بازخوانی خانه¬های سنّتی کرمانشاه از منظر معماری بیوفیلیک
الموضوعات :فائزه طاهری سرمد 1 , شبنم میهن یار 2
1 - استادیار، گروه معماری، واحد اسلام آباد غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلام آبادغرب، ایران.* (نویسنده مسئول)
2 - کارشناسی ارشد، گروه معماری، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران.
الکلمات المفتاحية: معماری بیوفیلیک, خانه سنّتی, کیفیت مسکن .,
ملخص المقالة :
پیشرفت های صنعتی و فناوری سبب گسست انسان از طبیعت و نظامهای طبیعی شدهاست. دوری از اکوسیستم و فرآیندهای طبیعی، پیامدهایی از جمله مشکلات متعدد زیست محیطی، فضای شهری بی روح و حضور مسکنهایی که با نیازهای انسان از لحاظ روحی و روانی هیچ انطباقی ندارند، در پی داشته است. برای بازگشت انسان به طبیعت معماری میتواند نقش بسیار مهمی ایفا کند. یکی از راهکارهای بازگشت به طبیعت بهره گیری از معماری نوین بیوفیلیک میباشد که به جهت پیوند و ارتباطی که با طبیعت دارد، میتواند پاسخگوی نیازهای روحی و روانی انسان باشد. از آنجایی که بیشترین منظر ارتباط با طبیعت در خانه های سنتی ایرانی یافت میشود، لذا هدف پژوهش بررسی اصول معماری بیوفیلیک در خانه های سنّتی کرمانشاه و نقش آن در ارتقای کیفیت مسکن میباشد. این تحقیق به روش کیفی انجام گردیده و برای ارزیابی نهایی از تحلیل دادهها بهره گرفته شده است. بنابراین این مطالعه ابتدا به بازتعریف مفاهیم بیوفیلیک و کیفیت مسکن میپردازد و در ادامه پژوهش با برگزیدن خانههای دوره قاجار شهر کرمانشاه به عنوان منبع، بهصورت میدانی و حضور در این خانهها به بررسی معماری بیوفیلیک پرداختهاست، بدین ترتیب پژوهش ضمن بررسی مفاهیم مستخرج، به بررسی ارتقای کیفیت مسکن مبادرت میورزد. در این مسیر از مطالعات اسنادی و کتابخانهای و تحلیل نقشهها استفاده گشتهاست. نتایج حاکی از آن است که اصول معماری بیوفیلیک در معماری و تزیینات خانههای سنتی کرمانشاه قابل مشاهدهاست. همچنین اصول بیوفیلیک در صورت بومی سازی با مولفه های کیفی مسکن (کالبدی-فضایی،ساختاری،عملکردی،محیطی،مربوط به نیازهای انسانی) قابل بکارگیری در مسکن امروز میباشد و میتواند سبب ارتقای کیفی مسکن شود و شرایط مطلوبتری را برای ساکنان آن فراهم نماید.
1. Ahari, Z., Amini Jadid Sh. 1997 .Experiences of different countries in providing housing. Tehran: National Land and Housing Organization.(In Persian)
2. Antoniades A. 2008. Architectural Poetry. Translated by Ay. A, Volume II, Tehran:Soroush Publications.(In Persian)
3. Asefi.M,Imani,E .2017. Redefining contemporary Iranian-Islamic desirable housing design patterns by evaluating the quality of traditional houses, Quarterly Journal of Islamic Architecture Research, No11, Forth year.(In Persian)
4. Baigi Nejad, M.A., Ameri Sefat, A.A . 2016. Investigation of Biophilic Architecture Characteristics in Indigenous Buildings of Iran, Case Study: Hot and Dry Climate. International Conference on Innovation in Science and Technology, Islamic Azad University, Qeshm Branch.(In Persian)
5. Bitaraf, E., Habib.F., Zabihi.H .2017. Biophilic attitude is an approach in improving the quality of living environment of residents of residential complexes. Urban Management Journal, No49: 331-349.(In Persian)
6. Bitaraf.E., Habib.F., Zabihi.H. 2018. Localization of aquatic and biophilic principles in the design of residential complexes in Iran in order to improve their quality. Urban Management Journal, No52: 205-218.(In Persian)
7. Bozorgi, M . 2016.¬ The effect of biophilic design in office buildings and its relationship with staff health and well-being,4th International Congress of Civil Engineering, Architecture and Urban Development. (In Persian)
8. Carey, M. 1995. Comment : Concerns in the analysis of focus group data. Qualitative Health Research. 5(4) : 487-495.
9. Farhangi, S.1996. Prediction of housing situation in urban areas of Gilan province. Proceedings of the Second Policy Seminar Housing development in Iran. Volume II, Tehran: Department of Housing and Urban Development.
10. Glaser, B. 1999. The future of grounded theory. Qualitative Health Research. 9(6) : 836-845.
Kellert, Steohen R. 2005. Biophilic for life, Island Press, Washington
11. Habibi,S.M. 2001. Civil society and urban life. Journal of Fine Arts, No7: 22-33. .(In Persian)
12. Haeri Mazandarani, M. 2010. Home, culture, nature, Tehran: Urban Planning and Architecture Study and Research Center
13. Hatami, H., Sarafi Nike, A., Iman Talab, H .2017. How to improve the quality of residential architecture with a biophilic attitude. International Conference on Innovation in Science and Technology, Islamic Azad University, Qeshm Branch.(In Persian)
14. Jafari, Kh.,Yousefi.A. 2018. Biophilic architecture and sustainable development. Tehran: Knowledge TV Publications .(In Persian)
15. Kellert, S. R. 2008.Biophilic Design: (The Theory, Science, and Practice of Bringing Buildings to life). Newjersy, John Wiley and sons, Inc., chapter 1
16. Kellert, S. R. 2012. Birthed: people and nature in the Modern World. United states of America. Yale university press
17. Mansoori.S.A. 2011. What is an urban landscape, Scientific-Extension Journal of Landscape. No2: 30-33.(In Persian)
18. Mesgarani, N., Shokohi , M., KHakpoor. B .,Noghsan Mohammadi.M .2017. Assessing the quality of the downtown residential environment with an emphasis on sustainability, Case study: Sarshur and Chehno areas of Mashhad. Armanshahr Architecture and Urban Planning Quarterly, Volume 11, No23: 347-359. (In Persian)
19. Mokhber,A. 1989. Social dimensions of housing ,Tehran: Publications of the Program and Budget Organization.(In Persian)
20. Moosavi Daramroodi,L.,Shams, M., Ghanbari,N. 2015. Analysis of development opportunities in the old part of the city Case study: Central part of Kermanshah. Environmental Planning Quarterly,No25.(In Persian)
21. Noghre Kar,A. 2010. Theoretical Foundations of Architecture ,Tehran: Payam Noor university. (In Persian)
22. Nazemi,E., Ghasemi,E. 2017. Explain the strategies to promote the compatible interaction between architecture and nature with the biophilic architecture approach. Biennial Conference on Contemporary Society and Architecture, Esfahan. (In Persian)
23. Oxford Advanced Learners Dictionary .2010.
24. Patton, M. 1999. Qualitative Evaluation and Research Methods. London: Sage.
25. Stewart-Pollack, J .2006. Biophilic design: The theory, Science, and Practice of Bringing Building Life. Hoboken, Newjersey: John Wiley and sons, Inc., chapter 1. (In Persian)
26. Shahcheraghi,A., Bandar Abad,A. 2018. Enclosed in the environment (application of environmental psychology in architecture and urban planning). Tehran: Publication of Tehran University Jihad Organization. .(In Persian)
27. Shamai, A., PoorAhmad,A. 2006. Urban improvement and renovation from the perspective of geography.Tehran: University of Tehran Press. (In Persian)
28. Sharifi,A., Azar Pira,M. 2016.Studying the modeling of natural environment in urban architecture and using the view of biophilica (city in the garden) and comparing it with the urban planning approach in Isfahan school. Second National Conference on Sustainable Architecture and Urban Landscape. (In Persian)
29. Soltani Fard,H., Sadredin, M. 2016. An Introduction to the Biophilic Approach to Sustainable Planning and Design. International Conference on Architecture, Civil Engineering and Urban Planning in the Third Millennium,Tehran.(In Persian)
30. Tavasoli,M. 1989. Rules and criteria for urban space design. Tehran: Center for Urban Planning and Architecture Studies and Research.(In Persian)
