بتوانند به اهداف خود، حتی با تأخیر زمانی، دست یابند، در این صورت می‌توان توجیهی برای ادامه یا گسترش این سیاست داشت. اما اگر این شهرها نه تنها از نظر زمانی از دستیابی به ارقام اولیه برنامه عقب بوده و نتایج حاصل از عملکرد آن با اهداف برنامه مطابقت نداشته باشد، در آن صورت نمی‌توان به دستیابی این برنامه به اهدافش در آینده خوش‌بین بود. در چنین حالتی، مورد بررسی، تغییر یا توقف توسعه سیاست احداث شهرهای جدید را مطرح کرد.
پیشینه پژوهش
پیشینه پژوهش خارجی
هی22 و همکاران (2020) به بررسی تأثیر شهرهای جدید بر اقتصاد محلی پرداختند و بیان داشتند این شهرها به عنوان ابزاری برای اسکان جمعیت از مناطق شهری استفاده میشوند. با گذشت هفتاد سال از توسعه شهرهای جدید، مطالعات اندکی بر این سوال پرداخته‌اند که آیا اقتصاد انباشت درون شهری در این شهرها شکل گرفته و به چه حدی پایدار است. نتایج نشان دادند که تعداد کمی از این مراکز دارای محل‌های استقرار قوی هستند و بیشتر مشاغل در هسته شهری به طور پایدار باقی مانده‌اند. اقتصاد شهرهای جدید در جذب بخشی از اشتغال شهر حرکت چندانی نکرده است، و مراکز فرعی نیز ترکیب صنعتی مشابهی دارند. ژائو لی‌آیوان23 و همکاران (2019) به بررسی توسعه 6 شهر جدید در ووهان چین پرداخته‌اند و اظهار داشتند که توسعه موفق این شهرها با توجه به مقایسه خصوصیات مکانی و فرآیندهای تکاملی با شهر مادر نشان می‌دهد که تفویض اختیار به مراکز محلی با توجه به ویژگی‌های تکامل مکانی می‌تواند به توسعه بهتر شهرها کمک کند. در پژوهش لیو24 و همکاران (2019) در مورد شهرنشینی شتابان در منطقه سرزمین خشک شمالی چین، تأثیر گستردگی فضایی شهری بر پایداری محیط زیستی مورد ارزیابی قرار گرفته و اثرات بر عناصر محیط زیستی مانند آب، زمین، هوا و تنوع زیستی از سال 2000 تا 2015 مورد بررسی قرار گرفته است. در مطالعه مون25 (2018) در کره جنوبی، تأثیر عدم تمرکز مالی بر نابرابری منطقه‌ای بررسی شده و نتایج نشان دادند که تمرکززدایی درآمد و هزینه‌های دولت‌های محلی بر نابرابری منطقه‌ای تأثیرات متفاوتی دارد.
پیشینه پژوهش داخلی
به گزارش تیموری و همکاران (1401) گستردگی فضایی کلانشهر تهران و تأثیر آن بر تغییرات محیط زیست را مورد سنجش قرار دادند. نتایج نشان دادند که مساحت اراضی ساخته‌شده در این شهر از سال 1365 تا 1395 به طور چشمگیری افزایش یافته، به‌ویژه به دلیل تغییرات اراضی کشاورزی. مدل‌های پیش‌بینی نیز نشان دادند که روند تغییرات کاربری اراضی به نفع اراضی ساخته‌شده ادامه خواهد داشت. زارعی و استعلاجی (1400) به بررسی فرهنگ توسعه در شهرستان‌های استان بوشهر پرداختند. نتایج نشان دادند که برای دستیابی به توسعه فرهنگی مطلوب در مناطق کمتر توسعه‌یافته، نیاز به توجه خاص به شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی مناطق است. ایجاد برنامه‌های جامع برای افزایش منابع در شهرستان‌ها نیز اهمیت دارد. توکلی کجانی و همکاران (1399) در تحقیق خود به ارزیابی تغییرات پیودنهای شهر و روستا در نظام توسعه پایدار ناحیه‌ای (مطالعه موردی: شهرستان ری و حوزه نفوذ) پرداختند. نتایج نشان داد که وجود تفاوت‌های چشمگیر بین شاخص‌های اداری، سیاسی، طبیعی، اقتصادی و جمعیتی در مطالبه نوع امکانات در روستاها و شهرها، نیاز به مدیریت یکپارچه در این نواحی را تأکید می‌کند. در تحقیق دیگر غفاری و رستم‌پور (1400) نسبت تمرکزگرایی و حکمرانی خوب در دولت‌های نهم و دهم را بررسی کردند. نتایج نشان داد که بین تمرکزگرایی و حکمرانی خوب رابطه عکس وجود دارد. تمرکزگرایی بیش از حد می‌تواند مانع از تحقق شاخص‌های حکمرانی خوب شود، و مدیریت مستقیم بر بسیاری از نهادها و سازمان‌ها ممکن است باعث اختلالات جدی در نظام سیاسی شود.
