تدوین الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست¬های زیست‌محیطی (مطالعه موردی: بخش نفت)

الموضوعات :

معصومه اسدی ¹ ( دانشجوی دکتری مدیریت محیط زیست، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران )
سعید مطهری ² ( استادیار گروه محیط زیست، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران. *(مسوول مکاتبات) )
مریم فراهانی ³ ( استادیار گروه محیط زیست، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران. )
آزیتا بهبهانی نیا ⁴ ( استادیار گروه محیط زیست، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران. )

تاريخ الإرسال : 06 السبت , ذو الحجة, 1444 تاريخ التأكيد : 29 الأربعاء , محرم, 1445 تاريخ الإصدار : 09 الجمعة , جمادى الثانية, 1445

الکلمات المفتاحية: سیاست ‌های زیست محیطی, الگوی مدیریتی یکپارچه, انرژی, نفت, توسعه پایدار. ,

ملخص المقالة :

زمینه و هدف: ضرورت پرداختن به محیط زیست در صنعت نفت و صنایع وابسته هنگامی روشن تر می شود که دریابیم حرکت در مسیر بهبود مستمر صنعتی بدون توجه به محیط زیست غیرممکن است. مسایل زیست محیطی یک امر کاملاً فرابخشی می باشد و می بایست کلیه آحاد جامعه علی الخصوص سازمانها و دستگاه ها هر یک به فراخور توان و کارایی تشکیلات خود در حفظ و نگهداری از محیط زیست به عنوان یک وظیفه عمومی از هر فعالیتی که با آلودگی و یا تخریب غیرقابل جبران محیط زیست همراه باشد جلوگیری کنند. هدف این پژوهش طراحی الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست¬های زیست‌محیطی می باشد. روش بررسی: مقاله حاضر از نوع تحقیقات کیفی است. نمونه آماری تحقیق (نخبگان) به‌صورت خوشه‌ای از بین اعضای جامعه آماری انتخاب شده اند. بدین صورت که ابتدا جامعه آماری به خوشه‌های مختلفی تقسیم شده (خوشه اعضای هیئت‌علمی، خوشه مدیران بخش نفتی، متخصصان حوزه صنعت نفت در سال 1400) سپس برحسب رسیدن به اشباع داده‌ها، در مجموع با 25 نفر از خبرگان مصاحبه به‌عمل‌آمده است. برای تحلیل و آنالیز داده‌ها در بخش مصاحبه‌ها، سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها مطابق با روش نظریه‌پردازی زمینه‌بنیان پس از انجام مصاحبه، طی سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام شده است. برای انجام این موضوع از نرم افزار مكس كيودا استفاده شده است. یافته ها: بر اساس یافته های این تحقیق، از 101 مفهوم اولیه، در کدگذاری محوری18 مولفه استخراج و در نهایت در مرحله کدگذاری انتخابی(گزینشی) 5مقوله اصلی تحت عناوین، بُعد اجتماعي، بُعد فنی، بُعد اقتصادی، بُعد محیط زیستی و بُعد حقوقی، سیاسی و قانونی به عنوان ابعاد الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور در مدل نهایی انتخاب شدند. بحث و نتیجه گیری: سیاست های زیست محیطی و بین المللی می تواند باعث کاهش آلودگی بخش انرژی از جمله نفت شود و اقدامات قانونی که در سطوح بین المللی انجام می شود باعث کنترل و نظارت بر محیط زیست شود. عوامل نهادی و سیاسی نقش کلیدی در ترویج گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر دارند و بهبود این عوامل می‌تواند منجر به کربن‌زدایی بخش انرژی در بلندمدت شود. توسعه مالی جهانی در درازمدت تأثیر قابل‌توجهی بر فرآیند گذار ندارد، به این معنی که کل سیستم مالی به یک تغییر ساختاری اساسی نیاز دارد تا جایگزینی بین انرژی‌های آلاینده و پاک را تسریع بخشد. با این حال، در کوتاه مدت، تأثیر منفی و قابل توجهی به نظر می رسد و ناکافی بودن مؤسسات مالی و بازارهای مالی در ارتقای مسیر پایدار منطقه را برجسته می کند.

المصادر:

1. Haifa Saadaoui (2022) The Impact of Financial Development On The Clean Energy Transition In MENA Region: The Role of Institutional And Political Factors. This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. University of Sfax https://orcid.org/0000-0002-7218-2291
2. Ruonan Li , Vladimir Mahalec (2021) Greenhouse gas emissions reduction by cross-sector integration of energy systems: Optimal sizing of integrated entities , Energy Conversion and Management Volume 248, 15 November 2021, 114788
3. OPEC, Annual Statistical Bulletin 2016/2017, Organization of Petroleum Exporting Countries, Vienna, 2017.
4. Payamfar Mohsen, Khodri Ali (2022), estimating the effect of renewable energy consumption in reducing electricity tariff consumption: the application of replacing renewable energy consumption with fossil. The 27th International Conference on Power Distribution Networks, April 1402.
5. Kazemi, Alia, Nemat Gorgani, Alireza, Ariaei, Sara. (2019) "Delays in oil projects: a review of past developments and providing a model to predict delay time - case study: EPC projects of South Pars Oil and Gas Company", Management Improvement, Volume 13, Issue Number 4: 147-164
6. Rajaei, Saeed; Sidi, Seyed Mehdi; Raisi, Fayez; Shiran, Behrouz; Moazzam, Maryam (2015) The effect of soil oil pollution on some physiological and molecular characteristics of plants. Journal of Cellular and Molecular Research (Iranian Biology Journal), Volume 29, Number 2.
7. S. Aziz, U. Rehman, Y. Cai, N. Hussain, and G. Das, 2019 “Energyenvironment-economy nexus in Pakistan: Lessons from a PAK-TIMES model,” Energy Policy, vol. 126, no. July 2018, pp. 200–211, 2019.
8. FengSheng Chien • YunQian Zhang • Li Li • Xiang Chu Huang (2023). Impact of government governance and environmental taxes on sustainable energy transition in China: fresh evidence using a novel QARDL approach. Environmental Science and Pollution Research (2023) 30:48436–48448. https://doi.org/10.1007/s11356-023-25407-9.
9. Zarbakhsh, Mohammad Hassan and Bayati, Gholamreza (2007) An introduction to the joint production systems of electricity and heat Publisher: Tehran: Iran Energy Efficiency Organization.
10. Fuladi, Saeed (2022), analysis of the environmental effects of exploitation of shale oil resources on its future. Scientific monthly oil and gas exploration and production. Number 200.
11. Soleimani, Zahra; Guderzi Rad, Reza; Farmad, Majid; Badaghi, Maryam; Makarizadeh, Wahab; Shafizadeh, Mohammad Ali (2021) The capacities of energy consumption management in Iran in the horizon of 1420 approach of comprehensive modeling of energy supply and demand. Journal of energy planning and policy research, period 7, number 1.
12. S.K.Saraswat , Abhijeet K.Digalwar (2021) Evaluation of energy alternatives for sustainable development of energy sector in India: An integrated Shannon’s entropy fuzzy multi-criteria decision approach , Renewable Energy Volume 171, June 2021, Pages 58-74
13. Farhanghi, Ali Akbar and Safarzadeh, Hossein (2007) Research methods in humanities (with an attitude towards thesis writing).

نص كامل:



تدوین الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی

 (مطالعه موردی: بخش نفت)

چکیده:

ضرورت پرداختن به محیط زیست در صنعت نفت و صنایع وابسته هنگامی روشن تر می شود که دریابیم حرکت در مسیر بهبود مستمر صنعتی بدون توجه به محیط زیست غیرممکن است. مسایل زیست محیطی یک امر کاملاً فرابخشی می باشد و می بایست کلیه آحاد جامعه علی الخصوص سازمانها و دستگاه ها هر یک به فراخور توان و کارایی تشکیلات خود در حفظ و نگهداری از محیط زیست به عنوان یک وظیفه عمومی از هر فعالیتی که با آلودگی و یا تخریب غیرقابل جبران محیط زیست همراه باشد جلوگیری کنند.  هدف این پژوهش طراحی الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی می باشد. مقاله حاضر از نوع تحقیقات کیفی است. نمونه آماری تحقیق  (نخبگان) به‌صورت خوشه‌ای از بین اعضای جامعه آماری انتخاب شده اند. بدین صورت که ابتدا جامعه آماری به خوشه‌های مختلفی تقسیم شده (خوشه اعضای هیئت‌علمی، خوشه مدیران بخش نفتی، متخصصان حوزه صنعت نفت در سال 1400) سپس برحسب رسیدن به اشباع داده‌ها، در مجموع با 25 نفر از خبرگان مصاحبه به‌عمل‌آمده است. برای تحلیل و آنالیز داده‌ها در بخش مصاحبه‌ها، سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها مطابق با روش نظریه‌پردازی زمینه‌بنیان پس از انجام مصاحبه، طی سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام شده است. نتایج مربوط به تجزیه و تحلیل داده‌ها كه از خروجي نرم افزار مكس كيودا گزارش شده است.  در نهایت از 101 مفهوم اولیه، در کدگذاری محوری18 مولفه استخراج و در نهایت در مرحله کدگذاری انتخابی(گزینشی) 5مقوله اصلی، بُعد اجتماعي، بُعد فنی، بُعد اقتصادی، بُعد محیط زیستی و بُعد حقوقی، سیاسی و قانونی به عنوان ابعاد الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور در مدل نهایی انتخاب شدند.