31. Wilson, E. O. 1984. Biophilia. Cambridge university Press.
32. Wilson, E. O. 1992. The diversity of life . Harvard University press.
33. Zanjani, H. 1993. Population and development. Tehran: Iran Urban Planning and Architecture Studies and Research Center.(In Persian)
بازخوانی خانههای سنّتی کرمانشاه از منظر معماری بیوفیلیک
چکیده
پیشرفت های صنعتی و فناوری سبب گسست انسان از طبیعت و نظامهای طبیعی شدهاست. دوری از اکوسیستم و فرآیندهای طبیعی، پیامدهایی از جمله مشکلات متعدد زیست محیطی، فضای شهری بی روح و حضور مسکنهایی که با نیازهای انسان از لحاظ روحی و روانی هیچ انطباقی ندارند، در پی داشته است. برای بازگشت انسان به طبیعت معماری میتواند نقش بسیار مهمی ایفا کند. یکی از راهکارهای بازگشت به طبیعت بهره گیری از معماری نوین بیوفیلیک میباشد که به جهت پیوند و ارتباطی که با طبیعت دارد، میتواند پاسخگوی نیازهای روحی و روانی انسان باشد. از آنجایی که بیشترین منظر ارتباط با طبیعت در خانه های سنتی ایرانی یافت میشود، لذا هدف پژوهش بررسی اصول معماری بیوفیلیک در خانه های سنّتی کرمانشاه و نقش آن در ارتقای کیفیت مسکن میباشد. این تحقیق به روش کیفی انجام گردیده و برای ارزیابی نهایی از تحلیل دادهها بهره گرفته شده است. بنابراین این مطالعه ابتدا به بازتعریف مفاهیم بیوفیلیک و کیفیت مسکن میپردازد و در ادامه پژوهش با برگزیدن خانههای دوره قاجار شهر کرمانشاه به عنوان منبع، بهصورت میدانی و حضور در این خانهها به بررسی معماری بیوفیلیک پرداختهاست، بدین ترتیب پژوهش ضمن بررسی مفاهیم مستخرج، به بررسی ارتقای کیفیت مسکن مبادرت میورزد. در این مسیر از مطالعات اسنادی و کتابخانهای و تحلیل نقشهها استفاده گشتهاست. نتایج حاکی از آن است که اصول معماری بیوفیلیک در معماری و تزیینات خانههای سنتی کرمانشاه قابل مشاهدهاست.همچنین اصول بیوفیلیک در صورت بومی سازی با مولفه های کیفی مسکن (کالبدی-فضایی،ساختاری،عملکردی،محیطی،مربوط به نیازهای انسانی) قابل بکارگیری در مسکن امروز میباشد و میتواند سبب ارتقای کیفی مسکن شود و شرایط مطلوبتری را برای ساکنان آن فراهم نماید.
واژگان کلیدی: معماری بیوفیلیک، خانه سنّتی، کیفیت مسکن .
پرسش های پژوهش
1. چگونه معماری بیوفیلیک در خانههای سنّتی کرمانشاه تبلور یافتهاست؟
2. چگونه میتوان از معماری بیوفیلیک در جهت ارتقای کیفیت مسکن بهره گرفت؟
مقدمه
امروزه زندگی شهرنشینی، پیشرفت فناوری و نیازهای فزاینده اقتصادی، مردم را هرچه بیشتر از طبیعت دور ساخته و روان آنها را در یک سیستم تکرارشونده ماشینی قالب زدهاست. بیتوجهی به هم زیستی مسالمت آمیز انسان، معماری و طبیعت، عدم پاسخگویی به نیازهای روحی و روانی انسان سرچشمه بسیاری از مشکلات مسکن حاضر میباشد (Stewart-Pollack, 2006). این در حالی است که قرآن تمام عالم طبیعت را آکنده از آیه و نشانه هایی برای شناخت انسان، معماری و طبیعت قرار داده است؛ لذا هم دلی و احترام به طبیعت، ریشههای عمیق فرهنگی دارد و هم زیستی مسالمت آمیز انسان، معماری و طبیعت در معماری سنّتی ایران کاملاً مشهود است.حیاط های مرکزی در خانه های سنتی ایران با بهره گیری از عناصر طبیعی از قبیل آب، باد، نور و گیاهان، شرایط بسیار خوبی برای زندگی ساکنان فراهم آورده و سطح کیفی زندگی آن ها را ارتقا میدادند. طبیعت همه جا هست و بر هرچیز تاثیر دارد. طبیعت در تماس با موجودات روح حیات را در آنها میدمد و امکان رویش آنها را فراهم میسازد. یکی از راهکارهای مهم طراحی چه در معماری و یا سایر علوم و هنرها، الگو گرفتن از طبیعت بوده است (آنتونیادس، 1386، 4). در این میان رویکرد نوینی در معماری تحت عنوان معماری بیوفیلیک درپی بازگرداندن و تشخیص نیاز فطری انسان برای برقراری ارتباط با طبیعت میباشد (جعفری، یوسفی، 1396، 139). در واقع بیوفیلیک یک نظریه است که میل ذاتی انسان به سیستم ها و فرآیندهای طبیعی را تشریح میکند. انسان و محیط طبیعی دو چیز است که نمیتوانند از هم جدا باشند چرا که هر دو مربوط به هم هستند و روی یکدیگر تأثیر میگذارند. معماری بیوفیلیک به دنبال پاسخ به نیازهای متفاوت زیست شناسانه و روان شناختی انسان است تا بتواند کیفیت زندگی انسان را ارتقا بخشد. طراحی بیوفیلیک بیش از یک ابزار فنی و روش شناختی است. در حقیقت، کاربرد موفیقیت آمیز آن بستگی به داشتن یک آگاهی جدید نسبت به طبیعت به عنوان اجرای یک تکنیک طراحی جدید میباشد. بنابراین پژوهش به دنبال سه هدف میباشد: 1-شناخت بیوفیلیک و اصول معماری آن 2- ارزیابی اصول معماری بیوفیلیک در خانه های سنّتی 3- تأثیر معماری بیوفیلیک در کیفیت خانه های سنّتی و مسکن حاضر. این پژوهش، با شناخت حساسیت و اهمیت موضوع مسکن و کیفیت مطلوب آن، که امروزه با توجه به دوری انسان از طبیعت و مشکلات روحی و روانی که در پی آن بوجود آمده، ضرورت پرداخت و مطالعه در این زمینه را، با توجه به نیازهای شرایط کنونی امری ضروری میداند.در این پژوهش اصول بیوفیلیک مورد شناسایی قرارگرفت سپس این اصول در خانه های سنتی مربوط به دوره قاجار بررسی گردید.در ضمن معیارهای کیفیت مسکن که شامل معیارهای عملکردی ، ساختاری ، نیازهای انسانی ، کالبدی –فضایی و محیطی میباشد با اصول بیوفیلک و خانه های سنتی مورد مقایسه تطبیقی قرارگرفت.
1- پیشینه پژوهش
امروزه در ساخت وساز بناهای مسکونی، چیزی که بیش از همه جلب توجه میکند، عدم توجه به نیازهای انسان چه از لحاظ روانی و چه از لحاظ کالبدی است. جدا شدن فضای سکونت یا کار انسان ها از زمین و استقرار در ارتفاع سبب دوری از مهم ترین نیاز انسان به طبیعت و زمین شده است. معماری بیوفیلیک با تلاش برای برقراری ارتباط با طبیعت، به دنبال خلق محیط هایی، برای افزایش کیفیت زندگی انسان می باشد. در این میان مطالعاتی که در زمینه بیوفیلیک انجام گرفته است شامل مقاله «بومی سازی اصول معماری اکولوژیک و بیوفیلیک در طراحی مجتمع های مسکونی ایران در راستای ارتقای کیفیت آنها» به بررسی ویژگیهای اکولوژیک و بیوفیلیک در ارتقای کیفیت محیط پرداخته است(حبیب وهمکاران،1397).همچنین مقاله ای با موضوع « نگرش بیوفیلیک رویکردی در ارتقا سطح کیفی محیط زندگی ساکنان مجتمع های مسکونی »نوشته شده که بیان می کند که با ایجاد رابطه بین انسان وطبیعت می توان به یک فضا باکیفیت مطلوب دست یافت (حبیب و همکاران ،1396).درضمن مقاله تأثیر طراحی بیوفیلیک در ساختمان های اداری و ارتباط آن با سلامتی و رفاه کارکنان» به بررسی معیارهای بیوفیلیک و نقش آن در سلامت کارکنان اداری میپردازد(بزرگی،1395).مقاله «تبیین راهکارهای ارتقا تعامل سازگار میان بناهای معماری و طبیعت با رویکرد معماری بیوفیلیک» که با بیان ویژگی های بیوفیلیک و استفاده از آن، راهکارهای برقراری تعامل بین بنا و طبیعت را مورد بررسی قرار دادهاست(ناظمی وهمکاران،1395). مقاله« Biophilic architecture, the concept of healthy sustainable architecture» در سال 2006 به بررسی بیوفیلیک و عوامل مؤثر در طراحی آن می پردازد. مقاله «Architectural Lessons From Environmental Psychology: The case of Biophilic Architecture »در سال 2007 به بررسی ویژگی های روانشناسی انسان وعوامل مؤثر بر آن و نقش بیوفیلیک بر سلامت روان انسان پرداخته است.
