باروری ابرها از منظر حقوق بین الملل محیط زیست
الموضوعات :احمدرضا توحیدی 1 , وحید کوثری 2
1 - دانشیار گروه حقوق بینالملل، دانشکده¬ی حقوق، دانشگاه قم. *(مسوول مکاتبات)
2 - دانشجوی دکتری دانشکده حقوق، دانشگاه قم.
الکلمات المفتاحية: بارورسازی ابرها, دستکاری محیط زیست, خسارات زیست محیطی, کنوانسیون اِنمود, حقوق بنیادین بشری.,
ملخص المقالة :
در دهه های اخیر که موضوع تغییرات اقلیمی و بحث خشکسالی های منطقه ای قابل مشاهده شده است یکی از مباحث ناشی از رشد تکنولوژی، موضوع بارورسازی ابرها است که به منظور تاثیرگذاری روی ابرهای طبیعی با استفاده از مواد شیمیایی یا سایر ابزارها، جهت تحریک آنها به بارش به شکل باران یا برف، از نیمه دوم قرن بیستم میلادی از سوی برخی کشورها با دلایل مختلفی چون مبارز با کمبود آب وکنترل خشکسالی به کار گرفته شد. با توجه به رواج بارورسازی ابرها، صرف نظر از اهداف مختلف کشورها در این زمینه و فارغ از موافقان و مخالفان این اقدامِ زیست محیطی، ترسیم ابعاد حقوقی باروری ابرها در عرصهی بینالمللی، ضرورت مطالعه را تبیین می نماید لذا این نوشتار با توسل به روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانهای درصدد شناساندن ابعاد حقوق بینالمللی و بررسی قواعد و مقررات بینالمللی حاکم بر این پدیده بر آمده است. برای دولتها در بارورسازی ابرها هم در محدودهی سرزمینی و هم فراسرزمینی آن تعهداتی در قالب اسناد، اصول بینالمللی زیست محیطی و نیز در رویههای قضایی بینالمللی، اعم از مستقیم یا غیرمستقیم وجود دارد که برخی صریح و برخی نیز به صورت ضمنی به باروسازی ابرها قابل تسری است و توجه به این قواعد سخت ونرم توسط سیاست گذاران کشور بایسته می باشد.
1. Kirkpatrick , N, 2018, What is cloud seeding, and does it really work?, Earth Matters , Climate & Weather, Retrieved April 3, 2019 from https://www.mnn.com/earth-matters/climate-weather/stories/what-cloud-seeding
2. Langumir I., Guy., C. and Rosenfel A., 1961, The Collected Works of Irving Langmuir (First ed.), U.K., Pergamon Press, pp. 145-173 et pp. 189-196.
3. An Agenda for Water Action, HIGH-LEVEL PANEL ON WATER (HLPW), Outcome Document, 14 March 2018, Retrieved 28 March 2019, from https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/17825HLPW_Outcome.pdf.
4. Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)
5. WMO Expert Committee on Weather Modification Research, Report October 2016. Retrieved 28 March 2019, from https://www.wmo.int/pages/prog/arep/wwrp/new/documents/WMO_ET_Weather_Modification_Research.pdf.
6. MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm.
7. Ockenden, W. 2016, Hydro Tasmania asked to explain cloud seeding in catchment day before flooding, Retrieved 1 April 2019 from https://www.abc.net.au/news/2016-06-10/cloud-seeding-carried-out-over-tasmanian-catchment-before-floods/7499226.
8. Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.
9. Moseman. A. 2009, Does cloud seeding work? China takes credit for the storms now bringing a reprieve from severe drought, but is that claim valid?, https://www.scientificamerican.com/article/cloud-seeding-china-snow/.
10. Durkee, B. 2016, Cloud Seeding Possibilities; Specific Effects upon the Tucson Area, https://cals.arizona.edu/swes/tucwater1/clouds.
11. Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.
12. MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm
13. Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects, 2004, ASCE/EWRI Standard 42-04, Reston, VA, p. 63.
14. Water Institute Report 2017, https://uwaterloo.ca/water-institute-impact/.
15. Anelfa and others, 2009, MITIGATION OF HAIL DAMAGES BY CLOUD SEEDING IN France and Spain, 2009, 5th European Conference on Severe Storms, https://www.essl.org/ECSS/2009/preprints/P12-02-dessens.pdf.
16. Eisler, R. 1996. Silver Hazards to Fish, Wildlife, and Invertebrates: A Synoptic Review, Contaminant Hazard Reviews, 32, Patuxent Wildlife Research Center, U.S. National Biological Service, Laurel, MD.
17. Faghih habibi, A. 2016, The Responsibility of States for Environmental damages caused by war, Journal of international studies of police, 26 (6), p. 109. (In Persian)
18. The WHO Constitution, art. 9.
19. CESCR, General Comment No. 14: The Right to the Highest Attainable Standard of Health, 11 August 2000.
20. Déclaration de Stockholm, 1972, préambule.
21. La déclaration adoptée par la conférence de Rio de Janeiro en juin 1992.
22. Molayi, Y., (2007), Third-generation Human Rights and The Right to a Healthy Environment, The Quarterly Journal of Law, 37 (4), p. 279 (In Persian).
23. Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)
24. Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects (ASCE), 2006, Guidelines for Cloud Seeding to Augment Precipitation.
25. Habibi M., M. 2008, The International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights: A Perspective on Its Development, (First ed.), Qom, MOFID University Press, p. 152. (In Persian)
26. Ghari S. F., M. 2009, Human Rights in the Contemporary World; an Analysis of Rights and Freedoms (First ed.), Tehran: S.D.L.L, p. 257 (In Persian).
27. Amir Arjmand, A. and Translator group 2010, Economic, Social and Cultural Rights, (First ed.), Tehran: MAJD Publications, p. 143. (In Persian)
28. Beygzadeh, E., 2000, The Responsibility of States for Violation of human rights, Journal of Legal Researches, 29 & 30, p. 289. (In Persian)
29. Code civil 1804, art. 552.
30. Quillere-Majzoub, F., (2004), A qui appartiennent les nuages ? Essai de définition d’un statut des nuages en droit international public, Annuaire français de droit international, 50, pp. 653-667.
31. B. B. COBLE, 1996, Benign Weather Modification, Ph. D. Thesis, Faculty of the School of Advanced Airpower Studies for Completion of Graduation Requirements, Scholl of Advanced Airpower Studies, Air University, Maxwell Air Force Base, Alabama:
32. Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)
33. D. WOOD, L., 1977, The Status of Weather Modification Activities Under United States and International Law, Natural Resources Lawyer 10 (2), pp. 367-392.
34. Sputniknews, 11 July 2018, Caught Red-Handed? Why Israel is Allegedly 'Stealing' Clouds From Iran, Retrieved 9 April 2019 from https://sputniknews.com/analysis/201807111066269279-iran-israel-clouds/:
35. U.S. News 1976.
36. UN Treaty Collection 1976.
37. Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969, Article 19.