واگان کلیدی:

سیاست ‌های زیست محیطی – الگوی مدیریتی یکپارچه – انرژی – نفت – توسعه پایدار

 

 

Developing an integrated management model for the country's energy sector with an emphasis on environmental policies

(case study: oil sector)

 

 

Abstract:

The need to deal with the environment in the oil industry and related industries becomes clearer when we realize that it is impossible to move on the path of continuous industrial improvement without paying attention to the environment. Environmental issues are a completely cross-sectoral issue and all members of the society, especially organizations and institutions, should take advantage of the power and efficiency of their organizations in preserving and maintaining the environment as a public duty from any activity that is related to pollution or prevent irreparable destruction of the environment. The aim of this research is to design an integrated management model for the country's energy sector with an emphasis on environmental policies. This article is a qualitative research. The statistical sample of the research (elite) has been selected as a cluster from among the members of the statistical community. In this way, the statistical population was first divided into different clusters (cluster of faculty members, cluster of oil sector managers, experts in the field of oil industry in 1400), then, according to reaching data saturation, a total of 25 experts were interviewed. To analyze the data in the interviews section, three stages of open coding, central coding and selective coding have been used. Data analysis has been done according to the grounded theorizing method after conducting the interview, during three stages of open coding, central coding and selective coding. The results related to the data analysis reported from the output of Maxqda software. Finally, from 101 primary concepts, 18 components were extracted in the axial coding and finally in the optional coding stage, 5 main categories, social dimension, technical dimension, economic dimension, environmental dimension and legal, political and legal dimension as the dimensions of the integrated management model the country's energy sector was selected in the final model.

 

 

 

1.       مقدمه:

انرژی از عواملی است که در اکثر فعالیت های اقتصادی مورد استفاده قرار میگیرد. امنیت ملی بسیاری از کشورهای جهان نیز در گرو دسترسی مطمئن به انرژی است. انرژی، یکی از ورودی های اولیه برای توسعه اقتصادی و اجتماعی هر منطقه به شمار میآید که فعالیت های مربوط به تولید، انتقال و مصرف آن نسبت به سایر فعالیتهای بشر، بر محیطزیست تأثیر بیشتری میگذارد. امروزه، امور اقتصادی، امنیت پایدار انرژی و هزینه های مربوط به کنترل زیست محیطی به یک موضوع اصلی در سیاستگزاری و وضع قوانین ملی و منطقه ای تبدیل شده و آینده تولید و مصرف حامل های انرژی و کاربرد بهینه آن از اهمیت خاصی برخوردار است. به علت رشد جمعیت، رشد اقتصادی، توسعه شهرنشینی و رونق حمل و نقل، مصرف انرژی در جهان و در پی آن انتشار کربن، همچنان روند رو به رشد خود را حفظ خواهد کرد. سیاستهای کلی انرژی نشان می دهد اگر جهان بدون هیچ تغییری در مسیر سیاست های فعلی حرکت کند، با افزایش تقاضای انرژی سالانه 3/1% تا سال 2040 روبرو است. اگرچه این میزان بسیار کمتر از رشد قابل توجه 3/2% در سال 2018 است. این امر منجر به یک حرکت صعودی سریع در انتشار گازهای گلخانه ای و همچنین ایجاد فشار همه جانبه در امنیت پایدار انرژی است. براساس گزارش اوپک، ایران بزرگترین ذخایر اثبات شده گاز و نفت در جهان را در اختیار دارد. 16/8 درصد از ذخایر گاز و %5/10 ذخایر نفت جهان در ایران قرار دارد. علاوه بر منابع فراوان سوخت های فسیلی، ایران دارای پتانسیل قابل توجهی از منابع تجدیدپذیر از جمله آب، خورشید، باد، زیست توده و زمین گرمایی است(حیفا و همکاران¹، 2023)

ارائه مدل جامع برای آینده انرژی ایران و تخصیص سبد انرژی پویا و متوازن با توجه استراتژی²، طرح ریزی³، برنامه ریزی⁴ و سیاست گذاری⁵ انرژی امری مهم و حیاتی برای آینده انرژی و اقتصاد ایران است. استراتژی، طرحریزی، برنامه ریزی و سیاستگزاری انرژی را ارکان اصلی سازماندهی چرخه انرژی در نظر میگیرند. اهمیت انرژی، نیازمند به تدوین یک سیستم انرژی نظاممند و قابل اجرا برای تضمین رسیدن کشورها به اهداف توسعه با در نظر گرفتن ارکان اصلی سازماندهی چرخه انرژی است. با این نگرش، استراتژی انرژی مجموعه ای از استراتژی ها است که در حوزه بالادستی کشورها با چشم انداز بلندمدت با توجه به پتانسیل ها، منابع انرژی و سیاست های کلان کشورها تدوین می شوند. بر اساس استراتژی های انرژی طرح های انرژی در جهت عملی کردن این استراتژی ها تدوین میشوند. طرح های انرژی از لحاظ زمانی و وسعت عملکردی به مجموعه ای از برنامه های انرژی تقسیم می شوند. در نهایت برای تشویق و ترغیب مصرف کننده ها و تولیدکنندگان در عملی کردن برنامه های انرژی و سرعت بخشیدن به روند انجام آن،سیاست های انرژی تدوین می شوند. (روآنان لی و همکاران⁶، 2021)

کشف نفت و توسعه بهره برداری از آن در مقیاس صنعتی نقطه آغازش تحولات بزرگ و شروع فصل جدیدی در تاریخ ایران قلمداد می شود. درآمدهای حاصل از فروش نفت خام و فرآورده هایش، سهم قابل توجهی در توسعه صنعتی، اقتصادی و اجتماعی کشور داشته است. به نحوی که پیش از تشدید تحریم های بین المللی، 85 درصد از پروژه های زیرساختی کاملاً به درآمد نفت به عنوان منبع اصلی بودجه خود متکی بوده و 60 درصد از درآمدهای اصلی دولت نیز از طریق فروش نفت محقق می شد. این مهم درحالیست که ایران با داشتن بیش از 160 میلیارد بشکه ذخیره نفت در رتبه ی چهارم و حدود 34 تریلیون مترمکعب ذخیره گاز در رتبه ی دوم کشورهای بهره مند از منابع عظیم نفت و گاز قرار دارد(اوپک، 2022). از اینرو توسعه بهینه صنعت نفت با هدف استفاده حداکثری از این موهبت الهی به عنوان موتور محرک، نقش مهمی در مسیر توسعه پایدار کشور دارد. در این راستا طرحهای توسعه بالادستی و پاییندستی متعددی توسط دولت به عنوان سیاستگذار اصلی در این حوزه تعریف شده است. اجرای چنین طرح های توسعه محور در صنعت نفت متشکل از زنجیره ارزش نفت، گاز و  پتروشیمی عموماً در قالب پروژه های طراحی، تأمین تجهیزات و ساخت و نصب به پیمانکاران بین- المللی و داخلی واگذار می شود(پیامی فرد و همکاران، 1402) و 90 درصد از این پروژه ها در فرایند اجرا و بهره برداری با تأخیر روبه رو شده اند. (کاظمی، 1399)