درمقاله ای با نام« ارزیابی تاثیراصول معماری بیوفیلیک در کیفیت طراحی مسکن دراقلیم شمال ایران»نوشته شد که نتایج آن نشان میدهد که توجه به اصول و شاخص های معماری بیوفیلیک درحین طراحی و اجرای مجتمعهای مسکونی در نواحی شمال ایران در ارتقاء کیفیت آنها و به تبع آن افزایش میزان رضایتمندی ساکنان آنها تاثیر عمده ای دارد (باور وهمکاران ،1398).همچنین در مقاله ای تحت عنوان«بررسی ویژگیهای معماری بیوفیلیک در بناهای بومی ایران،نمونه موردی:اقلیم گرم وخشک»به بررسی ویژگیهای معماری بیوفیلیک در بناهای بومی در اقلیم گرم وخشک پرداخته و اصول طراحی معماری بیوفیلیک در بناهای بومی ایران را با توجه به ارتباط این بناها باطبیعت مطرح میکند (بیگی نژاد و همکاران ،500،1395).در ضمن در مقالهای با نام «بررسی الگوگیری از محیط زیست طبیعی در معماری شهری و استفاده از نظر بیوفیلیکا (شهر در باغ) و مقایسه آن با رویکرد شهرسازی در مکتب اصفهان» با تبیین ضرورتهای عملی نظریه بیوفیلیکا و مقایسه آن با مکتب شهرسازی اصفهان به بررسی بومی سازی این نظریه میپردازد (شریفی وهمکاران،1394).مقاله «نظریه معماری بیوفیلیک» بانگارش ساناز محمدخانی به بررسی معماری بیوفیلیک میپردازد.همچنین مقاله«مقدمه ای بر رهیافت بیوفیلیک در برنامه ریزی و طراحی پایدار» نگاشته شدهاست که در این مقاله نویسندگان بدنبال رهیافتی در طراحی هستند که از طبیعت بتواند بعنوان عامل تاثیرگذار در راستای ارتقاء کیفیت زندگی بهره جوید(سلطانی فرد و همکاران،1394).درمقاله«چگونگی کیفیت بخشی به فضای معماری مسکونی با نگرش بیوفیلیک »به ارائه راهکارهایی در زمینه بیوفیلیک در فضاهای مسکونی میپردازد(حاتمی وهمکاران،1395).همچنین در کتابی تحت عنوان«معماری بیوفیلیک و توسعه پایدار»که توسط خداوردی جعفری و عاطفه یوسفی نوشته شد، که درفصول این کتاب به اهمیت معماری بیوفیلیک،تاثیرات آموزه هایی از طبیعت در طراحی بیوفیلیک ،معماری زیست گرا و الگوهای معماری بیوفیلیک و نیازهای انسان و محیط با نگرش بیوفیلیک وکاربرد الگوهای بیوفیلیک در سازهها میپردازد.
نتایج حاصل از این پژوهشها به شناخت بیوفیلیک و ویژگیهای آن، تأثیر بیوفیلیک بر بُعد روحی و روانی انسان، تأثیری پذیری کیفیت مسکن از بیوفیلک اشاره دارد که میتوان از این اصول برای ارتقای کیفیت مسکن استفاده نمود. اما استفاده از این اصول برای ارتقای کیفیت مسکن باید همساز با محیط بوده و به گونهای بومی سازی گردد. از آنجایی که بازگشت به طبیعت از ارکان مهم بیوفیلیک میباشد و در خانه های سنتی ایران به حضور طبیعت تاکید شدهاست لذا پژوهش حاضر به دنبال ارزیابی اصول معماری بیوفیلیک در خانههای سنتی میباشد، و سعی بر آن دارد که با بررسی ویژگی های معماری بیوفیلیک و تاثیر آن در خانه های سنّتی، که نمونهای از کیفیت مطلوب مسکن برای انسان میباشد، به بومی سازی این اصول بر اساس خانه های سنتی پرداخته و سبب ارتقای کیفیت مسکن امروز گردد.
2- واژه شناسی بیوفیلیک
زیست گرایی یا بیوفیلیک واژه ای است که به تازگی وارد حوزه زبان شده و به همین دلیل تاکنون (سال 2010) وارد فرهنگ لغت نشده است. کلمه بیوفیلیک از بیوفیلیا گرفته شده است، لذا برای درک مفهوم واژه ی بیوفیلیک به بررسی لغت بیوفیلیا پرداخته میشود. واژه ی بیوفیلیا از دو جزء «بیو و فیلیا» تشکیل شده است. واژه ی «بیو» فرمی است که در ابتدای اسم ها، صفت ها و قیدها استفاده میشود که به چیزهای زنده یا زندگی انسان ها مربوط میشود (Oxford Dictionary,2010). ادوارد ویلسون زیست شناس معروف در سال 1984 در کتاب خود با عنوان بیوفیلیا برای اولین بار از این واژه استفاده کرد. او بیوفیلیا را به عنوان نیاز ذاتی انسان و وابستگی او با طبیعت معرفی میکند (Wilson ,1984, 65). واژهی «فیلیا» جذابیت و احساس مثبتی است که مردم نسبت به عادت ها و فعالیت ها و تمام چیزهایی که در طبیعت اطراف ماست دارند. در نتیجه بیوفیلیا همان احساس مثبت انسان ها نسبت به موجودات زنده میباشد (شریفی، آذرپیرا، 1394، 2). از جمله مباحثی که در خصوص گرایش سرشتی انسان نسبت به مظاهر مطرح میباشد، فرضیه «حیات دوستی» (بیوفیلیا) است. براساس این فرضیه افراد انسانی به طور طبیعی به سمت ارگانیسم های زنده، گیاهان و جانوران جذب میشوند و بشر نیازمند و مشتاق برای برقراری ارتباط با دنیای طبیعی است (Wilson, 1992, 350).در نظر ویلسون غریزهی بیوفیلیک به صورت ناخودآگاه در شناخت، احساسات، هنر و اخلاق پدیدار می شود و در قلمروی خیال و رفتار هر فرد از دوران کودکی تا بزرگسالی آشکار میشود. این امر در الگوهای فرهنگی جوامع مختلف و در سراسر تاریخ تکرار میگردد (Wilson, 1984, 85).
3- طراحی بیوفیلیک
طراحی بیوفیلیک در یک نگاه، تشخیص نیاز فطری انسان برای برقراری ارتباط با طبیعت به همراه پایداریها و استراتژیهای جهانی طراحی برای خلق محیطهایی است که واقعا بتوانند کیفیت زندگی را افزایش دهند (شاهچراغی 1396، 419). معماری بیوفیلیک به جهت پیوند وارتباطی که با طبیعت دارد می توانند پاسخگوی نیازهای روحی وروانی انسان معاصرباشد(حبیب وهمکاران ،1397). به طور کلی طراحی بیوفیلیک کوششی دقیق برای فهم و درک نیاز ذاتی بشر برای همبستگی و پیوند با دنیای طبیعی و تاثیر آن در طراحی و ساخت محیطهای مناسب برای زندگی میباشد. این موضوع نسبتاً به سادگی و راحتی قابل درک است، اما با این وجود دستیابی به آن فوق العاده مشکل است، چرا که محدودیت هایی هم برای درک کامل زیست شناسی بشر و جنبه های مختلف نهاد و سیرت او برای پیوند با جهان طبیعی وجود دارد (شاهچراغی 1396، 419)(نمودار1). طراحی بیوفیلیک به یک نوع ساختمان منسوب نمیشود و میتواند در هرقسمتی از محیط ساخته شده وارد شود. تمام فرم های معماری می تواند با طراحی بیوفیلیک بوجود آیند، حتی فرم کامل و خشن دوره مدرن. کلرت در این زمینه اضافه می کند که : « هیچ فرمولی برای طراحی بیوفیلیک وجود ندارد که من بدانم، اما ادراك من به من میگوید هر نوع معماری می تواند با طراحی بیوفیلیک ارتباطی سازگار و مناسب داشته باشد».