احمدی و علیخان گرگانی (1400) به بررسی تمرکززدایی مالی، تعادل عمودی و توسعه منطقه‌ای در ایران پرداخت و نتایج نشان داده‌اند که استان تهران با بالاترین سطح توسعه و استان سیستان و بلوچستان با پایین‌ترین سطح توسعه قرار دارند. عدم توازن در ابعاد علم و نوآوری و سرمایه انسانی از عوامل اصلی نابرابری منطقه‌ای است. تأثیر تمرکززدایی مالی تعادل عمودی نیز منفی و معنادار است. کشوردوست جوبنه و احمدی (1400) بیان داشتند که به بررسی موانع و چالش‌های تحقق تمرکززدایی در چارچوب شورای اسلامی در جمهوری اسلامی پرداخته‌اند. مهمترین موانع شامل عدم مدیریت یکپارچه شهری، اقتصاد رانتی، فقدان اختیارات لازم شوراها و عدم مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌های شوراها، بهره‌گیری ناکافی از فناوری‌ها و عدم تعریف ضمانت برای اجرای مصوبات شوراها می‌باشند. زرشگی و پروین (1395) اظهار دشتند که به واکاوی حقوقی تراکم زدایی از تهران با تأکید بر موازین حقوق شهروندی اشاره داشتند و این پژوهش به بررسی تراکم زدایی از تهران به عنوان یک مسئله حقوقی، مدیریتی و اجتماعی پرداخته و نشان داده است که طرح‌های مختلفی برای کاهش تمرکز در پایتخت وجود دارد ولی هنوز تاکنون هیچ‌کدام از آنها نتوانسته‌اند تمامی جنبه‌های این مسئله را در نظر بگیرند. همچنین تیموری و همکاران (1390) به بررسی عملکرد شهرهای جدید و تمرکز زدایی جمعیت از منطقه شهری تهران (مطالعه موردی: شهر جدید اندیشه) پرداخته‌اند. این تحقیق نشان داده است که منطقه شهری تهران به عنوان پرجمعیت‌ترین منطقه شهری کشور با مشکلات مسکن و تمرکز شدید جمعیتی مواجه است و شهر جدید اندیشه به عنوان یک راهکار برای تمرکز زدایی از تهران احداث شده است.