حفاظت از محیط‌زیست، اقدام در جهت پیشگیری، قاعده‌ای طلایی می‌باشد؛ زیرا جبران خسارت‌های زیست‌محیطی بعد از وقوع خسارت دشوار است. با اینکه سیاست‌های پیشگیرانه نفی نمی‌شوند اما در اولویت مسائل محیط‌زیست نیستند و باید اقداماتی صورت گیرد تا خسارات زیست‌محیطی کاهش یابد. در این راستا تدوین الگوی مدیریتی یکپارچه بخش نفت باهدف مدیریت کیفیت، مدیریت زیست محیطی و مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای(QHSE-MS) به عنوان یک استراتژی در سه بخش؛ تولید نفت از طریق استخراج از زمین، پالایش و تبدیل آن به فرآورده‌های نفتی و توزیع و انتقال از طریق خطوط لوله لازم می باشد. به عنوان مثال خطوط لوله انتقال كه مواد پرخطر نفت را با فشار بالا از مسيرهاي عمومي عبور می‌دهند ممکن است در صورت شكست، اماكن عمومي و محيط زيست را در معرض خطر آلودگي و اشتعال قرار دهند. همچنين اين خطوط در معرض صدمات خارجي و شكست توسط اشخاص ثالث قرار دارند. همانند تمام تجهيزات تحت فشاري كه حامل مواد پرخطر می‌باشند، خطوط لوله نيز همواره تحت بازرسي، ارزيابي و صدور مجوز استفاده به صورت دوره‌ای و از قبل تعيين شده می‌باشند. ليكن بر اساس نگاه جديدي که در سال‌های اخير در جهان رواج يافته، بهره‏برداران خطوط لوله مجبور به اثبات و مستندسازي تداوم سلامت و يكپارچگي خطوط لوله و ديگر تجهيزات خود به صورت مستمر می‌باشند. همچنين آنان مجبور به ارزيابي مخاطرات عملياتي تجهيزات موجود خود و اندازه‌گیری شاخص‌های اقدامات پيش‏گيرانه جهت تخفيف نتايج حاصل از شكست آن‌ها می‌باشند. بر اين اساس از راهبران اين خطوط خواسته می‌شود تا برنامه جامع مديريت يكپارچگي خطوط لوله (PIMS) را برقرار نمايند. اين برنامه بسيار فراتر از يک سري ابزارها، نرم‌افزارها و يا برنامه‌های منفرد بازرسي و تعمير و نگهداري است و در واقع برنامه‌ای مديريتي است كه مباحث مهندسي، عملياتي، بازرسي، تعمير و نگهداري، ايمني و بهداشت محيط و ارتباطات سازماني را در بر می‌گیرد (رجایی، 1395). مسلماً تحقق الگوی مديريت یکپارچه بخش نفت؛ در تمام بخش ها و در ارتباط با دیگر بخش ها به حداقل رساندن هزینه‌ها را بدون تأثير بر كيفيت و نيز به حداقل رساندن اثرات زیست‌محیطی را  به همراه خواهد داشت. تدوین الگوی ذکرشده نشان خواهد داد هیچ تعارضی بین بهره‌برداری نفتی و کسب ثروت با رعایت استاندارهای زیست‌محیطی وجود ندارد بلکه می‌توان با ایجاد تعادل دوسویه، هم به رفتارهای منفعت جوی بشری پاسخ داد و هم پاسداشت محیط‌زیست در بهره‌برداری‌های نفتی بود و از این طریق مسیر توسعه پایدار را هموار ساخت. در نتیجه در این مقاله به دنبال پاسخ به این مسئله هستیم که الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی (نفت) کشور با تأکید بر سیاست‌های زیست‌محیطی کدام است؟

2.       ادبیات موضوع:

مدل بهینه سازی جریان انرژی به عنوان یک مدل بهینه سازی عرضه انرژی توسط اتحادیه اروپا توسعه داده شد. این مدل نخستین بار در سال 1970 در موسسه IEJE در گرنوبل فرانسه طراحی شد. هدف این مدل، گسترش راهبردهایی بود که اروپای غربی را از واردات نفت بی نیاز می کرد و تعیین فناوری هایی برای تسهیل رسیدن به این هدف بود. ساختار این مدل بر اساس برنامهر یزی خطی با حداقل سازی هزینه های تنزیل کل برای تامین نیازهای انرژی یک کشور یا یک منطقه در بلندمدت با فرض اهداف متفاوت است(عزیز، رحمان و کای⁷، 2019).

با رشد مصرف انرژی و پیدایش مشکلات زیستم حیطی به ویژه باران های اسیدی، اتحادیه ارویا تاش کرد که راه حلی برای این چالش ها بیابد و راهبردها و فناوریهایی برای کاهش انتشار آلاینده ها مانند SOو NOx انتخاب کند. از آنجایی که مدل بهینه سازی جریان انرژی تنها مساله انرژی را مد نظر قرار میداد، قادر نبود مشکلات زیست محیطی را حل کند. لذا مدل جدیدی طراحی شد که دارای ماژول زیست محیطی بود. (حیفا و همکاران⁸، 2023) این نسخه توسعه یافته توسط IIP انجام شد ENV-EFOM نام گرفت. مهمترین ویژگی های مدل ENV-EFOM عبارتند از:

·       اطلاعات فنی-اقتصادی در یک پایگاه داده ذخیره می شود. این پایگاه امکان تشکیل ساختارهای خاص سیستم های بزرگ انرژی در سطح ملی و منطقه ای را فراهم می آورد.

·       دو زیر مدل عملیاتی شبیه سازی و بهینه سازی بر روی هر یک از ساختارهای ایجاد شده قابل اجرا است.

·       بیان صریح فرایند انرژی از طریق رابطه ای جهت دار صورت می گیرد. رابط ها می توانند در داخل یک زیربخش قرار بگیرند که آن زیربخش نمایانگر یک گروه از فرایندهای فنی کاملاً مشخص است. شبکه سیستم جامع انرژی از طریق زیرسیستم های به هم پیوسته و مرتبط نشان داده می شود.

·       امکان بیان روشن فرایندها و فناوریهای عرضه و مصرف انرژی به وسیله مجموعه ای از پارامترهای اقتصادی-اجتماعی-زیستمحیطی به هم مرتبط وجود دارد.

·       مدل، امکان مشاهده ۴۰۰-3۰۰ فرایند تبدیل و مصرف انرژی شامل 5۰۰۰ تا 1۰۰۰۰ داده برای هر سیستم مورد مطالعه را در اختیار دارد.

·       تحلیل فعالیت های تولید و مصرف انرژی با توجه به الگوی فصلی مصرف برای برق، گرما (آب گرم( و گاز طبیعی قابل ارائه است.

·       این مدل برای مطالعه بلندمدت انرژی مناسب است.

·       ساختار متغیر مدل، امکان تحلیل های منطقه ای، ملی و بخشی را فراهم میآورد. یک الگوی واحد میتواند برای کشورهای گوناگون به منظور مطالعه منطقه ای ساخته شود.

ساختار مدل از سه زیرسیستم اصلی استخراج با سیستم های عرضه انرژی اولیه، تغییر شکل با سیستم های تبدیل انرژی و مصرف انرژی با سیستم های تقاضای نهایی انرژی تشکیل شده است. فرایندهای انرژی در چهار سطح سلسله مراتبی به صورت بخش ها، تولیدکنندگان، واحدها و فرایندها طبقه بندی می شوند. سیستم انرژی یک کشور برای بخش های مختلف مانند نفت، گاز، برق، حمل و نقل و صنعت متفاوت است. ویژگیهای بخشی ممکن است در هر کشور متفاوت باشد. تابع حداقل هزینه فناورانه برای همه فناوری های تبدیل انرژی و فناوری های کاهش آلایندگی مدل به دست میآید. ساختارهای متفاوت عرضه انرژی برای کشورهای مختلف و همچنین توابع فناورانه، توسعه یک تابع هزینه خاص برای یک کشور را ممکن می سازد. هدف این مدل برنامه ریزی برای آینده عرضه انرژی مشروط به محدودیت های فنی، زیست محیطی و سیاسی، توصیف مشروح از فناوری ها، ارزیابی اثربخشی هزینه، برنامه ریزی سیاست های انرژی و محیط زیست به ویژه کاهش انتشار آالاینده ها است. (فنگ و چین و همکاران⁹، 2023)

-       مبانی نظری مدلها و الگوهای مدیریتی یکپارچه انرژی:

ظهور مدل های و الگوهای مدیرتی و برنامه‌ريزي جامع انرژي در دنياي امروز به بحران‌هاي ناشي از افزايش قيمت نفت و تخریب محیط زیست و عواقب آن برای جامعه بشری بر مي‌گردد. طراحي‌استراتژي‌ها و سياست‌هاي بلند مدت، و همچنين ابزارهای پيش بينی آينده تقاضا يا وضعيت سيستم انرژی براي رسيدن به سه هدف مهم در چارچوب ويژگي‌هاي اقتصادي، اجتماعي و سياسي گرديدند، اين سه هدف عبارت بودند از:

·       امنيت عرضه انرژي

·       افزايش بازدهي اقتصادي انرژي

·       حفظ محيط زيست

تغيير رويكرد و افزايش قيمت نفت در سطح جهان، كشورهاي پيشرفته را وادار نمود تا با تدبير راهكارهاي مختلف در درجه اول امنيت عرضه انرژي را مديريت كنند. براي رسيدن به اين اولويت اين كشورها همزمان در چندين مسير به تكاپو افتادند.  نخست تنوع بخشي به منابع تامين انرژي از طريق متنوع ساختن مسيرهاي وارداتي انرژي، و در ثانی حداكثر بهره‌برداري از منابع داخلي اعم از فسيلي يا تجديد پذير بود. مسير ديگري كه هم هزينه كمتر و هم دسترس‌پذيرتر بود، تغييرات تكنولوژيكي با هدف كاهش شدت مصرف انرژي در فعاليت‌هاي مصرف نهايي و بخش‌هاي انرژي بر بود. با كاهش شدت انرژي هم مي‌توان هزينه انرژي را در سبد نهاده‌هاي توليد پايين آورد و هم از وابستگي كشورها به انرژي‌هاي فسيلي كاست. از طرف ديگر افزايش مصرف انرژي فسيلي موجب بروز مشكلاتي نظير آلودگي شهري، تخريب محيط زيست و تخريب لايه ازون مي‌گردد، بنابراين با كاهش شدت انرژي و حركت به سمت انرژي‌هاي تجديدپذير همزمان سه هدف اصلي مشروح در بالا تامين مي‌شد.