38. Mousavi, S. F., 2015, Principles of international environmental law in the light of the Judgments of international legal authorities, The Quarterly Journal of Public Law Research, 48 (17), p. 11. (In Persian)
39. Vosoughi Fard, B., 2012, Aerial Herbicide Spraying Case (Ecuador v. Colombia): Trail Smelter of 20th Century?, International Law Review, 47 (29), p. 150. (In Persian)
Mousavi, S. F., Mousavifar, S. H., 2015, Environmental Dispute between Argentina and Uruguay (2010): Explaining some basis and principles, The Quarterly Journal of Law, 45 (4), p. 605. (In Persian)
از نکات مطروحه توسط هر دو داور گرامی صمیمانه متشکریم که با دقت و درایت خود موارد شکلی و ماهیتی مختلفی را در مسیر تکمیل و غنا مقاله متذکر شدند براین اساس تمام موارد متذکره داوران گرامی در متن اعمال گردید که آنها را بصورت هایلایت مشخص نمودیم .
1- اغلاط املایی و نگارشی متذکره ، اصلاح شدند.
2- تمام 13 مورد تذکری داور گرامی در خصوص عبارات انگلیسی و مخفف های داخل متن ، به زیرنویس منتقل شد.
3- چکیده، مقدمه و نتیجه ، با توجه به تذکر مناسب ارزیابان گرانقدر مورد بازبینی قرار گرفت .
4- زیرنویس ها و منابع مورد بررسی قرار گرفتند.
5- عبارات مقاله مورد مطالعه قرار گرفت و عبارات به فارسی و سلیس برگردانده شدند.
البته برخی موارد دیگر (عبارات و جملات متن مقاله) نیز بصورت خودانگیخته مورد بازبینی و اصلاح قرار دادیم .
در نهایت مجددا از حسن دقت و محبت شما اساتید گرامی ، سپاسگزاری می نماییم .
باروری ابرها از منظر حقوق بین الملل محیط زیست
چکیده
یکی از مباحث ناشی از رشد تکنولوژی، موضوع بارورسازی ابرها است که به منظور تاثیرگذاری روی ابرهای طبیعی با استفاده از مواد شیمیایی یا سایر ابزارها، جهت تحریک آنها به بارش به شکل باران یا برف، از نیمه دوم قرن بیستم میلادی از سوی برخی کشورها با دلایل مختلفی چون مبارز با کمبود آب وکنترل خشکسالی به کار گرفته شد. با توجه به گستردگی و رواج بارورسازی ابرها، صرف نظر از اهداف مختلف کشورها در این زمینه و فارغ از موافقان و مخالفان این اقدامِ زیست محیطی، به منظور ترسیم ابعاد حقوقی آن در عرصهی بینالمللی، ضرورت مطالعه از منظر حقوق بینالملل وجود داشت که این نوشتار با توسل به روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانهای درصدد شناساندن پدیده از منظر حقوق بینالملل و بررسی قواعد و مقررات بینالمللی حاکم بر آن بر آمده است. برای دولتها در بارورسازی ابرها هم در محدودهی سرزمینی و هم فراسرزمینی آن تعهداتی در قالب اسناد، اصول بینالمللی زیست محیطی و نیز در رویههای قضایی بینالمللی، اعم از مستقیم یا غیرمستقیم وجود دارد که برخی صریح و برخی نیز به صورت ضمنی به باروسازی ابرها قابل تسری است.
واژگان کلیدی: بارورسازی ابرها، دستکاری محیط زیست، خسارات زیست محیطی، کنوانسیون اِنمود، حقوق بنیادین بشری.
Cloud Seeding in the Light of International Environmental Law
Abstract
Cloud Seeding as a scientific method of changing the amount or type of precipitation by dispersing substances into the air has been used by different countries since the second half of the 20th century. Regardless of the extent and prevalence of cloud seeding or the different purposes of the countries in this regard, in order to chart its legal dimensions in different areas such as its impact on human health and the responsibility of states, it seems necessary to talks about this phenomenon in the framework of international environmental law. The present article, through a descriptive-analytic method aims to illustrate the cloud seeding in international law and to present the rules and regulations that govern it. However, there are the explicit and implicit obligations in international documents preventing the states to harming the health of peoples or damaging other countries. Also, under the shadow of the international responsibility of states, cloud seeding has raised different debates that will be discussed.
Key Words: Cloud seeding, Environmental Modification, environmental damage, The Environmental Modification Convention (ENMOD), fundamental human rights.
1- مقدمه
بارورسازی ابرها روشی علمی برای تأثیرگذاری بر روی ابرهای طبیعی است که در آن معمولاً با استفاده از فن آوری، آب بیشتری از ابر به شکل باران یا برف گرفته می‌شود. در واقع بارورسازی ابرها به عنوان یک روش تعدیل آب و هوا، افزودن مواد به داخل یک ابر با استفاده از مولدهای1 زمینی، موشک و یا هواپیما با هدف تقویت تشکیل و رشد بلورهای یخ و در نتیجه افزایش بارش (برف یا باران) می باشد. (1) پس از مشاهدات تاثیر بارورسازی ابرها از سوی «وینسنت شفر»2 در آزمایشگاه تحقیقاتی شرکت جنرال الکتریک آمریکا، نخستین تلاش علمی مهم برای بارورسازی ابرها در سال 1946 در قالب پروژهی سیروس3 از سوی ارتش آمریکا4 انجام شد. (2)
بارورسازی ابرها در کشورهای مختلف جهان با اهدافی کم و بیش متفاوت صورت میپذیرد که دلیل اصلی مبادرت به آن عمدتاً کمک به رفع خشکسالی و افزایش باران، جلوگیری از بارش تگرگ، و گاه نیز حتی با هدف خاموش کردن آتش جنگلها بوده است. بر اساس گزارشات گروه عالی رتبه آب5، امروزه 40% جمعیت جهان در معرض کم آبی قرار داشته و 80% آب های استفاده شده، در محیط زیست بدون هیچ گونه رسیدگی رها شده اند. (3) کشور ژاپن از سال 1947 تا 1997 میلادی توسط شرکت برق و سازمان آب توکیو با هدف افزایش بارش برف در مناطق حوزه آبریز سدها در مرکز ژاپن؛ باروری ابر گرم در ناحیه کیوشو و آزمایش تصادفی افزایش بارش؛ کشور چین از سال 1958 تا کنون توسط سازمان هواشناسی منطقهای با هدف جلوگیری از تگرگ، افزایش بارش، برطرف کردن مه، جلوگیری از آتش جنگل و حفاظت محصولات در برابر سرمای شدید ناشی از برف زمستانه؛ کشور ترکیه از سال 1990 تا 1989 توسط انجمن تعدیل آب و هوا با هدف افزایش بارش در استانبول، افزایش آب دریاچه کارخانه مواد شیمیایی؛ کشور تایلند در سال 1960 و از سال 1989 تا کنون با هدف خاموش کردن آتش جنگل ها و کمک به کشاورزی؛ کشور سوریه از سال 1991 ابتدا مؤسسه روسی سی.