نمودار1- ارتباط معماری بیوفیلیک با انسان
(ماخذ:طاهری، طهماسبی، 1394، 6)
3-1- رویکردهای طراحی بیوفیلیک
مبانی بیوفیلیک با استفاده از روش های مختلفی می تواند در طراحی متبلور شود، اما به طور کلی دو رویکرد اصلی را در بر میگیرد:
الف) رویکرد اول: استفاده مستقیم از طبیعت؛ به این معنی که تا می توانیم طبیعت و محیط های طبیعی را وارد فضای انسان ساخت کنیم. از گیاهان، نور طبیعی و تهویه طبیعی در فضاهای معماری استفاده کنیم. مصالح طبیعی همچون: سنگ، چوب را برای ساخت جایگزین کنیم. عکس های مناظر طبیعی، نمادها و نشانه های طبیعت را در معماری داخلی و تزیینات نما و فضاها مورد استفاده قرار دهیم. در همه این موارد طبیعت به شکل مستقیم و بدون واسطه درک میشود ( Kellert, 2008, 63-65).
ب) رویکرد دوم: استفاده غیرمستقیم از طبیعت؛ رویکرد دوم به این صورت است که از ویژگی ها و خواص موجود در طبیعت در طراحی بهره برداری میشود. به طور مثال در ابتدا به پژوهش بر روی الگوی هندسی و پیچیده عناصر طبیعی میپردازد و سپس در جهت طراحی معماری و سازه از آن استفاده میکنند و پیچیدگی مورد علاقه انسان ها در محیط طبیعی را، در فضای معماری خلق میکنند. چنین مواردی به شکل غیر مستقیم و ذهنی درک میشوند (همان).
3-2- عناصر طراحی بیوفیلیک
استفان کلرت به عنوام یک پیشرو در زمینه طراحی بیوفیلیک، به استدلال درباره انحطاط سیستم های طبیعی که ناشی از رویکرد غالب در طراحی معماری است میپردازد. او معتقد است که محیط های ساخته شده جدایی انسان از جهان طبیعی را برمیانگیزد. طراحی بیوفیلیک تلاشی برای جبران این ناهماهنگی و برگرداندن طبیعت به معماری با ترکیب شش ویژگی مهم که توسط کلرت عنوان شد میباشد: 1. ویژگی های زیست محیطی؛ 2. اشکال و فرم های طبیعی؛ 3. فرآیندها و الگوهای طبیعی؛ 4. نورو فضا؛ 5. روابط مبتنی برمکان؛ و 6. تکامل روابط میان انسان و طبیعت (Kellert, 2012,3). جدول 1 به بیان زیرمجموعه های این 6 ویژگی میپردازد:
جدول1- عناصر طراحی بیوفیلیک
(ماخذ:Kellert, 2008, 15)
عناطر طراحی بیوفیلیک | ||
1) ویژگی های محیطی | 2) شکل ها و فرم های طبیعی | 3) الگوها و فرآیندهای طبیعی |
- رنگ - آب - هوا - نورخورشید - گیاهان - حیوانات - مصالح طبیعی - دیدها و چشم اندازها - نمای سبز - زمین شناسی و منظر - زیستگاه ها و اکوسیستم ها - آتش | - موتیف های گیاهی - موتیف های درختی - موتیف های حیوانی - صدف ها و موتیف های مارپیچی و حلزونی - فرم های تخم مرغی، بیضی و مجوف (لوله ای) - طاق ها، گنبدها - شکل هایی با خطوط مستقیم و زوایای راست گوشه - شبیه سازی ویژگی های طبیعی - مورفولوژی زیستی - پستی و بلندی های زمین (ژئومورفولوژی) - تقلیدهای زیست محیطی:مانند صدف ها، کندوی زنبورعسل، تارها و کریستال | - بکارگیری حواس متنوع انسان ها: بویایی، شنوایی، لامسه، بینایی. - غنای اطلاعات در محیط - تغییرات زمانی - رشد و شکفتگی - نقاط کانونی و مرکزی: مانند تپه ها، کوه ها - تمامی الگوهای محیطی - فضاهای دارای خد و مرز: قلمروها - فضاهای انتقال: مفصل ها (ارتباط ها)ی بین محیط طبیعی و محیط ساخته شده - زنجیره ها و سری های مرتبط به هم - الگوهای یکپارچه - تضادهای مکمل - تعادل و تنش های پویا - فراکتال ها - مقیاس ها و نسبت های سازمان دهی شده به صورت سلسله مراتبی |
4) نور وفضا | 5) روابط مبتنی بر مکان | 6) تکامل روابط انسان-طبیعت |
- نور طبیعی - پخش نور - نور وسایه - نور منعکس شده - دسته و منبع نور در فضاها - نورگرم - نور به عنوان شکل و فرم - نور گسترده - تنوع فضایی - فضا به عنوان شکل و فرم - هارمونی فضایی - فضاهای داخلی-خارجی | - ارتباط جغرافیایی با مکان - ارتباط تاریخی با مکان - ارتباط اکولوژیکی با مکان - ارتباط فرهنگی با مکان - مصالح بومی - هم سازی با منظر: سازگاری منظر (عنصر طبیعی) و ساختمان (عنصر انسان ساخت) - ویژگی های منظر که فرم بنا را تعریف می کنند: ویژگی های جغرافیایی، عناصر طبیعی، آب و... - اکولوژی منظر - یکپارچه سازی فرهنگ و اکولوژی - روح مکان - دوری از بی مکانی | - چشم انداز و سرپناه - نظم و ترتیب در عین پیچیدگی - کنجکاوی و اغوا - دگرگونی و تغییر - امنیت و حفاظت - تسلط و کنترل - دلبستگی و تعلق خاطر - جذابیت و زیبایی - اکتشاف و بازیابی - اطلاعات و شناخت - تواضع و معنویت |
3-3- معماری بیوفیلیک
تحول صنعتی زندگی انسان را از زندگی در طبیعت به زندگی در شهرها کشانید. با پیشرفت فن آوری، الگوی زندگی دستخوش دگرگونی شد. علاوه بر این ها آلودگی هوا، آلودگی نوری، آلودگی صوتی و دیگر مشکلات زیست محیطی تاثیرات مستقیم بر سلامت انسان ها گذاشته و اکولوژی را دچار دگرگونی کردهاند. در این برهه از زمان مساله حیات و سلامت بشر مورد بحث واقع میشود. (یوسفی، جعفری، 1396، 73).معماری بیوفیلیک کوششی دقیق برای فهم ودرک نیاز ذاتی بشر برای هم بستگی وپیوند با دنیای طبیعی و تاثیر آن در طراحی و ساخت محیطهای مناسب برای زندگی میباشد(حبیب وهمکاران،1396). این معماری با استفاده از فرمهای منحنی و سطوحی که یادآور ساختارها در بیولوژی و ریاضیات فراکتال بودند، خود را در نقطهی مقابل طرحهای مستطیل سنتی و طرح وارهها قرار داد. یکی از وظایفی که پیشگامان اولیه این جنبش مدنظر قرار داده اند مبنی بر: 1. توسعه زیبایی شناسی؛ 2. توجیه اقتصادی رویکرد خود نسبت به معماری بوده است (همان، 21). پس از بررسیها و مطالعات انجام شده اصول معماری بیوفیلیک تشخیص داده شدهاست. در جدول2 به بیان این اصول اساسی میپردازیم:
جدول 2- اصول معماری بیوفیلیک
(ماخذ:Kellert 2005 به نقل از یوسفی، جعفری، 1396، 82)
اصول معماری بیوفیلیک | |
چشم انداز (قابلیت دیدن فاصله) | روشنایی در میدان دید (پنجره ها-دیوارهای روشن)؛ امکان رفتن به یک نقطه دورتر برای دید بهتر؛ افق- وجود تصویر آسمان (خورشید، کوه ها و ابرها)؛ وجود دالان چشم انداز؛ |
پناهگاه (احساس محافظت) | الگوی خیمه ای (سقف کوتاه و نمای مشابه شاخه های درختان در بالا)؛ |
آب (در داخل بنا با وجود چشم انداز از درون بنا) | روشنایی کم با سطوح منعکس کننده (تداعی آب تمیز)؛ آب روان (تداعی کننده ی تمیزی و وجود اکسیژن در آب) فرم های نمادین از آب؛ |
تنوع زیستی | تنوع گیاهان در داخل و خارج بنا (درختان بلند، گیاهان، گل ها)؛ پنجره های طراحی شده برای دیدن مناظر طبیعت؛ طبیعت بیرونی با گیاهان پرپشت و حیوانات؛ |