براي مديريت جامع و مهندسي اين فعاليت‌ها نياز به ابزارهايي بود كه اين ابزارها علاوه بر تعيين مسير ارزيابي فني و اقتصادي، براي طراحي استراتژي‌ها و سياست‌هاي انرژي به صورت جامع يا تک سوختی مورد استفاده قرار گيرند. به خاطر اينكه سيستم انرژي درمقياس ملي و منطقه‌اي داري جامعيت و چند بعدي بوده، و از طرف ديگر با بخش اقتصاد و محيط زيست داري كنش متقابل مي باشد. اين مدل‌ها از پيچيدگي‌هاي بسيار بالايي برخوردار بودند و تخصص‌هاي ويژه‌اي براي طراحي و كار كردن با اين مدل‌ها لازم بود. بنابراين در اين مقطع دانشمندان انرژي توانستند با تلفيق مدل‌سازي رياضي با مهندسي انرژي، مدل‌ها و نرم افزارهاي ويژه‌اي با هدف كنترل انرژي و آلايندگي سيستم انرژي در مقياس منطقه‌اي و ملي طراحي نمايند كه دهه هفتاد نقطه شروع اين رويكرد ويژه در بخش انرژي دنيا محسوب مي‌شود. مدل‌هاي طراحي شده، عموما از رهيافت شبيه‌سازي سيستم انرژي و رهيافت تخصيص بهينه منابع كه هر كدام از رهيافت‌ها داري نقاط مثبت و منفي و داري ويژگي مخصوص به خود بود، بهره مي‌گرفتند.(زربخش،1386)

3.       مطالعات صورت گرفته:

-       مطالعات داخلی:

پیام فر و خدری (1402)، در مقاله خود به بررسی برآورد تأثير مصرف انرژی های تجدید پذیر در کاهش مصرف تعرفه های برق: کاربرد جایگزینی مصرف انرژی های تجدیدپذیر با فسيلی پرداختند. در اين مطالعه با استفاده از متغیرهای به دست آمده از داده های بخش انرژی سری زمانی سالانه اقتصاد ايران و ترازنامه ی انرژی و گزارش اقتصادی و ترازنامه ی بانک مركزی، شاخص رشد اقتصادی ايران با استفاده از تأثیر مصرف بخش های اقتصادی برق و انرژی تجديدپذير، برای سال 1401 محاسبه و سپس با قراردادن افزايش 100% به میزان تولید و مصرف انرژی تجديدپذير میزان تغییرات مصرف برق در بخش های اقتصادی را مشخص و سپس با لحاظ كردن اين تغییرات میزان كاهش يا افزايش هر تعرفه برق را مشخص می كنیم. در اين رابطه از تمام گام های معمولِ روش خودرگرسیون برداری و تجزيه واريانس با لحاظ نمودن پیش بینی افزايش انرژی تجديدپذير استفاده می كنیم. سطح شاخص رشد اقتصادی ايران به میزان پیش بینی 7/3%  است. نتايج حاكی از تأثیر مثبت و معنی دار انرژی های تجديدپذير بر شاخص رفاه اقتصادی پايدار و صرفه جويی در مصرف انرژی های تجديد ناپذير ايران داشته، با افزايش 100% مصرف انرژی تجديدپذير، هركدام 5% و 5/4% كاهش مصرف انرژی فسیلی را در بخش های صنعت و كشاورزی كه بیشترين سهم تأثیرگذاری رشد اقتصاداست را داريم و از 8/44% سهم متغیرهای مستقل در تغییرات شاخص رشد اقتصادی ايران به عدد 9/41% می رسیم.

فولادی(1401) در مقاله خود به بررسی و تحلیل اثرات زیست محیطی بهره برداری از منابع نفت شیل بر آینده ی آن پرداخت. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی اثرات زیست محیطی تولید نفت شیل در آمریکا می پردازد و در نهایت به اثرپذیری بازار جهانی انرژی از تبعات زیست محیطی نفت شیل اشاره می کند. یافته های پژوهش نشان می دهد، استخراج نفت شیل برای آب، خاک و هوا زیان ها و خطرات فراوانی به همراه دارد. به طور مثال مواد شیمیایی مورد استفاده در فناوری فراکینگ ـ که موادی سمی هستند. در طی این فرآیند وارد سفره های آب زیرزمینی می شوند و آنها را آلوده می کنند. همچنین فرآیند مورد اشاره، حجم قابل توجهی فاضلاب تولید می کند و عامل زلزله و انواع بیماری ها نیز می شود. در پژوهش حاضر نشان داده شد، تولید نفت شیل به دلیل بروز تبعات منفی جبران ناپذیر برای محیطزیســت، چشم انداز روشنی برای ادامه ی تولید در بلندمدت نخواهد داشت و اثرگذاری آن بر بازار نفت و انرژی قابل تشکیل خواهد بود.

سلیمان و همکاران (1400) در مقاله ای به موضوع ظرفیت های مدیریت مصرف انرژی در ایران در افق 1420 رویکرد مدل سازی جامع عرضه و تقاضا ی انرژی پرداختند. مطالعه حاضر با هدف تعیین سبد بهینه عرضه و تقاضای انرژی کشور به انجام رسیده است. گردآوری داده های فنی اقتصادی تکنولوژیهای شبکه انرژی شامل تکنولوژیهای عرضه (استخراج نفت و گاز، پالایش و فرآوری و انتقال آن و نیز تولید، انتقال و توزیع برق) و تکنولوژیهای تقاضا در زیربخشهای خانگی، خدمات، صنعت، کشاورزی و حمل و نقل) بخش مهمی از فعالیتهای انجام شده را بخود اختصاص داده اند. برای برآورد تقاضای مفید انرژی زیر بخشهای مختلف از نرم افزار MAED و برای تعیین ترکیب بهینه انرژی از مدل MESSAGE استفاده شده است. در اثر اجرای مدل عرضه MESSAGE، سبد بهینه فناوریهای عرضه و تقاضای انرژی با لحاظ پتانسیل های مدیریت انرژی و بدون آن در دو سناریوی ادامه روند موجود با صرفه جویی و بدون آن حاصل شده است. نتایج نشان میدهد که بیشترین پتانسیل کاهش تقاضای انرژی مربوط به گاز طبیعی و بنزین بترتیب با سهمهای ۴۲ و ۳۹ درصد از پتانسيل كل می باشد و پس از آن بخش برق پتانسیل قابل توجهی دارد. بیشترین پتانسیل مدیریت تقاضای گاز طبیعی مربوط به بخشهای صنعت، نیروگاهی و خانگی می باشد که بترتیب از پتانسیل معادل با ۱۹، ۱۶ و ۹ میلیارد متر مکعب در سال ۱۴۲۰ برخوردارند. پتانسیل کاهش تقاضای بنزین مربوط به بخش حمل و نقل است که در سال ۱۴۲۰ به ۵۱ میلیون متر مکعب بالغ می گردد. همچنین در بخش برق از کل ۱۲۸ تراواتساعت پتانسیل در انتهای دوره ۳۸ درصد آن به صنعت اختصاص دارد. ضمن اینکه بخشهای خدمات و خانگی هر کدام با ۲۲ درصد در رتبه بعدی قرار دارند.

جمالی و همکاران(1399)در پژوهشی با روﯾﮑﺮد اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺤﯿﻂزﯾﺴﺖ به بررسی چالش‌های زیست محیـطی و شناسایی منابع عمده ایجاد آلودگی با تاکید بر نقش دولت (در مقایسه با بخش خصوصی) پرداخته‌اند. در این مقاله پس از بیان وضعیت آلاینده ها در ایران، با توجه به جریان تولید و انتشار آلودگی طی سال‌های اخیر به بررسی سهم نسبی بنگاه های دولتی در تولید آلودگی پرداخته شده است. نتایج حکایت از آن دارد که سهم دولت در تولید آلودگی بسیار قابل توجه است. این نتیجه با بررسی عملکرد بخش های مختلف اقتصادی شامل : صنعت، کشاورزی، تجاری و عمومی، حمل ونقل و نیروگاه ها در قالب رویکرد توصیفی و نیز بررسی ارتباط میان حجم آلودگی و تشکیل سرمایه در بخش خصوصی و دولتی با کمک روش‌های اقتصاد سنجی، به دست آمده است.