ای.اُ،6 سپس مرکز باروری ابرهای روسیه وابسته به وزارت کشاورزی با هدف افزایش آب کشاورزی و شرب و ایران نیز برای نخستین بار در سال 1975 (1353) از سوی وزارت نیرو به مدت چهار سال به منظور افزایش ذخیره آبی سدهای لتیان و کرج با بهره گیری از امکانات اجرایی یک شرکت کانادایی و با استفاده از 30 دستگاه مولد زمینی کار تصعید یدیدنقره با یک فروند هواپیما را به اجرا در آورد که بر اساس گزارشات بر جای مانده 13% افزایش بارندگی ایجاد نمود. (4) پس از آن نیز به طور ناپیوسته ابتدا توسط مؤسسه روسی سی.ای.اُ، سپس از سوی مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها وابسته به وزارت نیرو انجام گرفته است. بنا به گزارش منتشرهی سازمان جهانی هواشناسی7 در سال 2016، دست کم 56 کشور برنامههایِ فعال بارورسازی ابرها را در دست انجام داشتهاند. (5) مقالهی حاضر تلاش می کند با تبیین کلی اثرات زیست محیطی بارورسازی ابرها، موضوع را در بعد حقوق بینالملل مورد بررسی قرار داده و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که آیا حقوق بینالملل تعهداتی برای دولتها در بارورسازی ابرها پیش بینی کرده است؟ در این راستا تعهدات حقوق بینالملل در دو سطح داخلی و بینالمللی مطمح نظر قرار گرفته است. در این مسیر مفروض آن است که حقوق بین الملل بشر، دولتها را ملزم به رعایت برخی حقوق بنیادین نظیر حق بر سلامت برای آحاد شهروندان خود می نماید و در سطح بینالمللی نیز تعهدات مهمی همچون منع استفادهی زیانبار از سرزمین برای دولتها، بر اقدامات و فعالیت های دولت حاکم و ناظر می باشد البته رژیم مسئولیت بینالمللی دولتها در بارورسازی ابرها به دلیل محدودیت و رعایت چارچوب موضوعی مقاله، مورد بررسی قرار نگرفته است اما جای آن را دارد که در پژوهشی مستقل به آن پرداخته شود.
2- اثرات زیست محیطی بارورسازی ابرها: مفید یا مخرب؟
|
|
بارورسازی ابرها از جمله پدیدههایی است که مطالب مختلفی راجع به فواید و مضرات آن نقل شده است. مخالفان بارورسازی ابرها معتقدند که این پدیده به همان اندازه که میتواند کشورها را از خشکسالی برهاند، محصولات کشاورزی را افزایش دهد و یا آتش جنگلها را خاموش نماید، به همان اندازه نیز ممکن است به دلیل مداخلهی انسان در طبیعت و تغییر چرخهی عادی طبیعت با توسل به ابزارها و مواد شیمیایی پدیدهای خطرناک و مضر محسوب گردد چرا که ضمن آسیبرسانی به اکوسیستم و به مخاطره افکندن حیات جانوران، گیاهان و زیست بوم منطقهای، گاه کشاورزان را نیز از برکات مادی زمین ها و اراضی تحت کشت به دلیل کم و زیاد شدن باران و همچنین به راه افتادن سیلابها، محروم میسازد (6) و در برخی موارد نیز به قیمت سلب حیات یک انسان یا از بین رفتن حیوانات تمام می شود. برای مثال در ژوئن 2016 متعاقب بارورسازی ابرها به دستور دولت در ایالت تاسمانیا در کشور استرالیا، رودخانه درونت8 طغیان کرده و این امر موجب مرگ یک کشاورز و از بین رفتن صدها گاو و گوسفند شد. (7) به طور کلی مخالفان بارورسازی ابرها را میتوان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول مخالفانی نظیر شاون بنر9 دانشمند رشته بیوشیمی دانشگاه بویز استیت10 که از منظر مخاطرات زیست محیطی همچون احتمال افزایش میزان نقره در منابع آبی در اثر تشدید آزمایشات بارورسازی ابرها با استفاده از یدیدنقره11و در نتیجه، به مخاطره افتادن زندگی آبزیان، به مخالفت با این پدیده برخاسته (8) و دسته دوم مخالفانی که ناکارآمدی بارورسازی ابرها در افزایش ذخیرهی آب و مقابله با خشکسالی (9) یا انتقال ابرهای بارور شده به سایر مناطق (10) و همچنین غیرقابل ارزیابی بودن نتایج حاصل از آن را به عنوان دلیل اصلی مخالفت خویش در مقالات علمی منتشره مطرح ساختهاند. (11) همچنین در مورد اثرات مضر مواد شیمیایی نظیر نقره به عنوان یک مادهی غیرمحلول، غیرآلی و خطرناک و آلوده کنندهی خاک و آب که برای ماهیان، دام ها و انسانها مخاطره آمیز است، مقالاتی به رشتهی تحریر در آمده است. (12)
در مقابل، موافقان بارورسازی ابرها نظیر پروفسور لی هنگ چی12متخصص مداخلات هواشناختی موسسه فیزیک جوی آکادمی علوم چین و ژانگ کیانگ13مدیر اداره مداخلات مصنوعی در آب و هوای پایتخت چین معتقدند به دلیل میزان بسیار اندک کاتالیزورها و مواد شیمایی به کار رفته در بارورسازی ابرها، هیچ مشکلی محیط زیست را تهدید نمینماید. لازم به ذکر است نگرانیهایی که امروزه راجع به اثرات مخرب ناشی از مواد شیمایی به کار رفته در بارورسازی ابرها بر محیط زیست چندان هم موضوع جدیدی نیست. تحقیقات متعددی از دهه 60 میلادی در این زمینه انجام گرفته و تا به امروز نیز ادامه دارد که برآیند آنها فقدان اثر مخرب بارورسازی ابرها بر محیط زیست بوده است. (13)
گزارشهای منتشره از انجام پروژههای بارورسازی ابرها در ایران نیز سالهای اخیر به ویژه در سال آبی 94-93 در مناطق عملیاتی تهران (تهران و مناطق مجاور)، ایران مرکزی (یزد، فارس، کرمان، اصفهان، چهارمحال و بختیاری و مناطق مجاور) و شمال غرب (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و مناطق مجاور) از سوی مرکز ملی باروری ابرها (مجری: موسسه آب دانشگاه تهران) حاکی از موفقیت این پروژه ها بوده است. (14)
همچنین در سال 1978 میلادی، برآوردها در ایالات متحده آمریکا حاکی از آن بود که حجم نقرهای که به طور کلی در محیط زیست این کشور پراکنده شده، 2740 تن است. به همین دلیل خدمات سلامت آمریکا14 و آژانس حمایت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا (ای. پی. اِی)15 تحقیقات گستردهای در زمینه آثار مخرب نقره بر محیط زیست و سلامت آغاز کردند که نتیجه آن تصویب قوانین سالهای 1977 و 1987 میلادی مربوط به آب و آلودگیهایی از این دست شد که محدودیتها و هنجارهایی را برای بخش صنعت و زبالههای آزمایشگاهی پیش بینی کرد. (15) نکتهی حائز اهمیت آن است که سهم بارورسازی ابرها در تولید نقره (در قالب یدید نقره) تنها 3 تن یعنی یک دهم درصد (1/.%) مجموع آن بوده است. (16) که میتوان نتیجه گرفت بارورسازی ابرها در مقایسه با اثرات مخرب سایر بخشها نظیر صنعت چندان برای محیط زیست ایجاد اشکال نمینماید.