روش شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نظر نوع و ماهیت مسأله و اهداف تحقیق، کاربردی میباشد. این پژوهش باتوجه به روش جمع‌آوری اطلاعات توصیفی از نوع پیمایشی -همبستگی میباشد. به عبارت‌دیگر، داده‌های موردنیاز براساس یک بررسی پیمایشی جمع‌آوری گردیدند. بر این اساس، از یک پرسشنامه استفاده گردید چراکه به پیروی از پژوهش‌های پیشین روشی موثر در جمع‌آوری داده‌ها از میان یک نمونه بزرگ محسوب میشود. همچنین برای جمع‌آوری مبانی تئوری از روش کتابخانه‌ای و مطالعه مبانی نظری پژوهش‌های مشابه استفاده شد و در دوره زمانی ۶ ماه اول ۱400 بین جامعه هدف توزیع شد. ابزار جمع‌آوری داده‌های پژوهش پرسشنامه بود. بر این اساس از پرسشنامه‌های استاندارد راهی26 و همکاران (2013) و روئزر27 و همکاران (۲۰۱۵) استفاده شده است. سوالات هر دو پرسشنامه از طریق مقیاس 5 گزینه‌ای لیکرت از کاملا موافقم، تا کاملا مخالفم ترتیب داده شده بود. تاحد امکان، ابزارهای استفاده شده (پرسشنامه‌ها) در این پژوهش از سنجه‌های معتبری است که در تحقیقات قبلی روایی و پایایی آن مورد تایید قرار گرفته است. نمرات بیشتر نشان‌دهنده میزان بالای هر کدام از متغیرهای مورد استفاده در این پژوهش میباشد. همچنین محقق تعهد اخلاقی به مشارکت‌کنندگان داد که در حفظ و انتشار اطلاعات مباحث اخلاقی و محرمانه بودن رعایت شود. همچنین در زمان توزیع پرسشنامه‌ها ضمن توضیح درباره ماهیت پژوهش از آنها خواسته شد آزادانه پاسخ‌های مورد نظر خود را انتخاب نمایند چرا که الزاما هیچ گزینه درست یا غلطی وجود ندارد. نکته قابل توجه این است که تمامی‌داده‌ها از یک منبع و در یک بازه زمانی گردآوری شده‌اند (هر شرکت کننده تمامی‌پرسشنامه‌های پیش‌بینی کننده و معیاری را در یک زمان کامل می‌کند.
جامعه آماری و حجم نمونه
جامعه آماری این پژوهش، کارکنان شهردای تهران در سال 1400 میباشد. باتوجه به اینکه جامعه آماري در اين پژوهش نامحدود است، لذا برای تعیین حجم نمونه از رابطه زیر استفاده شده است:
در رابطه فوق:
: بیانگر حجم نمونه؛ 
= مقدار نرمال استاندارد یعنی عدد 96/1؛ 
: بیانگر واریانس جامعه است که به دلیل اینکه مشخص نیست، با استفاده از پیش آزمون و بررسی انحراف معیار نمونه 30 تایی بدست آمده است؛ 
: دقت مورد نظر در پژوهش است که معمولاً معادل 1/0 در نظر گرفته میشود (بنیمهد و همکاران، 1396). باتوجه به رابطه فوق، حجم نمونه 179 نفر بدست آمد که جهت افزایش اعتبار تحقیق، تعداد 250 پرسشنامه میان کارکنان شهرداری تهران بهصورت تصادفی توزیع گردید و درنهایت، تعداد 192 پرسشنامه دریافت و مبنای تحلیل آماری قرار گرفت. تجزیه و تحلیل نهایی داده‌های گردآوری شده نیز با استفاده از روش مدل‌سازی معادلات ساختاري و نرم‌افزار صورت گرفته است. مراحل انجام مدل‌سازی معادلات ساختاري بدین ترتیب است که ابتدا به بررسی برازش مدل (شامل برازش مدل‌های اندازه‌گیری، برازش مدل ساختاری و برازش مدل‌کلی) و سپس به آزمون فرضیه‌های پژوهش پرداخته میشود.
یافته‌های پژوهش
در این بخش به منظور آزمون‌های آماری و برازش مدل از تحلیل حداقل مربعات جزئی () استفاده میشود. براین اساس ابتدا به منظور سنجش پایایی پرسشنامه‌ها از روش آلفای کرونباخ که نوعی همسانی درونی میباشد، استفاده شده است. به طور معمول دامنه ضریب قابلیت آلفای کرونباخ از صفر به معنای عدم ارتباط مثبت تا یک به معنای ارتباط کامل قرار می‌گیرد و هرچقدر عدد به دست آمده به یک نزدیک تر باشد، قابلیت اعتماد پرسشنامه بیشتر میشود (دیجکسترا28 و هنسلر، 2015). همانطورکه در جدول (۱)، نشان داده شده است، میزان آلفای بالای 7/0 برای هر پرسشنامه، دلالت بر پایایی مناسب هر سه پرسشنامه استفاده شده در این پژوهش دارد.