 

 

-       مطالعات خارجی

چین و ژانگ¹⁰ (2023) ، در مطالعه خود به بررسی تأثیر حکومت دولتی و مالیات های زیست محیطی بر انتقال انرژی پایدار در چین: شواهد تازه با استفاده از رویکرد جدید ARDL پرداختند. بنابراین، این مطالعه قصد دارد نقش حاکمیت و مالیات‌های زیست‌محیطی را در گذار انرژی در اقتصاد چین طی دوره 1999-2019 بررسی کند. نقش صنعتی شدن و رشد اقتصادی در انتقال انرژی در نظر گرفته شده است. مدل تاخیر توزیع شده خودبازگشتی چندک قانونی (QARDL) و علیت گرنجر در چندک ها به تازگی معرفی شده برای تجزیه و تحلیل چندک تجربی برای داده های سه ماهه از 1999-1-2019 استفاده می شود. نتایج نشان داد که حکمرانی تأثیر مثبت و منابع زیست محیطی تأثیر منفی بر انتقال انرژی در همه چندک ها دارند. با این حال، رشد اقتصادی تنها در چندک های بسیار بالاتر (0.60-0.95) بر انتقال انرژی پاک تأثیر می گذارد و صنعتی شدن هیچ تأثیری بر انتقال انرژی در کل محدوده چندکی ندارد. یافته‌های تحلیل علیت گرنجر وجود یک ارتباط علی دو طرفه بین انتقال انرژی پاک و همه متغیرها را نشان می‌دهد. سیاست های شایسته بر اساس یافته ها توصیه می شود.

سادویی¹¹ (2022) تأثیر کیفیت نهادی و عوامل سیاسی را بر گذار انرژی پاک در اقتصادهای MENA مورد بررسی قرار داد. بررسی تحلیل‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت تأیید می‌کند که عوامل نهادی و سیاسی نقش کلیدی در ترویج گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر دارند و نشان می‌دهد که بهبود این عوامل می‌تواند منجر به کربن‌زدایی بخش انرژی در بلندمدت شود. یافته مهم دیگر این است که توسعه مالی جهانی در درازمدت تأثیر قابل‌توجهی بر فرآیند گذار ندارد، به این معنی که کل سیستم مالی به یک تغییر ساختاری اساسی نیاز دارد تا جایگزینی بین انرژی‌های آلاینده و پاک را تسریع بخشد. با این حال، در کوتاه مدت، تأثیر منفی و قابل توجهی به نظر می رسد و ناکافی بودن مؤسسات مالی و بازارهای مالی در ارتقای مسیر پایدار منطقه را برجسته می کند. علاوه بر این، درآمد باعث انتقال به انرژی های تجدیدپذیر در کوتاه مدت و بلند مدت می شود.

ساراسوات و همکاران¹² (2021) در مقاله ای موضوع ارزیابی جایگزین های انرژی برای توسعه پایدار بخش انرژی در هند: رویکرد تصمیم گیری چند معیاره فازی آنتروپی یکپارچه شانون را مورد بررسی قرار دادند. در این مقاله، منابع انرژی متعارف و تجدیدپذیر برای توسعه پایدار بخش انرژی در هند از دیدگاه‌های متعددی از جمله معیارهای اقتصادی، فنی، اجتماعی، زیست‌محیطی، سیاسی و انعطاف‌پذیر مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. برای ارزیابی و ارزیابی این منابع از روش تصمیم گیری چند معیاره آنتروپی یکپارچه شانون (MCDM) استفاده شده است. گزینه های انرژی حرارتی، گازی، هسته ای، خورشیدی، بادی، زیست توده و انرژی آبی به عنوان جایگزین در مدل تصمیم گیری استفاده می شوند. روش آنتروپی شانون برای تعیین وزن معیارهای تصمیم‌گیری و روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی (AHP) برای اولویت‌بندی جایگزین‌های انرژی پایدار استفاده می‌شود. خروجی مدل پیشنهادی با شش تکنیک مختلف MCDM فازی برای ایجاد شاخص همبستگی مقایسه شد. انرژی خورشیدی به ویژه برای هند و پس از آن منابع انرژی بادی و آبی مناسب است. بعداً، این مطالعه چهارده سناریو را با در نظر گرفتن پنج منبع انرژی پایدار اولیه (خورشیدی، بادی، آبی، زیست توده و انرژی گاز)، برای ارزیابی سناریوی ترکیبی انرژی بهینه برای توسعه پایدار بخش انرژی در هند توسعه داد. یک سناریوی ترکیبی انرژی بهینه، توسعه قهرمانانه انرژی خورشیدی، بادی و آبی را با تسهیلات صادرات و واردات فرامرزی برای بازه زمانی سال 2030 انجام می‌دهد.

لی و همکاران¹³ (2021) در مقاله ای به موضوع کاهش انتشار گازهای گلخانه ای با ادغام بین بخشی سیستم های انرژی: اندازه بهینه موجودیت های یکپارچه پرداختند. ادغام سیستم‌های انرژی پراکنده در ساختمان‌های مسکونی، ساختمان‌های تجاری و صنایع سبک می‌تواند انتشار گازهای گلخانه‌ای (GHG) را بیشتر از کمترین انتشار حاصل از کارآمدترین سیستم مستقل کاهش دهد. تا به حال، یک موضوع ناشناخته اندازه های نسبی بهینه موجودیت ها در سیستم یکپارچه است. این کار یک مدل بهینه‌سازی جدید را معرفی می‌کند که اندازه‌های بهینه موجودیت‌ها (ساختمان‌ها و ظرفیت‌های کارخانه) را در سیستم یکپارچه، اندازه‌های بهینه تجهیزات شامل سیستم‌های انرژی و برنامه‌های تولید بهینه را تعیین می‌کند. سطوح دمایی تقاضای گرمایش در مدل گنجانده شده است تا اطمینان حاصل شود که انتقال گرما امکان پذیر است. یک مطالعه موردی که شامل یک ساختمان مسکونی، یک سوپرمارکت، یک کارخانه شیرینی پزی، یک کارخانه نانوایی، یک کارخانه آبجوسازی و وسایل نقلیه الکتریکی ارائه شده است. نشان داده شده است که حداکثر کاهش قابل دستیابی GHG با افزایش اندازه ساختمان های مسکونی نسبتا ثابت است، اما نیاز به تغییرات قابل توجهی در نوع و اندازه نسبی کارخانه های صنعتی دارد.

 

4.       روش‌شناسی پژوهش

مقاله حاضر از نوع تحقیقات کیفی است. تحقیق کیفی را بررسی پدیده‌ها در شرایط طبیعی خود در جهت تفسیر قابل‌درک از معانی تعریف کرده‌اند.(فرهنگی،1387) نمونه آماری تحقیق  (نخبگان) نیز به‌صورت خوشه‌ای از بین اعضای جامعه آماری مشخص بوده است. یعنی ابتدا جامعه آماری را به خوشه‌های مختلفی تقسیم شده (مانند: خوشه اعضای هیئت‌علمی، خوشه مدیران بخش نفتی، متخصصان حوزه صنعت نفت در سال 1400) سپس برحسب رسیدن به اشباع داده‌ها، در مجموع با 25 نفر از خبرگان مصاحبه به‌عمل‌آمده است. اطلاعات تحقیق از طریق مصاحبه با خبرگان گردآوری شده است و ویژگی‌های مصاحبه‌شوندگان در جدول (1) قابل‌مشاهده است.  باتوجه ‌به اینکه هدف تحقیق حاضر شناسایی و تدوین الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاستهای زیست‌محیطی (مطالعه موردی: بخش نفت) می‌باشد. با توجه ‌به روش تحقیق کیفی در پژوهش حاضر، از رویکرد زمینه بنیان استفاده شده است. برای جمع‌آوری اطلاعات از روش مصاحبه عمیق استفاده شده است. مصاحبه‌ها تا اشباع داده‌ها ادامه داشته است. در مجموع 25 مصاحبه صورت پذیرفته است. زمان هر مصاحبه به طور متوسط 1 ساعت و 30 دقیقه بوده است که در جدول (1) مشخصات خبرگان مصاحبه شده، آورده شده‌اند. برای تحلیل و آنالیز داده‌ها در بخش مصاحبه‌ها، سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی استفاده شده است.

 

5.       یافته های پژوهش:

هدف این پژوهش طراحی الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی می باشد. در ابتدا جدول شماره (1)  مشخصات کلی مصاحبه‌شوندگان را نشان می دهد که به صورت زیر می باشد.

 

جدول(1): آمار توصیفی پاسخ دهندگان

معیار اصلی طبقه بندی	معیار فرعی طبقه بندی	تعداد	درصد
جنسیت	مرد	20	80
	زن	5	20
رشته تحصیلی	حسابداری و حسابرسی	18	72
	مدیریت	3	12
	سایر	4	16
مدرک تحصیلی	کارشناسی	5	20
	کارشناسی ارشد	8	32
	دکتری	12	48
تجربه کاری	کمتر از 5 سال	5	20
	5 سال تا 10 سال	5	20
	10تا 15 سال	8	32
	بالاتر از 15 سال	7	28
حوزه تخصص	مبانی نظری یکپارچگی بخش نفت بر سیاست های زیست محیطی	10	40
	بازار سرمایه	5	20
	سازمان محیط زیست	5	20
	سازمان صنعت نفت	5	20

تجزیه و تحلیل داده‌ها

تجزیه و تحلیل داده‌ها مطابق با روش نظریه‌پردازی زمینه‌بنیان پس از انجام مصاحبه، طی سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام شده است. نتایج مربوط به تجزیه و تحلیل داده‌های در شکل شماره 1 كه از خروجي نرم افزار مكس كيودا گزارش شده است.