3- ضرورت پرداختن حقوق بینالملل به مقولهی بارورسازی ابرها
تلاش برای اثبات نظرات موافقان یا مخالفان بارورسازی ابرها که به عنوان یک کار علمی و تخصصی، باید در حوزه مجزای خویش مورد بحث قرار گرفته و اساساً چندان در اینجا موضوعیت نمییابد. آنچه از منظر این مقاله حائز اهمیت است، پیگیری گستردهی کشورها در انجام پروژه بارورسازی ابرها است که نیازمند توجه نظام بینالمللی از منظر حقوقی و هنجاری است. بدین ترتیب باید درصدد طرح مبنای منطقی ورود حقوق بینالملل به این موضوع برآمد.
حقوق بینالملل به منظور ورود در مقولهی فعالیتهای زیست محیطی کشورها اصولاً نیازی به اثبات مفید یا مخرب بودن آن فعالیت ندارد. آنچه از منظر حقوق بینالملل مهم است آثار و نتایج این اقدامات ِهرچند مشروع و مجاز بر روی محیط زیست و همچنین بر سرزمین سایر کشورهاست. تا جایی که مخاطرات احتمالی زیست محیطی بارورسازی ابرها در چارچوب یک سرزمین مشخص بوده و اثرات مثبت و منفی آن نیز صرفاً در همان سرزمین باشد، اگرچه معمولاً منازعات بینالمللی بروز نخواهد کرد، لکن ضرورت رعایت حقوق بشر حتی حقوق بینالملل را نسبت به این موضوع بی تفاوت نگذاشته و به ترسیم چارچوبهای هنجاری مختلفی در این زمینه واداشته است. در صورت تسری آثار اقدامات زیست محیطی کشورها به سرزمین کشوری دیگر نیز بدیهی است که حقوق بینالملل باید بتواند پاسخگوی حقوقی این وضعیت باشد. همچنین امروزه با رشد و توسعهی «نظریهی مسئولیت محض یا مسئولیت ناشی از اعمال مشروع» (17) ، تردیدی در ضرورت پرداختن حقوق بینالملل به پدیدهی بارورسازی ابرها به عنوان یک اقدام زیست محیطی مهم که به نحو گستردهای از سوی دولتها در حال پیگیری است، باقی نخواهد ماند.
4- تکلیف دولتها نسبت به رعایت حقوق بنیادین بشری در بارورسازی ابرها
4-1- حق بر سلامت
باورسازی ابرها به عنوان یک اقدام زیست محیطی که هدف غایی آن همانا کمک به آسایش و رفاه بشری است، میتواند به نحو مستقیم و غیرمستقیم با برخی حقوق بنیادین بشری نظیر حق بر سلامت، پیوند خورده و آنها را متاثر سازد.
کشورها بر اساس اصول مختلفی چون اصل مسئولیت نسبت به سلامت اتباع خویش، مندرج در اساسنامهی سازمان جهانی بهداشت، (18) در قبال مردم مسئول بوده و نه تنها نباید مرتکب اقداماتی گردند که به نحوی از انحا سلامتی آنها را به مخاطره میافکند بلکه باید محیطی فراهم آورند که شهروندان از هر نظر در وضعیت آرامشِ کامل جسمی، روحی و اجتماعی قرار گیرند. در واقع نخستین اصل بنیادینی که در اساسنامهی سازمان جهانی بهداشت در حوزهی سلامت مطرح شد، مربوط به تعریف سلامتی است که بیان میدارد: «وضعیت کاملِ آرامش جسمی، روحی و اجتماعی که صرفاً به معنای بیمار نبودن یا نداشتن نقصان نیست». تغییرات محیط زیست و مداخلات مصنوعی انسان در طبیعت از جمله بارورسازی ابرها نباید ناقض حق بر سلامت افراد باشد. گستردگی انعکاس حق بر سلامت در اسناد و متون مختلف حقوق بشری، نه تنها از آن به عنوان یک حق بشری یاد کرده، بلکه آن را در زمرهی حقوق بنیادین بشری تلقی می نمایند. ماده (25) اعلامیه جهانی حقوق بشر، 1948؛ ماده (11) اعلامیهی آمریکایی حقوق و تکالیف بشر، 1948؛ ماده (11) منشور اجتماعی اروپایی، 1961؛ ماده (12) میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصوب 1966 میلادی؛ ماده (16) منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم 1986؛ بند (ح) ماده (10) ، بند (و) ماده (11) و نیز ماده (12) کنوانسیون حذف کلیه اشکال تبعیض نسبت به زنان 1979؛ مواد (23) و (24) کنوانسیون حقوق کودک 1989؛ ماده (25) کنوانسیون حقوق اشخاص معلول، 2006 و ... مبین و موید همین امر است. حق بر سلامتی دارای مؤلفههای اصلی نظیر غذا، تغذیه، مسكن، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و قابل شرب، بهداشت و نظافت، شرایط امن و سالم شغلی و محیط زیست سالم است. (19) بند چهارم تفسیر عمومی كمیتهی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورخ 11 اوت 2000 در زمینهی حق بر بالاترین سطح قابل وصول، حاکی از آن که حق بر سلامتی محدود به حق بر مراقبت از سلامتی نیست و عبارات صریح ماده (12) میثاق حاكی از آن است كه این حق در بر گیرندهی طیف وسیعی از اعمال اجتماعی اقتصادی است كه شرایطی را فراهم میآورند تا در آن مردم بتوانند زندگی سالمی داشته باشند.