جدول (۱) سنجش پایایی پرسشنامه
متغیرهای مکنون | آلفای کرونباخ ( |
سیاسی(نهادی) | ۷6/۰ |
اقتصادی | ۷3/۰ |
اجتماعی – ادرای | ۷1/۰ |
تکنوژیک و زیر ساختی | 92/۰ |
زیست محیطی | 87/۰ |
قانونی | ۹8/۰ |
دوگانگی فضایی | 85/0 |
[1] Havryliuk and et al
[2] Shi and et al
[3] Novotný
[4] - Carson et al.,
[5] He , S. et al
[6] Atack et al
[7] Wang et al
[8] Humbal et al
[9] Almulhim, A.I. and Cobbinah
[10] Lima & Boucinhas
[11] Bagheri, B. and Soltani
[12] Panday
[13] Nikouei
[14] Chen
[15] Kessy
[16] Rondinelli
[17] Colomb
[18] Hosseini et al
[19] Pajoohan
[20] 5فراهم کردن شرایط زندگی مناسب با تمام حقوق شهروندي، اولویت اصلی ما در سیاست‌گزاري شهرهاي جدید است. ما به دنبال ایجاد نسل نو شهرهاي جدید هستیم. شهرهاي آمایشی؛ شهرهایی که فی‌نفسه زمینه‌ساز و قطب رشد قرار بگیرند. هدف ما این است که با نوآوري و خلاقیت در شهر و ساختمان سازي، سردمدار این حرکت در مجموعه شهرهاي جدید باشیم و با هویت بخشی، این شهرها را در کشور منحصر بفرد کنیم (حبیب اله طاهرخانی، معاون وزیر، رئیس هیات مدیره و مدیرعامل شرکت عمران شهرهاي جدید).
[21] 5 Bahadorestani
[22] Sylvia Y. et al
[23] Liyuan Zhao et al
[24] Liu et a
[25] Moon
[26] Rahi et al
[27] Roeser et al
[28] Dijkstra & Henseler
آزمون مدل مفهومی و فرضیه‌های پژوهش
برای تحلیل داده‌های پژوهش از روش مدل سازی معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزئی و 
استفاده شد. نرم افزارهایی که از مدل سازی معادلات ساختاری بر پایه این روش آماری استفاده می‌کنند، نسبت به وجود شرایطی مانند هم خطی متغیرهای مستقل، نرمال نبودن داده‌ها و کوچک بودن نمونه سازگار هستند (یحیی1 و همکاران، 2015). خروجی نرم افزار، بعد از آزمون مدل مفهومی پژوهش در شکل 5 و 6 نشان داده شده است. در زیر نتایج بررسی دو بخش آزمون مدل اندازه‌گیری و آزمون مدل ساختاری به تفضیل ارائه شده است.
شکل (5). مدل مفهومی پژوهش در حالت استاندارد
شکل(6). مدل مفهومی پژوهش همراه با ضرایب معناداری (T-values)
[1] Yahaya et al
مدل‌های معادلات ساختاری به طور معمول ترکیبی از مدل‌های اندازه‌گیری (نشان‌دهنده زیر مولفه‌های متغیرهای مکنون) و مدل‌های ساختاری (نشان‌دهنده روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته) هستند.