تغییرپذیری حواس | تغییر رنگ محیط، دما، جریان هوا، بافت و نور در طول زمان و در فضاهای مختلف؛ ریتم ها و فرآیندهای طبیعی (تهویه و روشنایی طبیعی)؛ |
تقلید از طبیعت | طراحی های الهام گرفته از طبیعی؛ استفاده از الگوها-فرم ها و بافت های طبیعی؛ نقش های فراکتال؛ |
احساس سرزندگی | استفاده از دکور، مواد طبیعی، تزیینات و اشیا و فضاهایی که هدف اصلی آن ها ایجاد احساس شادی، غافل گیری و سرگرمی است؛ |
جاذبه | پیچیدگی های قابل کشف توسط افراد؛ غنای اطلاعات که تشویق کننده اکتشاف باشد؛ سطوح منحنی که به تدریج نمایی را باز می کنند؛ |
4- شناخت معیارهای کیفیت مسکن
تعریف کیفیت محیط های مسکونی شهری از رویکردهای انسان شناسی، معماری، اقتصاد، طراحی محیطی، جغرافیا، روان شناسی، جامعه شناسی، نشان دهنده تأکید بیشتر محققان بر «نظریه رضایت مندی سکونتی» به عنوان رهیافتی مناسب در سنجش میزان کیفیت یک محیط مسکونی با القا احساس رفاه و رضایت مندی به ساکنان از راه خصوصیات کالبدی، اجتماعی یا نمادین کیفیت محیط می باشد (مسگرانی، شکوهی، خاکپور، محمدی، 1393، 350). تأمین کیفیت مسکن یکی از اهداف اصلی در برنامه های مسکن در کشورهای توسعه یافته است. در کشور ایران که فرآیند مدرنیزاسیون را با شتاب تجربه کرده، چگونگی تأمین کیفیت در مسکن یکی از چالش های جدی فراروی برنامه ها و سیاست های مسکن است. هدف این سیاست گذاری ها، توانمند ساختن هر خانوار برای دسترسی به مسکن مناسب با کیفیت خوب، متناسب با نیازهایش، در محیطی حتی المقدور مناسب و با تصرفی که مایل است، می باشد (اهری، امینی جدید، 1375). شاخص های کیفیت مسکن و مولفه های آن شامل 1. شاخص کیفیت کالبدی-فضایی، 2. شاخص کیفیت ساختاری، 3. شاخص کیفیت عملکردی، 4. شاخص کیفیت محیطی، 5. شاخص کیفیت مربوط به نیازهای انسان. در جدول 3 به بررسی این شاخص های کیفیت مسکن می پردازیم:
جدول 3- برخی از معیار و شاخص های کیفیت مسکن.
(ماخذ:آصفی، ایمانی،1395، 61)
شاخص های کیفیت | معیارها |
کیفیت کالبدی فضایی | ویژگی های کالبدی مسکن از موضوعات مهم در بررسی های کیفی مربوط به مسکن می باشد. در واقع این ویژگی ها فراتر از تامین حداقل استانداردهای موجود در مورد تراکم خانوار در مسکن، تراکم نفر در مسکن، تراکم نفر در اتاق و سرانه سطح زیربنا است. بخش عمده ادراک ما از فضا نخست بصری است و ادراک بصری در وهله ی اول کالبدی است(توسلی، 1367). دلایل حاکمیت تلقی کالبدی در متن تعابیر نهفته است(منصوری، 1389، 30). کیفیت کالبدی رابطه نزدیکی با مفاهیمی مانند هویت، سرزندگی، آشنایی و خاطره انگیزی دارد (حبیبی، 1379، 34). در واقع اجزای کالبدی ظرفی را برای زندگی تعریف می نمایند که تعاملات اجتماعی در آن شکل می گیرد (آصفی، ایمانی، 1395). از این رو به منظور بالا بردن کیفیت کالبدی بایستی عواملی مانند وسعت و شکل زمین، منابع مالی، نیروی انسانی، مصالح ساختمانی، فناوری، مدیریت و نظارت را مدنظر قرار داد. |
کیفیت ساختاری | ساختار مناسب در طراحی و رعایت مسائل فنی و ضوابط مهندسی در اجرای سازه ها امری حیاتی است. بررسی مصالح ساختمانی مقاوم با توجه به اوضاع اقلیمی و وضعیت تولید مصالح (فرهنگی، 1374، 371). شیوه های مقاوم سازی و لزوم رعایت آیین نامه ها و مقررات، آشنایی مهندسان به تکنیک ساخت و ساز مدرن و به روزکردن اطلاعات آن ها در زمینه طراحی و اجرا از ضروریات این شاخص است. در این شاخص، سازه، مصالح، تجهیزات، استاندارد نگهداری و هزینه تعمیر مسکن مورد بررسی است. |
کیفیت عملکردی | شامل موضوعاتی مثل تعداد اتاقهای مسکن، ابعاد اتاق ها، دسترسی به مسکن و مناسب بودن آن برای افراد خانواده می شود. در نظام های مختلف ارزیابی، بررسی مسکن از جنبه انرژی در این شاخص گنجانده شده است. در نظر گرفتن تسهیلات و خدمات مناسب، موجب افزایش سطح ارتقای مقبولیت مسکن، بهداشت مسکن و در نتیجه سلامتی ساکنان آن می شود (زنجانی، 1371، 165). |
کیفیت محیطی | محیط مسکونی در تمام ارزیابی های مربوط به مسکن نقش اساسی دارد. مسکنی که در محیط نامناسب قرار می گیرد، نمی تواند نیازهای تبعی ساکنین را تامین کند (مخبر،1363، 17). کیفیت محیطی شامل جنبه های متنوع محیط زندگی، استاندارد تسهیلات مسکن، ایمنی، امنیت، دسترسی ها، نوع مسکن و ویژگی های اطراف از لحاظ عملکردی، بصری، کالبدی و غیره میباشد (شماعی، پوراحمد، 1384، 14). تاسیسات و زیرساخت های شهری، طیف وسیعی از عناصر فیزیکی را دربرمی گیرد که کارکردهای مختلف شهری را میسر ساخته و باعث ترکیب و تشکیل فضاهای شهری می شوند (آصفی، ایمانی، 1395). میتوان گفت زیرساخت های شهری نقش مهمی را در زمینه های مختلف سکونت، فعالیت، استراحت، فراغت و به طور کلی بالابردن کیفیت زندگی شهری بر عهده دارند. |
کیفیت مربوط به نیازهای انسان | رضایت از مسکن از لحاظ کالبدی، عملکردی، اجتماعی، فرهنگی، هویتی، زیباشناختی، امنیت، تاسیسات، تجهیزات، نحوه ی دسترسی به آن ها و هم جواری ها بخش مهمی از بررسی کیفی مسکن است. در دیدگاه حکمت متعالیه انسان کامل ترین تجلی الهی است. حضرت امیر(ع) در حدیث معروف خودانسان شناسی چهارلایه ای را بیان کرده اند که در آن نفس تحت عنوان مراتب رشد کننده گیاهی، حس کننده حیوانی، تدبیرگر قدسی و ملکه الهی با قوای پنج گانه و خواص دوگانه معرفی شده است. از این رو در دین اسلام انسان نوع نیست، بلکه انواع است و همه سطوح هستی را در برمیگیرد. او می خواهد براساس حرکت جوهری از پست ترین مراحل وجود تا بالاترین مرتبه را جایگاه خود بداند (نقره کار، 1388). فیاض شدن و رضایت از هستی خود و جهان از خواص بالاترین مرتبه نفس انسانی است. |
بر اساس بندهای پیشین در این تحقیق معماری بیوفیلیک دارای 8 اصل (چشم انداز، پناهگاه، آب، تنوع زیستی، تغییرپذیری حواس، تقلید از طبیعت، احساس سرزندگی، جاذبه) می باشد و هریک موضاعاتی را شامل می شوند که پیش تر به آن ها پرداخته شد. از آنجایی که طبیعت در ارتقای کیفیت مسکن از لحاظ روانی و عملکردی مؤثر میباشد و با توجه به اینکه بیوفیلیک به دنبال ارتباط و پیوند دوباره معماری با طبیعت است و خانه های سنتی بهترین نمونه برای نمایش این پیوند میباشند لذا براساس این 8 اصل عوامل الگویی برای این تحقیق شکل گرفت و با بررسی و ارزیابی این اصول در نمونه ها اصول و موضوعات مورد نظر در نمونه ها اتخاذ و چارچوب نظری پژوهش (دیاگرام 1) مشخص گردید.