کدگذاری باز

نتیجۀ کدگذاري باز مجموعه‌اي از مقوله‌هاي مفهومی ایجاد شده از داده‌هاست. از 25 مصاحبه انجام شده در این پژوهش، در مجموع 101 شاخص استخراج شده است.

کدگذاری محوری

در مرحله کدگذاری محوری به تفسیر و توضیح هر کدام از اجزای تشکیل دهنده الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی پرداخته می‌شود.

کدگذاری انتخابی و ایجاد نظریه (الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی):

 بر اساس مصاحبه‌های انجام شده، مفاهیم و مقوله‌های استخراج شده و تقسیم بندی این مقوله‌ها به بعد اجتماعی، فنی، اقتصادی، محیط زیستی، حقوقی، سیاسی و قانونی در شکل 1 طراحی شده است. 

جدول 2. نتايج حاصل از كدگذاري مصاحبه­ها

ابعاد	مولفه ها
بُعد اجتماعی	بهینه سازی عرضه و مصرف انرژی
	حمایت از فناوری های تخصصی و جدید
	ميزان مصرف انرژي
	آموزش تخصصی
	شكل گيري تشكل هاي مردم نهاد
بُعد فنی	متنوع سازی و مدیریت منابع تولید
	مشخصات فنی و استانداردهای مصرف انرژی
	مدیریت فناوری
	تكنـوژيهـاي پـاك و كمتـر آلاينـده
بُعد اقتصادی	توسعه زیرساخت هاي بخش انرژي
	سیاست های تشویقی و حمایت مالی
	انتقال فراورده های نفتی
	تأمين منابع مالی پایدار
	توسعه تجارت
بُعد محیط زیستی	خطرات زیست محیطی
	مدیریت انرژی های تجدید پذیر
بُعد حقوقی، سیاسی و قانونی	ضوابط و استانداردهاي زيست محيطي
	نظارت و اجرای قوانین

 

داده با استفاده از روش کدگذاری در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی تحلیل شد. همان طور که در جدول 2 آمده است از 101 مفهوم اولیه، در کدگذاری محوری 18 مولفله استخراج و در نهایت در مرحله کدگذاری انتخابی(گزینشی) 5 بعد اصلی استخراج گردید. (جدول کامل کدگذاری مصاحبه ها به پیوست می باشد)

 

 

 

6.       بحث و نتیجه گیری:

این مقاله به مطالعه و بررسی الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی (نفت) کشور با تأکید بر سیاست‌های زیست‌محیطی پرداخته است. تجربه پروژه های مورد مطالعه مانند (دیگالوار و همکاران¹⁴، 2021) نشان می دهد که سیاست های زیست محیطی و بین المللی می تواند باعث کاهش آلودگی بخش انرژی از جمله نفت شود. و اقدامات قانونی که در سطوح بین المللی انجام می شود باعث کنترل و نظارت بر محیط زیست شود. همچنین تجربه ای دیگر از مطالعات مانند (حیفا و همکاران¹⁵، 2023) نشان می دهد عوامل نهادی و سیاسی نقش کلیدی در ترویج گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر دارند و نشان می‌دهد که بهبود این عوامل می‌تواند منجر به کربن‌زدایی بخش انرژی در بلندمدت شود. یافته مهم دیگر این است که توسعه مالی جهانی در درازمدت تأثیر قابل‌توجهی بر فرآیند گذار ندارد، به این معنی که کل سیستم مالی به یک تغییر ساختاری اساسی نیاز دارد تا جایگزینی بین انرژی‌های آلاینده و پاک را تسریع بخشد. با این حال، در کوتاه مدت، تأثیر منفی و قابل توجهی به نظر می رسد و ناکافی بودن مؤسسات مالی و بازارهای مالی در ارتقای مسیر پایدار منطقه را برجسته می کند.

پس از انجام مصاحبه با خبرگان و اساتید دانشگاهی و حسابداران و حسابرسان مورد نظر و انجام مراحل کد گذاری و استخراج مقوله های مورد نظر، تدوین الگوی مدیریتی یکپارچه بخش انرژی کشور با تأکید  بر سیاست های زیست‌محیطی به صورت زیر ارائه شده است.

بُعد اجتماعي: مقوله­های "بهینه سازی عرضه و مصرف انرژی، حمایت از فناوری های تخصصی و جدید، ميزان مصرف انرژي، آموزش تخصصی، شكل گيري تشكل هاي مردم نهاد "را در بر می­گیرد.

 

شکل 1: بُعد اجتماعی بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی

یکی از مشکلات مهم در دنیای امروز تخریب محیط زیست و اثرات ان بر روی زندگی مردم است. اعتقاد بر این است که برای اینکه این مشکلات و تهدیدها به حداقل برسد، باید انسانها نسبت به محیط زیست رفتار مسئولانه­تری داشته باشند. اجتماعی بودن انسان ایجاب می­کند همواره دارای کنش متقابل با همنوعان خود باشد، کنش و رفتاری که به ناچار می­باید در یک بستر و محیط مشترک شکل گیرد. از این رو تک تک افراد جامعه، چه به شکل فردی چه به صورت جمعی با محیط اطراف خود تعامل دارند، اما مدتهاست انسان با نام پیشرفت به دست تکتولوژی تعامل میان خود و طبیعت را به تعارض تبدیل کرده است. این تعارض سبب به وجود آمدن بحران­های زیست محیطی شده است که به آلوده شدن محیط شهرها و افزایش انواع بیماری ها، نابودی منابع و ذخایر طبیعی و تغییرات اقلیمی را موجب می­گردد. نگاهی گذرا بر وضعیت محیط زیست در دهه­های اخیر نشان می­دهد که فعالیت­های انسانی موثرترین و مهمترین علل تغییرات محیطی است که ضمن ایجاد تغییرات مفید و مناسب موجبات تخریب را فراهم می­اورد. به اعتقاد بارو، استفاده­ی بی­رویه از انرژی در منازل، استفاده از تولیدات یکبار مصرف، استفاده از وسایل نقلیه­ی شخصی، استفاده از انواع آفت­کش­ها، دفع مواد زائد به روش غیربهداشتی، حمع آوری و تفکیک نکردن زباله به منظور بازیافت و بسیاری از رفتارهای مخرب زیست محیطی دیگر همگی در نتیجه­ی رفتارهای زیست محیطی انسان است. بنابراین با استفاده از مولفه­های بهینه سازی عرضه و مصرف انرژی، حمایت از فناوری های تخصصی و جدید، ميزان مصرف انرژي، آموزش تخصصی، شكل گيري تشكل هاي مردم نهاد می­توان بر سیاست­های زیست‌محیطی تاثیر گذارد.

بعد فنی: مولغه­های "متنوع سازی و مدیریت منابع تولید، مشخصات فنی و استانداردهای مصرف انرژی، مدیریت فناوری، تكنـولوژي­هـاي پـاك و كمتـر آلاينـده"، را در بر می­گیرد.

 

شکل 2: بُعد فنی بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی

امروزه با کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان استفاده از انرژی‌های نو و تجدیدپذیر که آلایندگی زیست‌محیطی هم به دنبال نداشته باشند، نقش پررنگی در سبد انرژی کشورهای مختلف جهان به‌دست آورده زیرا راهکاری اساسی در دستیابی به توسعه پایدار است.

با توجه به برخورداری از پتانسیل مطلوب و مناسب انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور، توسعه منطقی این منابع ارزشمند و خدادادی موجه به‌نظر می‌رسد، چراکه از این طریق می‌توان در جهت اهداف توسعه پایدار هم گام برداشت.

اگر انرژی به‌نحوی تولید و مصرف شود که توسعه انسانی را در بلندمدت درتمام ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی تأمین کند، مفهوم انرژی پایدار ضرورت توسعه ‌پایدار است. به این دلایل در سال‌های اخیر کشورهای مختلف پیشرفته و در حال توسعه توجه فزاینده‌ای به انرژی تجدیدپذیر (انرژی‌ خورشید، باد، زمین گرمایی و غیره) برای ایجاد تنوع در استفاده از منابع انرژی و کاهش وابستگی به یک حامل انرژی و ملاحظات زیست‌محیطی در جهت دستیابی به انرژی پایدار معطوف داشته‌اند.

بُعد اقتصادی: مقوله­های "توسعه زیرساخت­هاي بخش انرژي، سیاست های تشویقی و حمایت مالی، انتقال فراورده های نفتی، تأمين منابع مالی پایدار، توسعه تجارت" را در بر می­گیرد.