4-2- حق بر محیط زیست سالم
امروزه تردیدی نسبت به شناسایی «حق بر محیط زیست سالم» برای انسان که پیوند تنگاتنگی با سایر حقوق بنیادین بشری دارد، وجود ندارد. مقدمهی اعلامیهی استکهلم 1972 میلادی، بر ارتباط تنگاتنگ محیط زیست طبیعی، رفاه و حقوق بنیادین بشری از جمله حق بر حیات تاکید می نماید. (20) اصولی نظیر «توسعهی پایدار» که به طور ضمنی در بر گیرندهی مفهوم محیط زیست سالم بوده، در کنار اصل دهمِ مندرج در اعلامیهی ریو مصوب 1992 میلادی مبنی بر ضرورت مشارکت و دسترسی همهی شهروندان به اطلاعات زیست محیطی، به نحوی از انحا مبین تاکید بر حق انسان بر محیط زیست سالم است. (21) کنواسیون اروپایی حقوق بشر اشارهی مستقیمی به حق بر محیط زیست ندارد لکن دیوان اروپایی حقوق بشر با تفسیر موسع مادهی (8) و بعضاً مادهی (6) کنوانسیون، حق بر محیط زیست سالم را تفسیر نموده است. (22) برخی اسناد بینالمللی نیز همچون منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم مصوب 1981 میلادی در مادهی (24) خویش با صراحت بیشتری اشعار می دارد: «همه مردم حق بر محیط زیست رضایت بخش، یکپارچه و متناسب با توسعهی خویش را دارا می باشند». مادهی (11) پروتکل الحاقی به کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (سان سالوادور) مصوب 17 نوامبر 1988 نیز در راستای حق مردم بر محیط زیست سالم به تکالیف دولتهای عضو در حمایت، محافظت و ارتقای محیط زیست اشاره می نماید.
بدین ترتیب اقدام دولتها در بارورسازی ابرها نباید تهدیدی برای محیط زیست طبیعی باشد. در ایالت مونتانا، حامیان محیط زیست با این استدلال که تغییر در ارتفاع برف میتواند شرایط زیست حیاط وحش آن مناطق را تحت تاثیر قرار دهد، ادعای نقض قوانین زیست محیطی را داشته و از دادگاه تقاضای توقف پروژهی بارورسازی ابرها را داشتند که دادگاه بدواً مسئولین انجام این پروژه را ملزم به تعهد رعایت ضوابط و قوانین زیست محیطی نموده و سپس آنها را مکلف به ارائهی گزارش عملکرد و نتایج پروژه به ناظرین دولتی کرد. (23) همچنین سند سیاست ملی زیست محیطی آمریکا (نپا)16 در سال 1969 موسسات فدرال را ملزم به گزارش دهی از تاثیرات زیست محیطی نموده است. (24)
بدین ترتیب در راستای نیل به محیط زیست سالم، بر اساس مثلث سه گانهی تعهدات حقوق بشری: 1- تعهد به احترام؛ 2-تعهد به حمایت و 3-تعهد به عمل، دولتها در مقام تعهد به احترام، ملهم از تحلیل اعضای کمیتهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، (25) ملزم به اجتناب از مداخلهی در حق دسترسی مردم یک منطقه به محیط زیست طبیعی سالم خواهند بود. مداخله در روند چرخهی طبیعی محیط زیست از طریق بارورسازی ابرها در صورت بروز خسارات احتمالی ممکن است نقض تعهد به احترام یک دولت نسبت به حق بر محیط زیست سالم تلقی گردد؛ همچنین در مقام تعهد به حمایت تمام تلاش خویش را مصروفِ عدم ورود آسیب به محیط زیست سالم از سوی دیگران کرده (26) و در چارچوب تعهد به عمل مکلف به فراهم آوردن ملزومات و بسترهای دستیابی به حق بر محیط زیست سالم می باشند. (27)
همگام با حساسیت بیشتر جامعهی جهانی نسبت به حق بر محیط زیست سالم و تلقی از آن به عنوان یک حق بشری، مباحث حقوقی عمیقتری را نسبت به مبانی ایجاد مسئولیت دولتها در قبال نقض آن می توان مطرح ساخت. موسسهی حقوق بینالملل در سال 1989 متعاقبِ اجلاسِ سَن ژَک دو کمپوستل17، با ایجاد پیوند میان تعهدات دولتها نسبت به رعایت حقوق بشر و ویژگی عامالشمول این تعهدات، در صدد ایجاد زمینه برای طرح مسئولیت بینالمللی دولتها در قبال نقض حقوق بشر و امکان مداخلهی جامعهی جهانی بر آمده است:
«حقوق بشر بیان مستقیم کرامت انسان است. تعهد دولتها به تضمین رعایت آن ناشی از شناخت همین کرامت است [...] این تعهد بین المللی [...] یک تعهد عامالشمول است. این تعهد به کلیهی دولتها در مقابل جامعهی جهانی در کل خود تحمیل می شود و هر دولت در حمایت از حقوق بشر منفعت حقوقی دارد. به علاوه این تعهد بیانگر وظیفهی کلیهی دولتها به همبستگی میان خود برای تضمین هرچه سریعتر حمایت جهانی و موثر از حقوق بشر می باشد.». بدین ترتیب چنانچه اقدام یک دولت در تغییرات زیست محیطی نظیر بارورسازی ابرها به تضییع حق اتباع خویش در حق بر محیط زیست سالم، حق بر سلامتی، حق بر غذا و ... بیانجامد، با در نظر گرفتن تحلیل مذکور، دامنهی ذینفعان و ذیسمتان به لحاظ حقوقی گسترش یافته و این امر امکان طرح مباحثی چون مسئولیت دولت در قبال جامعهی جهانی و مداخلهی سایرین را فراهم می نماید. متعاقباً به نظر می رسد کمیسیون حقوق بینالملل هنگام تدوین پیشنویس مسئولیت کشورها در برابر اعمال متخلفانهی بینالمللی، مصوب 2001 میلادی، در مادهی (40) به نحوی از انحا مفاد قطعنامهی 1989 موسسه در اجلاس سَن ژَک دو کمپوستل را مطمح نظر قرار داده و با توسعهی مفهوم «دولت زیان دیده»، تعهد به حمایت از حقوق بشر را تعهدی عامالشمول18تلقی نموده است. (28)
5- بارورسازی ابرها و توسل به «نظریهی مالکیت ابرها» در حقوق بینالملل
ابرها به واسطهی ماهیت فیزیکی متحرک خویش بر فراز زمین، پیوسته در حال حرکت بوده و وضعیت ایستا یا ثابتی ندارند. این امر هم منجر به بحثهایی متفاوت راجع به ماهیت حقوقی ابرها و تعلق آنها به دولتها شده و هم ممکن است آثار اقدامات دولتها در بارورسازی ابرها را در مواردی متوجه سایر کشورها سازد. نخستین بحثی که به منظور درک چارچوب حقوقی مقولهی بارورسازی ابرها مطرح شد، طرح مسالهی مالکیت ابرها بود. در اندیشهی حقوق بینالملل کلاسیک، مالکیت زمین مستلزم مالکیت آبهای آن نیز می باشد. مادهی (552) قانونی مدنی فرانسه (29) در همین راستا اشعار میدارد: «مالکیت خاک شامل مالکیت بر بالا و پایین آن نیز میگردد».19 چنین تصوری نسبت به مالکیت خاک، مالکیت باران را نیز مادامی که ابرها در فراز سرزمینی خاص قرار می گیرند، به آن دولت پیوند میدهد. (30)
با پذیرش این منطق، دولتی که مالک ابرها محسوب میگردد در واقع مسئول رعایت چارچوبهای هنجاری لازم در مبادرت به بارورسازی ابرها بوده و همچنین در صورت ورود صدمات احتمالی ناشی از ابرهای متعلق به خویش به سایر کشورها در عرصهی بینالمللی دارای مسئولیت خواهد بود. در پایان دههی 40 میلادی و آغاز دههی 50 در ایالات متحدهی آمریکا، پس از انجام نخستین تجربههای بارورسازی ابرها و متعاقب آن بروز برخی دعاوی و منازعات، محاکم آمریکا به دکترین مالکیتِ ابرها ناشی از مالکیتِ زمین توسل جستهاند. دکترین مالکیت ابرها به دلیل ابهامات ناشی از جابهجایی دائم ابرها و یا مشخص نبودن چگونگی تفسیر مالکیت آن در مناطق مرزی، برای مثال مشخص نبودن مالکیت آبهای ناشی از بارش ابرها در رودخانههای مرزی، رفته رفته جای خویش را به اندیشه ای داد که در آن «ابرها متعلق به هیچ کس نیستند» (31). هر چند به نظر می رسد امروزه دیگر نسبت به ورود آسیب های زیست محیطی از جمله خسارات ناشی از بارورسازی ابرها به سایر کشورها ضرورتی به اثبات مالکیت ابرها به منظور انتساب مسئولیت بین المللی به دولت ها وجود نداشته باشد.