دیاگرام1- چارچوب نظری پژوهش،(ماخذ:نگارندگان)
5-بررسی نمونه ها
5-1- محدوده پژوهش
کرمانشاه قدمتی دیرینه در شهرنشینی دارد ویکی از مطرح ترین استان ها در داشتن بناهای ایرانی-اسلامی است ( موسوی، شمس، قنبری، 1393، 2). معماری خانه های سنتی کرمانشاه منطبق با شرایط محیطی و اقلیمی بوده و این معماری در مقیاس خرد و کلان از نظر کالبدی و پایداری با نوع نگرش به انسان، محیط و همچنین تمهیدات معماری، زمینه ارزشمندی برای استفاده میباشند.
5-2- روش تحقیق
روش تحقیق حاضر، ترکیبی از روش های توصیفی و تحلیلی می باشد، که در آن نمونه های مورد پژوهش با توجه به عوامل اصلی مورد ارزیابی قرارگرفتهاند. چارچوب نظری با استفاده از روش کتابخانه ای و مرور نوشتارهای تخصصی مربوط به بیوفیلیک (تعریف بیوفیلیک، طراحی بیوفیلیک، رویکردهای بیوفیلیک، معماری بیوفیلیک) و شناخت کیفیت محیط تعیین شدهاست. نمونههای پژوهش از دوره قاجار کرمانشاه اتخاذ گردیدهاست. انتخاب نمونه ها به صورت اتفاقی نبوده بلکه نمونهها براساس داده هایی که در اختیار نگارنده قرار دادهاند انتخاب شده است. از این رو با مشاهده عینی(میدانی) و نیز بررسی نقشههای مربوطه به تحلیل نمونه های پژوهش اقدام شدهاست. استفاده از مطالعات انجام شده توسط سایر محققان، بهره گیری از نتایج آنها، مطالعه اسناد و منابع موجود، از ابزارهای به کار رفته در این پژوهش میباشند.
5-3- انتخاب نمونه ها
در مطالعات کیفی اساس تحقیق برتعداد نمونه ها نیست بلکه بر غنی بودن داده ها است (Carry ,1995, 47) و نمونه گیری تا جایی ادامه پیدا میکند که محقق در نمونه های جدید دادههای جدیدی پیدا نمی کند، این نقطه برابر با اشباع داده هاست ( Patton ,1990). همچنین از آنجایی که مطالعه کیفی به دنبال داده های غنی تری در خصوص پدیده ای خاص است، لذا نمونه ها با هدف انتخاب میشود نه به صورت اتفاقی. تصمیم گیری در مورد اشباع دادهها از طریق مقایسه مداوم داده ها تسهیل میشود ( Glaser, 1999, 836-845). براین اساس پس از بررسی خانههای دوره قاجار کرمانشاه، با توجه به آنکه خانههای معدودی در حال حاضر باقی مانده و کم تر توسط عوامل طبیعی تخریب شدهاند، همچنین براساس الگوی تحقیق، خانه های بیگلربیگی، فیض مهدوی، خواجه باروخ و سعدوندی که نمونههای کاملی از داده ها را در اختیار نگارندگان قرار می دهند، انتخاب گردید. در جدول 4 به معرفی نمونه های پژوهش می پردازیم:
جدول 4- معرفی نمونه های پژوهش،(ماخذ:نگارندگان)
نمونه های پژوهش | پلان | تصویر | |||
خانه بیگلربیگی | این خانه در سال 1309 ه.ق در بافت قدیمی کرمانشاه، درخیابان مدرس بنا شده است. درونگرا و در حال حاضر دارای دو حیاط می باشد، که حیاط اصلی مستطیل شکل است. اطراف حیاط اتاق ها قرار دارند. ضلع غربی حیاط دارای تالار آیینه کاری و ضلع شمالی حیاط دو طبقه می باشد. | |
تصویر1-خانه بیگلربیگی (نگارندگان) | ||
خانه فیض مهدوی | این خانه در دوره قاجار در بافت قدیمی کرمانشاه، خیابان مدرس ساخته شده است. این بنا به صورت درونگرا و دارای دو حیاط می باشد که دو بخش اندرونی و بیرونی شامل می شود. |
|
تصویر2-خانه فیض مهدوی (نگارندگان) | ||
خانه خواجه باروخ | این خانه مربوط به دهه آخر سلطنت ناصرالدین شاه در دوره قاجار می باشد و در محله فیض آباد واقع شده است. دارای ویژگی درونگرایی خانه های ایرانی است. یعنی خانه از طریق هشتی به حیاط بیرونی و باعبور از دالانی سراسری به حیاط اندرونی متصل میشود. اتاق های مسکونی اطراف حیاط اندرونی می باشد. | |
تصویر3-خانه خواجه باروخ (نگارندگان) | ||
خانه سعدوندی | این خانه مربوط به دوره قاجار میباشد و در محله چنانی واقع شدهاست.خانه بصورت درونگرا و دارای یک حیاط مرکزی میباشد. ورودی خانه سعدوندی در ساختمان شمالی قرار دارد و با زاویه ای محدود و با چرخش به حیاط ارتباط پیدا میکند. مهم ترین و زیبا ترین بخش خانه ارسی است که تعادل و تقارن در تزیینات نما و داخل میتوان دید.