بررسی آزمون مدل اندازه‌گیری
براي سنجش برازش مدل اندازه گيري از پايايي شاخص، روايي همگرا و روايي واگرا استفاده شد. برای بررسی اعتبار سازه‌ها، (چیونگ1، 2023)، سه ملاک معرفی کردند که شامل اعتبار هر یک از گویه‌ها، پایایی ترکیبی (
) هر یک از سازه‌ها و متوسط واریانس استخراج شده (
)می‌باشند. مقادیر بیشتر از 4/0 برای ضرایب بارهای عاملی، بیشتر از 5/0 برای متوسط واریانس استخراج شده () و بیشتر از7/0برای پایایی مرکب () بیانگر برازش مناسب مدل‌های اندازه‌گیری اند و اینکه از نظر پایایی و روایی همگرا هستند (فانگ2، 2022). نتایج این شاخص‌ها در جدول ۳ آمده است.
جدول (۲) آمار توصیفی و نتایج حاصل از تحلیل عاملی تأییدی (
)
متغیر مکنون | متغیرهای آشکار | میانگین | انحراف معیار | بارعاملی ( |
|
| ||
سیاسی (نهادی)
| 1 | 3,24 | 0,72 | 0,82 | 0,62 | 0,82 | ||
2 | 0,79 | |||||||
3 | 0,76 | |||||||
اقتصادی | 4 | 3,81 | 1,03 | 0,81 | 0.79 | 0.92 | ||
5 | 0.91 | |||||||
6 | 0.85 | |||||||
اجتماعی – ادرای | 7 | 4,39 | 0,81 | 0,74 | 0.65 | 0.85 | ||
8 | 0,92 | |||||||
9 | 0,72 | |||||||
تکنوژیک و زیر ساختی | 10 | 4,24 | 0,79 | 0,89 | 0.63 | 0,82 | ||
11 | 0.88 | |||||||
12 | 0.58 | |||||||
زیست محیطی | 13 | 3,82 | ,071 | 0,72 | 0.73 | 0,92 | ||
14 | 0.91 | |||||||
15 | 0,91 | |||||||
16 | 0,86 | |||||||
17 | 0.81 | |||||||
قانونی | 18 | 4,01 | ,079 | 0,91 | 0.79 | 0.95 | ||
19 | 0,93 | |||||||
20 | 0.87 | |||||||
21 | 0,86 | |||||||
22 | ,083 | |||||||
دوگانگی فضایی | 23 | 4,08 | ,076 | 0,76 | 0,72 | 0,91 | ||
24 | 0,82 | |||||||
25 | 0,91 | |||||||
26 | 0,73 | |||||||
27 | 0,85 | |||||||
اثر تمرکززدایی | تمرکززدایی
| 3.96 | ,053 | 1.00 | 1.00 | 1.00 |
| سیاسی (هادی) | اقتصادی | اجتماعی – ادرای | تکنولوژیک و زیر ساختی | زیست محیطی | قانونی | د.وگانگی فضایی | تمرکز زدایی |
سیاسی (نهادی) | 0.80 |
|
|
|
|
|
|
|
اقتصادی | 0.20 | 0.80 |
|
|
|
|
|
|
اجتماعی- ادرای | 0.34 | 0.26 | 0.79 |
|
|
|
|
|
تکنولوژیک و زیر ساختی | 0.23 | 0.57 | 0.40 | 0.89 |
|
|
|
|
زیست محیطی | 0.62 | 0.31 | 0.30 | 0.32 | 0.89 |
|
|
|
قانونی | 0.44 | 0.39 | 0.37 | 0.53 | 0.46 | 0.85 |
|
|
دوگانگی فضایی | 0,48 | ,037 | 0,34 | 0,49 | 0,49 | 0,59 | 0,87 |
|
تمرکز زدایی | 0.58 | 0.74 | 0,67 | 0.85 | 0.53 | 0.61 | 0,71 | 1.00 |
[1] Ciavolino
[2] Ab Hamid et al
ارزیابی مدل ساختاری
پس از سنجش روایی و پایایی مدل اندازه‌گیری، مدل ساختاری از طریق روابط بین متغیرهای مکنون ارزیابی شد. در پژوهش حاضر از دو معیار ضریب تعیین (
) و ضریب قدرت پیش‌بینی (
)، استفاده شده است.