6- قواعد حقوق بینالملل و الزامات معاهدهای و عرفی ناظر بر بارورسازی ابرها
از زمان رواج بارورسازی ابرها تا کنون اختلافات و منازعات چندی در سطح ایالاتهای مختلف یک کشور و یا حتی میان برخی کشورها مطرح شده است. برای مثال در ایالت مونتانا در ایالات متحده آمریکا مردم پایین دست داکوتای شمالی با برنامهی بارورسازی ابرها با هدف افزایش برف از سوی ادره برق بونویل20 به مخالفت برخاستند. (32) همچنین در دعوی آدامس علیه کالیفرنیا21، یکی از شرکتهای بخش خدمات عمومی دولتی که در امر بارورسازی ابرها نقش داشت، به دلیل بروز خسارات وارده ناشی از آن و طغیان آب رودخانه، به 13 میلیون دلار غرامت محکوم شده است. (33) لازم به ذکر است بروز چنین اختلافاتی در سطح ملی تاکنون منجر به انکار ضرورت پرداختن دولتها به مقولهی بارورسازی ابرها نگردیده است. برای مثال در دعوای اسلوتسکی علیه نیویورک22، دادگاه پس از استماع استدلالات هریک از طرفین (شاکی و نماینده بخش دولتی) بر ضرورت ایجاد برقراری توازن میان انجام بارورسازی ابرها و لزوم رعایت حقوق افراد و جبران خسارات وارده تاکید کرد.
در سطح بینالمللی اختلاف حقوقی جدی و خاصی در محاکم بینالمللی در سطح یافتههای نگارنده مشاهده نشده است. برخی موارد در سطح رسانه ها مطرح شده اند مانند پروژهی سرقت ابرهای ایران از سوی رژیم صهیونیستی. در این راستا یکی از مسئولین به نقل از خبرگزاریها بیان کرده است: برخی مراکز علمی در ایران با مطالعه مسائل اقلیمی به این نتیجه رسیده اند که تغییرات آب و هوایی طی سال های اخیر و اوضاع نامناسب محیط زیست در کشور ، تحت تاثیر عامل خارجی است. ... «تیم های مشترکی از رژیم اشغالگر قدس و یکی از کشورهای همسایه، ابرهای در حال ورود به ایران را غیربارور می‌کنند؛ علاوه بر این ما با بحث ابردزدی و برف دزدی نیز مواجه هستیم... این مطالعه طی چهارسال گذشته ارتفاعات افغانستان تا مدیترانه مورد بررسی قرار گرفته است؛ نتیجه اینکه همه ارتفاعات بالای دو هزار و دویست متر در این محدوده پر از برف ولی ارتفاعات ما خشک بوده است» (34) درگیری و وارد کردن اتهام سرقت ابر مختص به کشور ایران نبوده و در سایر کشورها نیز مطرح شده است. برای مثال طرح ادعای تجاوز به حریم آب جوی از سوی مسئولان مختلف چین در مناطق گرفتار خشکسالی، به عنوان نمونهی دیگری از این منازعات مطرح شده است.
6-1- تعهدات معاهدهای بینالمللی
موضوع تغییرات آب و هوایی و یا اقلیمی در چارچوب سازمان ملل متحد به صورت جدی دستور کار قرار گرفته و یکی از نتایج مهم آن انعقاد کنوانسیون ساختاری تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد23 است. سوالی که ممکن است در اینجا مطرح شود آن است که آیا میتوان بارورسازی ابرها را به عنوان یکی از عوامل تغییرات آب و هوایی، در چارچوب این کنوانسیون مورد بررسی قرار داد؟ با عنایت به جزء (2) مادهی (1) این کنوانسیون، «تغییر آب و هوا به معنی تغییری در آب و هواست که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم ناشی از فعالیت های بشری است که باعث متغییر نمودن ترکیب جو جهان شده و جدا از تغییرات طبیعی آب و هواست که در دوره های زمانی مختلف پدید می آید». بارورسازی ابرها ناشی از فعالیتهای بشری است اما گستردگی آثار تغییرات آن به گونهای نیست که به ایجاد تغییر در «ترکیب جو جهان» منتهی گردد. وانگهی با مطمح نظر قرار دادن سایر مواد کنوانسیون از جمله مادهی (2) راجع به هدف کنوانسیون که بیان میدارد: «هدف نهایی این کنوانسیون و هر گونه اسناد حقوقی مربوطه که ممکن است توسط کنفرانس اعضا مورد تصویب قرار گیرد، دستیابی به ثبات در تراکم گاز گلخانهای در اتمسفر مطابق مفاد مربوطه کنوانسیون در سطحی است که از تداخل خطرناک فعالیتهای بشر با سیستم آب و هوایی جلوگیری نماید. این سطح می بایست در آنچنان چهارچوب زمانی حاصل گردد که اکوسیستم ها بتوانند به صورت طبیعی با تغییرات آب و هوا تطابق یابند و اطمینان حاصل شود که تولید مواد غذایی با تهدید روبرو نبوده و توسعه اقتصادی بتواند به صورتی پایدار ادامه یابد»، در مییابیم، اساساً موضوع کنوانسیون منصرف از بارورسازی ابرها است اگرچه برخی از اصول مندرج در این کنوانسیون برای این پدیده نیز قابل استفاده و استناد است.