|
| تصویر4- خانه سعدوندی (نگارندگان)
| ||
6-تحلیل داده ها
در خانه های سنتی خانه از طبیعت جدا نیست و حضور نمایندگانی از طبیعت در درون سازمان فضایی خانه الزامیست (حائری، 1388، 184). همانطور که پیش تر بیان داشتیم، بیوفیلیک دو رویکرد حضور طبیعت به صورت مستقیم و غیر مستقیم را شامل میشود. با بررسی خانههای سنتی حضور حیاط، درونگرایی، سرگشوده بودن برای نمایش آسمان، حوض و آب، همچنین حضور فضای سبز و گیاهان به خوبی حضور مستقیم طبیعت را به نمایش میگذارند. این در حالی است که استفاده از عناصر طبیعی به صورت مصالح، نقوش گیاهی در گچبریها و ستونها و سردر خانهها، نقوش اسلیمی در قابندی پنجره ها سبب شدهاست که طبیعت به عنوان عنصر اساسی در خانههای سنتی حضور مداوم داشته و نقش مهمی در کیفیت حسی مکان ایفا نماید. در جدول 5 به بررسی اصول معماری بیوفیلیک در نمونه خانههای سنتی پژوهش می پردازیم :
جدول5- بررسی اصول معماری بیوفیلیک در خانه های سنتی، (ماخذ:نگارندگان)
رویکرد | اصول معماری بیوفیلیک | نمونه های پژوهش | |||
خانه بیگلربیگی | خانه فیض مهدوی | خانه خواجه باروخ | خانه سعدوندی | ||
استفاده مستقیم از طبیعت | آب |
|
| حوض آب
| حوض آب
|
چشم انداز |
|
| حضور دالان چشم انداز-حیاط مرکزی و گشودگی دید به آسمان
| حیاط مرکزی و گشودگی دید به آسمان
| |
تنوع زیستی |
|
| تنوع پوشش گیاهی در حیاط- ایوان و پنجره ها رو به طبیعت حیاط
|
| |
استفاده مستقیم و غیر مستقیم از طبیعت | تغییرپذیری حواس |
| حضور نور (روشنایی طبیعی پنجره هاو ایوان)- تنوع رنگی کم- تهویه طبیعی
| تنوع رنگی- حضور نور (روشنایی طبیعی پنجره هاو ایوان)، تهویه طبیعی
| تنوع رنگی محدود در آجرکاری حیاط، حضور نور و روشنایی طبیعی، تهویه طبیعی |
تقلید از طبیعت |
| استفاده از نقوش گیاهی در گچبری ، سرستون ها، سردر- مصالح طبیعی مانند چوب در سقف بعنوان تیر
| استفاده از گچ بری با نقوش گیاهی، مصالح طبیعی
| استفاده از نقوش گیاهی و اسلیمی در پنجره ها
| |
احساس سرزندگی | تزیینات برگرفته از نقوش طبیعی و استفاده از مصالح طبیعی
| تزیینات برگرفته از نقوش طبیعی و استفاده از مصالح طبیعی | تزیینات برگرفته از نقوش گیاهی- استفاده از مصالح طبیعی مانند تنه درخت بعنوان ستون یا تیر در سقف | استفاده از تزیینات اسلیمی در پنجره ها و مصالح طبیعی
| |
جاذبه | سلسله مراتب دسترسی به طبیعت حضور گیاهان، رنگ و تزیینات-حضور تالار آیینه کاری با هندسه پیچیده(فراکتال)(تصویر5)، انعکاس ایجاد شده توسط نور برای روی آیینه ها ذهن مخاطب را برای کشف رمزگونگی آن تشویق میکند. | سلسله مراتب دسترسی به طبیعت و حضور گیاهان، رنگ، تزیینات برگرفته از طبیعت
| سلسله مراتب دسترسی به طبیعت و حضور گیاهان، رنگ، تزیینات برگرفته از طبیعت | سلسله مراتب دسترسی به طبیعت و حضور گیاهان، رنگ، تزیینات برگرفته از طبیعت
| |
با توجه به بررسی انجام شده اصول معماری بیوفیلیک در خانههای سنتی کرمانشاه در قالب استفاده مستقیم از طبیعت( حیاط مرکزی، حوض آب، پوشش گیاهی، استفاده از مصالح طبیعی، نور طبیعی برای روشنایی و بازی نور از طریق روزنها و مشبک ها، تهویه طبیعی) و نیز به صورت غیر مستقیم (استفاده از نقوش گیاهی به عنوان تزیینات گچبریها، طاقها، سردرها، سرستونها و نقوش اسلیمی پنجرهها- حضور رنگ در آجرکاری و پنجره های ارسی- استفاده از هندسه فراکتال در آیینه کاریها ) که حضور این عوامل کنارهم سبب سرزندگی و جاذبه در خانهها شده است. باید ذکر کرد باوجود اینکه نمونه خانههای سنتی مربوط به یک دوره (قاجار)بوده است، اما حضور این اصول در خانه بیگلربیگی به صورت کامل تر قابل مشاهده می باشد. | |||||
تصویر 5– طرح های هندسی (فراکتال) آیینه کاری خانه بیگلربیگی
(ماخذ:محیط طباطبایی، 1384)
کرمانشاه با توجه به قرارگیری در اقلیم سرد و کوهستانی از الگوهای اقلیمی نیز در خانه های خود بهره مند شده است، از جمله الگوهای به کاررفته براساس رویکرد بیوفیلیک میتوان به حیاط مرکزی و درونگرایی، جهت گیری، پلان های متراکم و فشرده، ارتفاع کم اتاق ها، ایوان ها و حیاط های کوچک اشاره نمود (جدول 6 ). در واقع میتوان اظهار نمود که اصول معماری بیوفیلیک در معماری و تزیینات به کار رفته در خانه های سنتی قابل مشاهده است.
جدول 6- تطبیق ویژگی های اقلیمی خانه های سنتی کرمانشاه با اصول معماری بیوفیلیک ،(ماخذ:نگارندگان)
اصول معماری بیوفیلیک | ویژگی های اقلیمی به کا رفته در خانه های سنتی کرمانشاه |
چشم انداز و تنوع زیستی | حیاط مرکزی و درونگرایی (گیاهان، نور، خورشید، آب، چشم انداز آسمان) |
تغییر پذیری حواس | فشردگی پلان و فرم مربع برای ساختمان (برای کنترل گرمای هوای داخلی) جهت گیری شرقی-غربی (برای استفاده از گرما) پایین بودن کف حیاط از پیاده (استفاده از آب جاری نهرها برای باغچه، عدم تبادل حرارتی بین بنا و محیط پیرامون) سایه اندازی بر پنجره ها از طریق ایوان ها ارتفاع کم اتاق ها برای گنترل گرما |
7- بحث
همانطور که اشاره گردید مؤلفه های ارزیابی کیفیت مسکن، میزان مطلوبیت مسکن را در 5 حوزهی مختلف و جامع شامل حوزههای (کالبدی-فضایی، ساختاری، عملکردی، محیطی و نیازهای انسانی) مورد بررسی قرار میدهد، در صورتی که یک مسکن تمام معیارها و استانداردهای لازم را دارا باشد، میتوان اظهار نمود که مسکن از لحاظ کیفی، مطلوب و مناسب میباشد. با توجه به بررسیهای انجام شده در این تحقیق، هدف ارتقا کیفیت مسکن امروز با توجه به رویکرد بیوفیلیک می باشد و این زمانی میسر میشود که اصول معماری بیوفیلیک با مؤلفههای ارزیابی کیفیت مسکن در ایران تطابق پیدا کند، در واقع بومی سازی اصول بیوفیلیک مورد توجه قرار گیرد. از آنجایی که در خانه های سنتی ایران اصول معماری بیوفیلیک قابل مشاهده است لذا نگارنده در جدول 7 تمامی مؤلفه های ارزیابی کیفیت مسکن را با خانه های سنتی و اصول معماری بیوفیلیک تطابق داده و آن را در قالب الگویی در جهت بومی سازی این اصول فراهم آوردهاست.
جدول7- مقایسه تطبیقی مولفه های کیفی مسکن ،اصول بیوفیلیک ،خانههای سنتی ونمونههای خارجی بیوفیلیک،(ماخذ:نگارندگان)
8- نتیجه گیری
تحقیقات و پژوهشهای انجام گرفته حاکی از آن است که معماری بیوفیلیک سبب ارتقای کیفی بنا به لحاظ زیست محیطی، عملکردی، ساختاری و... میگردد. این معماری را گذشتگان در بناهای سنتی بخصوص خانهها بکارگرفته بودند که همین طراحی بناهای متصل با طبیعت باعث اتصال انسان به طبیعت از جنبه های مختلف جسمی و روحی شده بود. به این معنی که خانه های سنتی طراحی شده نیز به دنبال ایجاد مسکن مطلوب، براساس تطابق با طبیعت بودند. اما آنچه به عنوان دغدغه اصلی پژوهش حاضر بوده، چگونگی بهکار گرفتن اصول معماری بیوفیلیک در معماری مسکونی ایران جهت ارتقای کیفیت مسکن امروز، باتوجه به عدم زیرساخت های لازم کشور است. این در واقع راه حل، بومی سازی اصول معماری بیوفیلیک در راستای ارتقای کیفی مسکن امروز میباشد. در این پژوهش با بررسی مفاهیم بیوفیلیک، اهمیت آن، عناصر به کاررفته در طراحی بیوفیلیک از یک طرف و اصول مرتبط با خانه های سنتی از طرف دیگر، ویژگیهای معماری بیوفیلیک در خانههای سنتی بررسی وبیان گردید.همچنین جهت سازماندهی الگویی مختص به طراحی مسکن امروز در کشور ایران با توجه به رویکرد بیوفیلیک، نگارنده کلیه مؤلفه های کیفی مسکن اعم از [ مؤلفه کیفیت کالبدی-فضایی، مؤلفه کیفیت ساختاری، مؤلفه کیفیت عملکردی، مؤلفه کیفیت محیطی، مؤلفه کیفیت مربوط به نیازهای انسان] که تماماً براساس استانداردهای تعیین کیفیت مساکن شهری کشور ایران بوده، را با اصول معماری بیوفیلیک و اصول معماری به کار رفته در خانههای سنتی منطبق نموده و هریک از اصول را در مؤلفه مختص به خود قرار داده و سپس الگوی بومی ایجاد مؤلفههای کیفی را براساس اصول معماری بیوفیلیک و خانههای سنتی تدوین نموده و در جدول شماره 7 و8 ارائه نمودهاست. حال میتوان با استفاده از الگوی ارائه شده در روند طراحی و اجرای مسکن امروز، سبب ارتقای کیفیت مسکن شده و شرایط مطلوب تری را برای ساکنین آن فراهم نمود. همچنین جهت کاربردی شدن مباحث مطرح شده پیشنهاداتی جهت بومی سازی اصول بیوفیلیک در معماری امروز در زیرشاخه های جدول 8 ارائه میشود.