 

شکل 3: بُعد اقتصادی بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی

هدف هر سيستم اقتصادي در هر جامعه اي دستيابي به حداکثر رفاه اجتماعي است. در اين رهگذر استفاده بهينه و کارا از منابع در طول زمان (حال و آينده) از اهميت خاصي برخوردار مي­باشد. امروزه در بيشتر کشورهاي صنعتي، استفاده از رهيافت اقتصادي در سياست گذاري هاي زيست محيطي به طور کلي مورد قبول است . تاکيد اين روش بر مزاياي به کارگيري ابزارهاي اقتصادي در کوشش براي اصلاح رفتار بشري از طريق نظام قيمت است. در روش مزبور ابزارهاي اقتصادي به منظور تصحيح عدم توفيق بازار در نظام اقتصادي به کار گرفته مي شوند. مزيت ديگر اين ابزارها اين است که با رهيافت هزينه –سود و اصل مديريت، به طور کامل هماهنگ و منطبق هستند. در برخي از اين روش ها تاکيد بيشتر بر کارکرد نظام بازار است و نقش دولت را فقط در تعيين حقوق يا هدف گذاري سطح بهينه آلودگي مي دانند و در برخي ديگر، دولت نقش فعال تري دارد. برخي اقتصاددانان مانند وايت¹⁶، ابزارهاي اقتصادي را در سه گروه ابزارهاي قيمتي، مقداري و حقوق مسؤوليت طبقه بندي مي کنند. ابزارهاي قيمتي از طريق ماليات يا سوبسيد بر رفتار توليد کننده يا بر توليد تأثير گذاشته، هزينه اختلال در کنترل آلودگي را افزايش مي دهد. ابزارهاي مقداري به طور معمول به صورت محرک اقتصادي، سطح قابل قبولي از آلودگي را به وسيله تخصيص مجوزهاي قابل خريد و فروش ايجاد مي کند. اين مجوزها، در توليد کننده ايجاد انگيزه مي کند که با هزينه کنترل آلودگي کم تر، مقدار آلودگي را کاهش داده، مجوزهاي خود را به توليدکنندگان ديگر که داراي هزينه بالاتري هستند، بفروشند. در حقوق مسؤوليت، با تعيين يک هدف که از نظر اجتماع مورد پذيرش است، در صورتي که توليد کننده از آن سرپيچي کند، از برخي اعتبارات مالي محروم مي شود. 

رشد اقتصادی به عنوان اصلی ترین هدف توسعه تلقی می شود. برقرار ساختن مقیاس های اقتصادی با گرایش در بکارگیری سرمایه های زیست محیطی و یافتن فاکتورهای اقتصادی و بکارگیری قواعد زیست محیطی به هنگام تهیه پیش نویس هایی برای ارزش گذاری های اقتصادی و ادغام آنها به شکل یک نظام واحد، مشکالتی هستند که فراروی اقتصاد محیط زیست قرار دارند. با افزایش آلودگی های زیست محیطی اقتصاد محیط زیست به عنوان شاخه ای از علم اقتصاد که نه تنها جنبه های اقتصادی محیط زیست را در بر می گیرد بلکه به تأثیر متقابل اقتصاد و محیط زیست توجه دارد مطرح شده است.

بُعد محیط زیستی: مقوله­های" مدیریت انرژی های تجدید پذیر، خطرات زیست محیطی" را در بر می­گیرد.

 

شکل 4: بُعد محیط زیستی بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی

در سال­های اخیر استفاده بیش از از اندازه از انرژی، اکوسیستم­ها را به شدت تحت تاثیر قرار داده و می­دهد، بنابراین مدیریت انرژی به گونه­ای که کمترین آقار زیبان­بار را بر محیط زیست داشته باشد، امری اجتناب­ناپذیر به نظر می­رسد اما از آنجایی که این آثار مخرب با تمیهداتی قابل کنترل است دولت به عنوان متولی امر در قراردادهای نفت و گاز باید با پیش بینی یک سری مقرراتی حقوق زیست محیطی بشر را حفظ کند و تا حد امکان از آلوده شدن محیط زیست جلوگیری کند و تبعات منفی عملیات نفتی بر محیط زیست را کاهش دهند. در قراردادهای اولیه نفتی مثل قراردادهای امتیازی نیمه­ی اول قرن بیشتم اشاره­ای به محیط زیست در قراردادهای نفتی تفضیلی­تر و کامل­تر شده است. در جمهوری اسلامی ایران براساس مصوبه شورای عالی حفاظت از محیط زیست (1390) مجریان پروژه­های نامبرده شده در مصوبه موظف­اند به همراه گزارش امکان­سنجی و مکان­یابی نسبت به تهیه­ی گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی اقدام کنند. حمهوری اسلامی نیز در سال 1994 نسبت به پذیرش ارزیابی اثرات زیست محیطی در چارچوب مصوبه­ی قانونی خود اقدام نموده است و اولین بار در سال 1373 در بند الف تبصره­ی 82 قانون برنامه­ی دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ابران به طور مشخص صورت قانونی به خود گرفت. طبق این مصوبه محریان طرح­های کارخانجات پتروشیمی، پالایشگاه­ها، نیروگاه­ها، صنایع فولاد، سدها و دیگر سازه­های آبی، شهرک­های صنعتی و فرودگاه­ها موظف گردیدند به همراه گزارش امکان­سنجی و مکان­یابی نسبت به تهیه گزارش اثرات زیست محیطی اقدام نمایند. در مورد قوانین و مقرراتی که مستقیماً ناظر بر ارزیابی اثرات زیست محیطی می­باشند می­توان ماده­ی 105 قانون برنامه­ی سوم توسعه­ی اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ماده­ی 71 قانون برنامه­ی چهارم توسعه و ماده 10 آیین نامه­ی جلوگیری از آلودگی صوتی و مصوبات شماره 138 و 156 و 166 و 196 و 237 و 249 و 250 شورای عالی حفاظت از محیط زیست را نام برد. در مورد سایر قوانین و مقررات مرتبط می­توان به مواد 60 و 85 و 121 قانون برنامه­ی سوم توسعه و مواد 12 و 13 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا و ماده­ی 11 آیین نامه­ی جلوگیری از آلودگی آب اشاره نمود. تقاضای جهانی برای انرژی اولیه در حال افزایش است و در سال 2030 تقاضا برای نفت و گاز در مقایسه با سایر انرژی­ها، بیشتر است، بنابراین با وجود افزایش تقاضا برای انرژی های تجدیدپذیر و انرژی هسته ای، عرضه مناسب نفت و گاز همچنان در اولویت می­باشد و این مسئله اهمیت کشورهای صادر کننده نفت و گاز را نشان می­دهد. انتشار دی اکسید کربن نیز روند افزایشی را طی خواهد کرد و این به دلیل تقاضای بالاتر سوخت های فسیلی در سال 2030 امری بدیهی می باشد. با توجه به این توضیحات اهمیت سیاست گذاری انرژی مشخص می شود، با استفاده از یک برنامه مناسب شاید بتوان سهم تقاضای سوخت های فسیلی و در نتیجه آلودگی محیط زیست را در آینده به سطح پایین تری رساند. سرمایه گذاری در انرژی های تجدیدپذیر و انرژی هسته ای، گسترش امکانات تحقیق و توسعه تکنولوژی در زمینه انرژی های نو، بهینه سازی سیستم های مصرف کننده انرژی و گسترش فرهنگ صرفه جویی، می تواند از گام های مهم برای کاهش تقاضای سوخت های فسیلی و آلودگی محیط زیست، در آینده باشد. همچنین گازطبیعی و نفت بیشترین سهم را در مصرف انرژی ایران در سال 2009 داشته اند، با توجه به آنکه در سال 2030 تقاضا برای سوخت های فسیلی بیشترین سهم را دارد، انتظار می رود در ایران نیز روند مشابهی وجود داشته باشد. از نمودار4 مشخص می شود که تولید نفت ایران در سال 2030 میلادی به 8/6 میلیون بشکه در روز خواهد رسید، در حالی که به دلیل رشد زیاد تقاضای داخلی، صادرات نفت با سرعت کمتری افزایش می یابد. نمودار5 نشان می دهد که سهم رشد صادرات بین المللی گاز از سال 2004 تا 2030، تقریبا 10 درصد است در حالی که برای کشور قطر حدود 25 درصد می باشد. با توجه به اینکه تقاضا برای سوخت های فسیلی تا سال 2030 همچنان وجود دارد و ایران یکی از صادرکنندگان مهم نفت و گاز در جهان می باشد، به منظور افزایش و حفظ سهم ایران در عرضه نفت و گاز در جهان و حفظ امنیت انرژی، سیاست گذاری مناسب، سرمایه گذاری برای انرژی های تجدیدپذیر و هسته ای، بهینه سازی صنایع و تجهیزات داخلی و صرفه جویی در مصرف انرژی در بخش های مختلف ضروری می باشد. به این ترتیب با کاهش تقاضای داخلی برای نفت و گاز، سهم ایران در تأمین نفت و گاز جهان حفظ می شود. این امر با همکاری کشورهای جهان و کاهش مخالفت های آنها در توسعه نیروگاه های هسته ای، امکان پذیر است.

بُعد حقوقی، سیاسی و قانونی: مقوله­های "ضوابط و استانداردهاي زيست محيطي، نظارت و اجرای قوانین" را در بر می­گیرد.