سند بینالمللی مهم دیگری که مربوط به دستکاری محیط زیست بوده و احتمالاً بتوان آن را در مورد بارورسازی ابرها مورد بررسی قرار داد، «کنوانسیون ممنوعیت استفاده از فنآوریهایِ تغییر محیط زیست با اهداف نظامی یا هر هدف مخاصمهآمیز دیگر مصوب 1977 موسوم به «کنوانسیون اِنمود»24 می باشد. بر اساس مادهی (1) این کنوانسیون:
«هر یک از دول عضو کنوانسیون متعهد می گردد که برای اهداف نظامی یا هر استفاده مخاصمهآمیز دیگری، از فنآوریهای تغییر محیط زیست ِدارای آثار گسترده، پایدار یا شدید به عنوان ابزار تخریب، آسیب یا صدمه علیه هر دولت دیگر استفاده ننماید».
در سطح تعریف، مطابق مادهی (2) این کنوانسیون، بارورسازی ابرها را به عنوان یکی از روش هایی که به تغییر محیط زیست منتهی می گردد، می توان مشمول کنوانسیون قرار داد. چرا که در این ماده صراحتاً در مقام تعریف «فنآوریهای تغییر محیط زیست» بیان می دارد: «... هر روشی که از طریق دستکاری عامدانهی فرایند طبیعی، امکان تغییر در پویایی، ترکیب یا ساختار زمین، زیست بوم، سنگ کره، آب کره، هواکره (جو) و فضای ماورای جو آن را فراهم آورد».
البته همانطور که از نام کنوانسیون نیز پیداست، کنوانسیون استفادهی نظامی از این فنآوریها را منع کرده است و نه استفادهی صلح آمیز از آنها را. یکی از مشهورترین برنامههای تعدیل آب و هوا که با اهداف نظامی صورت گرفته، استفاده از فنآوری بارورسازی ابرها از سوی ارتش آمریکا در جنگ ویتنام بوده است. در خلال این عملیات آمریکا با توسل به این فنآوری اقدام به اختلال در سامانهی حمل و نقل ویت کنگها در مناطق جنگلی و مرطوب لائوس و ویتنام نمود. (35)
بدین ترتیب، با عنایت به اینکه معمولاً کشورها به نحو صلح آمیزی اقدام و مبادرت به بارورسازی ابرها مینمایند، با این فرض که آن دولتها به کنواسیون پیوسته باشند، آیا میتوان قائل به شمولیت تعهدات کنوانسیون نسبت به این اقدامات بود؟
در رویهی پیوستن دولتها به این کنوانسیون، دولت گواتمالا هنگام پیوستن به کنوانسیون اِنمود از حق شرطی به شرح ذیل استفاده کرد:
«پذیرش مفاد مادهی (3) مشروط به آن است که آثار و نتایج کاربرد فنآوریهای تغییر محیط زیست با اهداف صلح آمیز منجر به ورود آسیب به سرزمین وی یا به استفاده از منابع طبیعیاش نگردد». (36)
با توجه به بند (ج) مادهی (19) کنوانسیون 1969 وین، در صورتی که اعمال حق شرط ممنوع نگردیده و یا منوط به موارد خاصی نشده باشد، آن حق شرط باید با «موضوع و هدف معاهده»25 سازگاری داشته باشد. (37) یکی از نتایج پذیرش چنین حق شرطی از سوی دولت گواتمالا، با توسل به مفهوم مخالف26، میتواند عدم مغایرتِ موضوعِ «تغییر محیط زیست با اهداف صلح آمیز»، با موضوع و هدف کنوانسیون اِنمود باشد. بنابراین به نظر میرسد که بتوان وضعیت فعلی اقدام دولتها در بارورسازی ابرها را نیز با توجه به چنین تفسیری مشمول این کنوانسیون قرار داد.
فارغ از تعهدات بینالمللی دولتها در قالب معاهدات و کنوانسیونها، اصول و قواعد عام حاکم بر محیط زیست در رویهی قضایی بینالمللی می تواند در بسیاری از موارد خلاءهای ناشی از تعهدات قراردادی را تکمیل نماید.
6-2-اصول حقوق بینالملل عرفی
بحث بارورسازی ابرها از منظر اصول زیست محیطی شناخته شدهی بینالمللی نیز قابل تحلیل و بررسی است. «اصل استفادهی غیر زیان بار از سرزمین»27 که نخستین بار در قضیهی دیوان داوری آمریکا و کانادا موسوم به قضیهی کارخانهی تریل اسملتر (ایالات متحده آمریکا علیه کانادا)، 281938 مطرح و بعدها با تصریح بیشتری در قالب اصل 21 اعلامیهی استکهلم 1972 و اصل 2 اعلامیهی ریو 1992 نهادینهتر گردید، بیان می دارد: «هیچ دولتی حق ندارد در استفاده یا اجازهی استفاده از سرزمین خویش به نحوی عمل نماید که به بروز مشکلات و خسارات در سرزمین دولت همسایه منجر شده و عواقب آن جدی باشد». (38) موضوع اختلاف در واقع به فعالیت کارخانهی تریل اسملتر در خاک کانادا بر میگردد که به علت پخش مواد آلاینده در هوا نظیر خاکستر سرب، ترکیبات مواد آلی و سولفور محیط اطراف کارخانه در کانادا و انتشار آن در برخی مناطق کشور همسایه یعنی ایالات متحدهی آمریکا، موجبات نارضایتی کشاورزان آمریکایی و به دنبال آن طرح شکایت آنان را فراهم ساخت.