جدول8- پیشنهادات در جهت بومی سازی اصول بیوفیلیک در معماری امروز،(ماخذ:نگارندگان)
ارتباطات بصری وغیر بصری با طبیعت:اختصاص فضای سبز و آب نما متنوع در لابی، فضای خصوصی داخل واحد، تراسها | رازآلود بودن:استفاده ازمفاهیم معماری ایرانی چون محوربندی؛قرینه گرایی،حس سکون ،چهارباغ و طراحی فرمهای برگرفته از طبیعت درپلان،نما،حجم |
تغییرپذیری حواس:تنوع رنگ و ورود نورطبیعی به فضا و تحریک حس بویایی از طریق ایجاد باغچه وتراس سبز | ارتباط با مصالح طبیعی:استفاده از سنگ،چوب وآجر در فضای داخلی |
چشم اندازوتنوع زیستی:جهت گیری مناسب ، طراحی مناسب سایت، لکه گذاری صحیح توده درفضا | پناهگاه:توجه به حس سکون،حریم شخصی،توجه به سرانه |
مسائل زیست محیطی:توجه به بستر طرح،هماهنگی باشرایط سایت،توجه به پوشش گیاهی وحفظ حداکثری آن در طراحی سایت | جاذبه:ایجادسلسله مرتب فضایی،توجه به نیاز انسان به ارتباط مستقیم با طبیعت،توجه به حریم شخصی |
منابع
1- آصفی، مازیار و ایمانی، الناز ، 1395. بازتعریف الگوهای طراحی مسکن مطلوب ایرانی-اسلامی معاصر با ارزیابی کیفی خانه های سنتی، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره یازدهم، سال چهارم.
2- آنتونیادس، آنتونی ،1386،بوطیقای معماری، ترجمه احمدرضا آی، جلد دوم، تهران: انتشارات سروش.
3- اهری، زهرا و امینی جدید، شهلا ،1375، تجارب کشورهای مختلف در تأمین مسکن، تهران: سازمان ملی زمین و مسکن.
4- باور،سیروس وقربانی پارم،محمدرضا ومحمودی نژاد،هادی،1398،ارزیابی تاثیراصول معماری بیوفیلیک در کیفیت طراحی مسکن دراقلیم شمال ایران،نگرش های نو در جغرافیای انسانی،سال 12،شماره 2
5-بیطرف،احسان وحبیب ،فرح و ذبیحی،حسین،1397،بومی سازی اصول اکواوژیک و بیوفیلیک در طراحی مجتمع های مسکونی ایران در راستای ارتقاءکیفیت آنها،مدیریت شهری،شماره 52،صفحه 205 تا218
6- بیطرف،احسان وحبیب ،فرح و ذبیحی،حسین،1396، نگرش بیوفیلیک رویکردی در ارتقا سطح کیفی محیط زندگی ساکنان مجتمع های مسکونی، مدیریت شهری،شماره 49،صفحه 331تا349
7-بزرگی،مهلا،1395، تأثیر طراحی بیوفیلیک در ساختمان های اداری و ارتباط آن با سلامتی و رفاه کارکنان، چهارمین کنگره بین المللی عمران ، معماری و توسعه شهری
8-بیگی نژاد،محمدعلی و عامری صفات ،علی اکبر،1395، بررسی ویژگیهای معماری بیوفیلیک در بناهای بومی ایران،نمونه موردی:اقلیم گرم وخشک،کنفرانس بین المللی بین المللی نوآوری درعلوم وتکنولوژی ،دانشگاه آزاداسلامی واحد قشم،قشم
9- توسلی، محمود .1367،قواعد و معیارهای طراحی فضای شهری، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری.
10- جعفری، خداوردی و یوسفی، عاطفه،1396. معماری بیوفیلیک و توسعه پایدار، تهران: انتشارات سیمای دانش.
11- حائری مازندرانی، محمدرضا ،1388، خانه، فرهنگ، طبیعت، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
12- حاتمی،هادی و صرافی نیک،علی و ایمان طلب حامد،1395، چگونگی کیفیت بخشی به فضای معماری مسکونی با نگرش بیوفیلیک
، کنفرانس بین المللی بین المللی نوآوری درعلوم وتکنولوژی ،دانشگاه آزاداسلامی واحد قشم،قشم
13- حبیبی، سید محسن .1379. جامعه مدنی و حیات شهری، مجله هنرهای زیبا، شماره 7، صص 22-33.
14- زنجانی، حبیب الله .1371. جمعیت و توسعه، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
15-سلطانی فرد،هادی وصدرالدین،مقدم،1394، مقدمه ای بر رهیافت بیوفیلیک در برنامه ریزی و طراحی پایدار،همایش بین المللی معماری،عمران و شهرسازی در هزاره سوم،تهران
16-شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا .1396. محاط در محیط (کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی)، تهران: نشر سازمان جهاد دانشگاهی تهران.
17- شریفی، عبدالرضا و آذرپیرا، مرتضی.1394. بررسی الگوگیری از محیط زیست طبیعی در معماری شهری و استفاده از نظر بیوفیلیکا (شهر در باغ) و مقایسه آن با رویکرد شهرسازی در مکتب اصفهان، دومین کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار.
18- شماعی، علی و پوراحمد، احمد .1384. بهسازی و نوسازی شهری ازدیدگاه علم جغرافیا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
19-طاهری، علی و طهماسبی، ارسلان .1394. بررسی ارتباط اصول معماری بیوفیلیک با روانشناسی محیطی، سومین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری.فرهنگی، ساسان .1374. پیش بینی وضع مسکن در نقاط شهری استان گیلان، مجموعه مقالات دومین سمینار سیاست های توسعه مسکن در ایران، جلد دوم، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
20-محیط طباطبایی، سید احمد . 1384. طرح های آئینه کاری تکیه بیگلربیگی، برگرفته از مستندسازی تکیه بیگلربیگی-معاون معرفی و آموزشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
21- مخبر، عباس .1363. ابعاد اجتماعی مسکن، تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
22-مسگرانی، نونا و شکوهی، محمد و خاکپور، براتعلی و نقصان محمدی، محمدرضا .1395. ارزیابی کیفیت محیط مسکونی مرکز شهر با تأکید بر پایداری، مورد مطالعاتی: محدوده سرشور و چهنو شهر مشهد، فصلنامه علمی-پژوهشی معماری و شهرسازی آرمان شهر، دوره 11، شماره 23، صص 347-359.
23-منصوری، سید امیر .1389. چیستی منظر شهری، مجله علمی-ترویجی منظر 9، شماره 2، صص 30-33.
24-موسوی دارامرودی، لیلا و شمس، مجید و قنبری، نوذر .1393. تحلیل فرصت های توسعه ای بافت قدیم شهر نمونه موردی: بخش مرکزی شهر کرمانشاه، فصلنامه آمایش محیط، شماره 25.
25-نقره کار، عبدالحمید .1388. مبانی نظری معماری، تهران : دانشگاه پیام نور.
26-ناظمي ،الهام,قاسمي ،الهه،1395، تبيين راهکارهاي ارتقاء تعامل سازگار ميان بناهاي معماري و طبيعت با رويکرد معماري بيوفيليک، کنفرانس دوسالانه جامعه ومعماری معاصر،اصفهان
27- Carey,M. 1995. Comment : Concerns in the analysis of focus group data. Qualitative Health Research. 5(4) : 487-495.
28- Glaser, B. 1999. The future of grounded theory. Qualitative Health Research. 9(6) : 836-845.
29- Kellert, Steohen R. 2005. Biophilic for life, Island Press, Washington.
30- Kellert, Steohen R. 2008. Biophilic Design: (The Theory, Science, and Practice of Bringing Buildings to life), Newjersy, John Wiley and sons, Inc., chapter 1.
31- Kellert, Steohen R.2012. Birthed: people and nature in the Modern World. United states of America. Yale university press.
32- Oxford Advanced Learners Dictionary .2010.
33- Patton, M .1999. Qualitative Evaluation and Research Methods. London : Sage.
34- Stewart-Ppllack, Julie .2006. Biophilic design: The theory, Science, and Practice of Bringing Building Life, Hoboken, Newjersey : John Wiley and sons, Inc., chapter 1.
35- Wilson, Edward O. 1984. Biophilia, Cambridge university Press.
36- Wilson, Edward O. 1992. The diversity of life , Harvard University press.