 

شکل 5:  بُعد حقوقی، سیاسی و قانونی بخش انرژی کشور با تأکید بر سیاست­های زیست‌محیطی

انرژی یکی از عوامل اصلی توسعة آتی کشور محسوب می­شود و تعیین و اجرای راهکارهای مناسب در کلیة حوزه­های مربوط به انرژی تسهیل کنندة توسعة پایدار در کشور خواهد بود. با وجود تمام وقایع و واقعیت­های تاریخی، ایران باید تلاش کند که نفت و گاز را به عنوان آلت دست حوزه­های سیاسی و اجتماعی تلقی نکرده و بخش انرژی را به عنوان یک بخش مستقل که خود نیازمند راهبرد و پویاییِ خود می­باشد، مورد توجه قرار دهد. تلقی کردن نفت و گاز به عنوان ابزار دستیابی به اهداف دیگر در حوزه­های سیاسی، فقط به این می­انجامد که تضاد منافع حوزه­ها باعث کمرنگ شدن نقش منابع انرژی به خودی خود و به عنوان عاملی اقتصادی خواهد شد. اصل استفاده از تحلیل­های هزینه ـ فایده باید در کلیة تصمیمات بخش انرژی نهادینه شود.

متأسفانه در بسیاری از مواقع، هزینه­های واقعی پروژه­ها و ابعاد متفاوت آن مورد توجه قرار نمی­گیرند و در تحلیل نهایی به این نتیجه می­رسیم که هزینة پروژه­ها و سیاست­ها بسیار بالاتر از فواید آن بوده است. بهترین نمونه این مسئله ادامة سیاست یارانه­های انرژی است که دارای هزینه­های آشکار و پنهان فراوان برای اقتصاد کشور است.

اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها بدون شک فصلی بسیار مهم در مدیریت منابع انرژی کشور خواهد بود. معهذا نباید به این طرح بسنده کرد و بایستی به دنبال سایر اقدامات کارشناسی برای بهینه سازی تولید و مصرف انرژی در کشور باشیم.

ایران توانایی تبدیل شدن به یک قطب اصلی تولید و صدور انرژی­های مختلف را دارد و برای دستیابی به آن نقش که دارای اهمیت راهبردی فراوان برای توسعة آتی کشور می­باشد، باید با برنامه و بر مبنای اولویت­های منطقی پیش رفته و از توان بالقوه بخش انرژی برای ایجاد ارزش افزوده استفاده کند.

اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران صراحت بر حفظ محیط‌ زیست دارد. در  این اصل تمام افراد حقیقی و حقوقی ملزم به حفظ محیط‌ زیست شده‌اند. سازمان حفاظت محیط‌ زیست وظیفه پیشنهاد قوانین، تدوین و اجرای مقرارت و  استانداردها را برعهده دارد.

 شورای عالی حفاظت محیط‌ زیست نیز با ریاست رئیس‌جمهور، امتیاز و صلاحیت تصویب برخی از ضوابط و استانداردهای آلودگی را برعهده دارد و تصمیمات آن ناظر بر فعالیت‌های سازمان حفاظت‌ محیط‌ زیست  می‌باشد.

تدوين سازوكارهاي موثر براي اجرا و نظارت بر اصل مزبور؛ اين تحقيق مولفه­هاي اين اصل را مورد تجزيه و تحليل قرار داد، اما واقعيت امر اين است كه هيچكدام از قوانين عادي به اين موضوع نپرداختهاند. مفاهيم نسلهاي آينده و همچنين سازِكارهاي اجرايي اعمال حقوق اين نسلها كدام است از جمله پرسشهايي است كه نه قانون اساسي و نه قوانين عادي به آن اشاره نكرده­اند.

 

منابع:

-       پيام فر محسن ، خدری علی (1402)، برآورد تأثير مصرف انرژی های تجدید پذیر در کاهش مصرف تعرفه های برق: کاربرد جایگزینی مصرف انرژی های تجدیدپذیر با فسيلی. بیست و هفتمین کنفرانس بین المللی شبکه های توزیع نیروی برق، اردیبهشت 1402.

-       رجایی، سعید و همکاران (1395) اثر آلودگي نفتي خاك بر برخي ويژگيهاي فيزيولوژيكي و مولكولي گياه. مجله پژوهشهاي سلولي و مولكولي (مجله زيست شناسي ايران)، جلد 29، شماره 2.

-       زربخش، محمدحسن و بیاتی، غلامرضا(1386)مقدمه‌ای بر سیستم های تولید مشترک برق و حرارت ناشر:تهران : سازمان بهره‌وری انرژی ایران

-       سلیمانی، زهره؛ گودرزی راد، رضا؛ فرمد، مجید؛ بداغی، مریم؛ مکاری زاده، وهاب؛ شفیع زاده، محدعلی (1400) ظرفیت های مدیریت مصرف انرژی در ایران در افق 1420 رویکرد مدل سازی جامع عرضه و تقاضا ی انرژی.مجله پژوهش های سیاستگذاری و برنامه ریزی انرژی، دوره 7 شماره 1.

-       فرهنگی، علی‌اکبر و صفرزاده، حسین(1387)روشهای تحقیق در علوم انسانی (با نگرشی بر پایان‌نامه‌‌نویسی)

-       فولادی، سعید (1401)، تحلیل اثرات زیست محیطی بهره برداری از منابع نفت شیل بر آینده ی آن. ماهنامه علمی اکتشاف و تولید نفت و گاز. شماره 200.

-       کاظمی, عالیه, نعمت گرگانی, علیرضا, آریائی, سارا. (1399)"تاخیر در پروژه های نفتی: مروری بر تحولات گذشته و ارائه مدلی برای پیش بینی زمان تاخیر- مورد مطالعه: پروژه های EPC شرکت نفت و گاز پارس جنوبی"، بهبود مدیریت, دوره 13، شماره نشریه 4 : 147-164. 

 

-       FengSheng Chien · YunQian Zhang · Li Li · Xiang‑Chu Huang (2023). Impact of government governance and environmental taxes on sustainable energy transition in China: fresh evidence using a novel QARDL approach. Environmental Science and Pollution Research (2023) 30:48436–48448. https://doi.org/10.1007/s11356-023-25407-9.

 

-       Fox, T Sterpi, I. Grosso, M. (2016). Integrated municipal waste management system: An indicator to assess their environmental and economic sustainability. Ecological indicators Journal, 60, 1-7.

-       Haifa Saadaoui (2022) The Impact of Financial Development On The Clean Energy Transition In MENA Region: The Role of Institutional And Political Factors. This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. University of Sfax https://orcid.org/0000-0002-7218-2291

-       Ignaciode Blas , Luis Javier Miguel (2019) Modelling of sectoral energy demand through energy intensities in MEDEAS integrated assessment model , Energy Strategy Reviews Volume 26, November 2019, 100419

-       Lee P.,Skianis, V., Souliotis,L., (2015). Development of an integrated methodology for the sustainable environmental and socioeconomic ecosystems. science of the total environment journal.

-       OPEC, Annual Statistical Bulletin 2016/2017, Organization of Petroleum Exporting Countries, Vienna, 2017.

-       Pfeiffer T & Mulder H(2019) An indicator framework for assessing the technology aspect of integrated lake basin management for Lake Malawi basin. Ecological Indicators Journal (60), 789-801.

 

 

 

-       Ruonan Li , Vladimir Mahalec (2021) Greenhouse gas emissions reduction by cross-sector integration of energy systems: Optimal sizing of integrated entities , Energy Conversion and Management Volume 248, 15 November 2021, 114788

-       S. Aziz, U. Rehman, Y. Cai, N. Hussain, and G. Das, 2019 “Energyenvironment-economy nexus in Pakistan : Lessons from a PAK-TIMES model,” Energy Policy, vol. 126, no. July 2018, pp. 200–211, 2019.

-       S.K.Saraswat , Abhijeet K.Digalwar (2021) Evaluation of energy alternatives for sustainable development of energy sector in India: An integrated Shannon’s entropy fuzzy multi-criteria decision approach , Renewable Energy Volume 171, June 2021, Pages 58-74

-       Takawira P., Ker Rault, P., Pergamalis, V., Skianis, V., Souliotis, L., (2014). Development of an integrated methodology for the sustainable environmental and socioeconomic management of river ecosystems. science of the total environment journal.

 

12

 

---

[1]  Haifa Saadaoui (2022)

[2]  Strategy

[3]  Planning

[4]  Programming

[5]  Policy

[6]  Ruonan Li , Vladimir Mahalec (2021)

[7]  S. Aziz, U. Rehman, Y. Cai, N

[8]  Haifa Saadaoui (2022)

[9]  FengSheng Chien • YunQian Zhang • Li Li • Xiang Chu Huang (2023).

[10]  Chien  Zhang 

[11]  Saadaoui

[12]  S.K.SaraswatAbhijeet K.Digalwar

[13]  RuonanLiVladimirMahalec

[14]  S.K.Saraswat , Abhijeet K.Digalwar (2021)

[15]  Haifa Saadaoui (2022)

[16]  White

---