ضریب تعیین (
) و ضریب قدرت پیش‌بینی (
):
() معیاری است که نشان از تأثیر یک متغیر برون‌زا بر یک متغیر درون‌زا دارد. مطابق با شکل (۲) مقدار () برای سازه‌های درونزای پژوهش محاسبه شده است که می‌توان مناسب بودن برازش مدل ساختاری را تأیید نمود. درضمن، به منظور بررسی قدرت پیش‌بینی مدل از معیاری با عنوان () استفاده شد. با توجه به نتایج این معیار در جدول (۴) می‌توان نتیجه گرفت که مدل، قدرت پیش‌بینی «قوي» دارد.
جدول (۴) مقادیر ضریب تعیین () و ضریب قدرت پیش‌بینی ()
معیارها |
|
|
سیاسی (نهادی) | 0,38 | 0,16 |
اقتصادی | 0,57 | 0,26 |
اجتماعی- ادرای | 0,42 | 0,26 |
تکنولوژیک و زیر ساختی | 0,71 | 0,57 |
زیست محیطی | 0,29 | 0.21 |
قانونی | 0.37 | 0.21 |
دوگانگی فضایی | 0,42 | 0,25 |
پس از برازش بخش اندازه‌گیری و ساختاری مدل پژوهش حاضر، به منظور کنترل برازش کلی مدل از معیاری با عنوان GOF1 استفاده شد، که سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0 به عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای آن معرفی شده است. این معیار از طریق فرمول 1 محاسبه می‌گردد:
از میانگین مقادیر اشتراکی متغیرهای مکنون پژوهش به دست می‌آید.
[1] Goodness of Fit
جدول (۵) نتایج برازش مدل کلی متغیرهای تحقیق
متغیرهای مکنون | Communality | R2 |
|
| GOF |
سیاسی (نهادی) | 0.64 | 0,38 |
|
|
|
اقتصادی | 0.65 | 0,57 | 75/0 | 49/0 | 57/0 |
اجتماعی- ادرای | 0.63 | 0,42 |
|
|
|
تکنولوژیک و زیر ساختی | 0.79 | 0,71 |
|
|
|
زیست محیطی | 0.79 | 0,29 |
|
|
|
قانونی | 0.73 | 0.37 |
|
|
|
دوگانگی فضایی | 0,71 | 0,42 |
|
|
|
تمرکززدایی | 1.00 |
|
|
|
|
با توجه به اینکه معیار GOF مقدار 57/0 به دست آمده است، برازش کلی مدل در حد «قوی» تایید میشود.
آزمون فرضیه‌های پژوهش
پس از بررسی برازش مدل‌های اندازه‌گیری و مدل ساختاری و داشتن برازش مناسب مدل‌ها، فرضیه‌های پژوهش، بررسی و آزمون شد. در ادامه، نتایج ضرایب معناداری برای هر یک از فرضیه‌ها، ضرایب استاندار شده مسیرهای مربوط به هر یک از فرضیه‌ها و نتایج حاصل از بررسی فرضیه در سطح اطمینان 95 درصد در جدول (۶) ارائه شده است.
جدول (۶) آزمون فرضیه‌های پژوهش
فرضیه | روابط علی بین متغیرهای پژوهش | ضریب مسیر(β) | (T-Value) | نتیجه آزمون |
| تمرکززدایی بر قدرت مدیریتی تاثیر معناداری دارد. | 61/0 | 91/12 | تایید |
| تمرکززدایی بر خصوصی سازی تاثیر معناداری دارد. | 0,66 | 12/87 | تایید |
| تمرکززدایی بر واگذاری مدیریتی تاثیر معناداری دارد. | 52/0 | 72/11 | تایید |
سند
الروابط
المراكز ذات الصلة
دعامة
الصفحات الرسمية
حقوق هذا الموقع الإلكتروني مملوكة لنظام SANAD Press Management. © 1442-1446