اصل مذکور متعاقب قضیهی تریل اسملتر در دیوان بینالمللی دادگستری نیز مطرح شد. در قضیهی کانال کورفو، 1946 (اختلاف میان انگلستان و آلبانی)29، دیوان در رای خویش دولت آلبانی را متوجهی اصل منع استفادهی زیانبار از سرزمین خویش کرده است. دیوان در نظر مشورتی خویش در مورد مشروعیت تهدید یا توسل به سلاحهای هسته ای، 199630بیان داشت: «تعهد دولت ها نسبت به رعایت محیط زیست سایر دولتها که خارج از قلمرو قضایی و تحت نظارت آنها قرار دارد، تعهد عام حقوق بینالملل است». همچنین قضیهی دیگری که دیوان با اشاره به این اصل و البته اصول دیگری که بدان اشاره خواهد شد، صدور رای نمود، قضیهی کارخانههای خمیر کاغذ، 2010 (اختلاف آرژانتین و اروگوئه)31 بود. به علت شباهت اقدام دولتها در بارورسازی ابرها و مخاطرات احتمالی ناشی از مواد شیمیایی به کار رفته در آن به قضایای مذکور، دور از ذهن به نظر نمیرسد که در صورت مطرح شدن قضیهای در دیوان مبنی بر خسارات وارده ناشی از بارورسازی ابرها به یک دولت دیگر، اصل فوق باز هم مطمح نظر قرار گیرد چرا که مبنای اصلی طرح دعوی در چنین قضایایی، بحث ورود خسارات زیست محیطی بوده است. (39)
اصل دیگری که بر مبنای آن میتوان فعالیتهای زیست محیطی دولتها از جمله بارورسازی ابرها را نظاممند ساخت، «اصل توسعهی پایدار»32 است. بر مبنای این اصل که بسیاری آن را مدیون اسنادی چون اعلامیهی ریو 1992 میدانند، دولتها متعهد میگردند که نیازهای نسل حاضر را بدون به مخاطره افکندن قابلیتهای نسلهای آینده فراهم آورند. دیوان بینالمللی دادگستری در قضیهی گابچیکوو-ناگیماروش، 1993 (اختلاف میان مجارستان و اسلواکی)33 با مطمح نظر داشتن اصل توسعهی پایدار، توسعهی اقتصادی دولتها را منوط به حفاظت از محیط زیست توصیف نموده است. بدیهی است در چارچوب این اصل هر گونه فعالیت دولتها در بارورسازی ابرها باید با در نظر داشتن تعهد به حفاظت از محیط زیست صورت گیرد. همچنین «اصل ضرورت حفاظت از محیط زیست» که ریشه در اعلامیهی استکهلم 1972 دارد، در همین قضیه نزد دیوان با صراحت بیشتری مطرح شد. «اصل پیشگیری»34 نیز به عنوان نتیجهی منطقی اصل منع استفادهی زیانبار از سرزمین در این قضیه اصلی اجباری قلمداد شد. کاربرد این اصل درمورد بارورسازی ابرها در کنار اصولی چون «اصل احتیاط»35 و «اصل ارزیابی (مطالعه) آثار محیط زیستی»36 ، در مجموع دولتها را در این زمینه مکلف خواهد ساخت که با نظارت بر فعالیت کلیهی نهادهای سرزمین خویش اعم از بخشهای دولتی و خصوصی از مخاطره آمیز نبودن آن برای محیط زیست اطمینان حاصل نموده و از قبل نسبت به کلیه¬ی آثار بارورسازی ابرها بر محیط زیست اطلاع حاصل کنند (40 )
به زعم نگارنده، کاربرد «اصل اطلاع رسانی قبلی»37 که در قضیهی داوری دریاچه لانو، 1956 (اختلاف اسپانیا و فرانسه) مطرح و بر اساس آن فرانسه ملزم به اطلاع رسانی به کشور همسایهی خویش اسپانیا در مناطق مرزی دریاچه لانو نسبت به برنامه و اقدامات خویش گردید، اگر چه ممکن است در تمام مواردی که یک دولت اقدام به بارورسازی ابرها می نماید، ضروری نباشد لکن در مناطق مرزی با توجه به وضعیت ناپایدار ابرها ضرورت عمل به آن بیشتر احساس می شود. هر چند این امر به شرایط و گستردگی اقدامات یک دولت در این زمینه بستگی دارد.
لازم به ذکر است علاوه موارد مذکور، بحث مسئولیت دولتها در قبال خسارات ناشی از بارورسازی ابرها و قواعد حاکم بر آنها نیز مطرح است که مجال پرداختن به آن در چارچوب مقالهی حاضر فراهم نیست.
نتیجه گیری
همگام با توسعهی فنآوریها به ویژه در نیمه قرن دوم بیستم میلادی و آغاز قرن بیست و یکم، دولتهای مختلف با اهداف مختلفی نظیر مقابله با بحران ناشی از خشکسالی، کمآبی، کمک به بخش کشاورزی، مهار آتش و ... ، اقدام به بارورسازی ابرها نموده و مینمایند. بارورسازی ابرها به عنوان یکی از روشهای علمی معاصر به منظور تاثیرگذاری روی ابرهای طبیعی با استفاده از مواد شیمیایی یا سایر ابزارها و گرفتن آب بیشتری از ابر به شکل باران یا برف در زمان و مکان انتخابی، با اهداف و انگیزههای مختلفی از سوی کشورها پیگیری میگردد و در سطح داخلی و بینالمللی دارای مخالفان و موافقانی است. حقوق بینالملل به منظور ورود به ترسیم چارچوب هنجاری و حقوقی این پدیده، ضرورتی به اثبات مضرات یا سودمندی آن ندارد. در سطح داخلی تعهدات دولتها به رعایت حقوق بشر و ارتباط برخی از این حقوق نظیر حق بر سلامت و حق بر محیط زیست سالم، دولتها را ملزم به تطبیق اقدامات زیست محیطی از جمله بارورسازی ابرها با این حقوق مینماید. از طرفی در سطح بینالمللی نیز در صورت بروز منازعات بینالمللی ناشی از بارورسازی ابرها، برخی قواعد قراردادی و عرفی میتواند بر موضوع حاکم باشد که برای نمونه به کنوانسیون اِنمود اشاره شد. علاوه بر کنوانسیون مذکور، اصول بنیادین زیست محیطی متعددی در پرتو اسناد و رویهی قضایی بینالمللی تثبیت شده است، که میتوان در مورد بارورسازی ابرها و در موارد بروز منازعات بینالمللی احتمالی نیز مطرح کرد. اگرچه در حال حاضر با توجه به حجم زیاد مقررات زیست محیطی بینالمللی، ضرورت تصویب کنوانسیونی مجزا راجع به بارورسازی ابرها پیشنهاد نمیشود اما اگر همین اصول زیست محیطی موجود در قالب پیمانهای جهانی و جامع زیست محیطی تثبیت یافته و به شکل تعهدات بنیادینتری مطرح شود، نه فقط بارورسازی ابرها بلکه بسیاری از فعالیتهای زیست محیطی دولتها را پوشش خواهد داد. البته در این مسیر رویکرد مراجع قضائی منطقه ای یا جهانی همچون دیوان بین المللی دادگستری در ایجاد رویه قضائی و حقوق نرم؛ امری است که در توسعه و تحکیم قواعد ناظر بر بارورسازی ابرها می تواند ضروری و مفید قلمداد گردد.
REFERENCES
1- Kirkpatrick , N, 2018, What is cloud seeding, and does it really work?, Earth Matters , Climate & Weather, Retrieved April 3, 2019 from https://www.mnn.com/earth-matters/climate-weather/stories/what-cloud-seeding
2- Langumir I., Guy., C. and Rosenfel A., 1961, The Collected Works of Irving Langmuir (First ed.), U.K., Pergamon Press, pp. 145-173 et pp. 189-196.
3- An Agenda for Water Action, HIGH-LEVEL PANEL ON WATER (HLPW), Outcome Document, 14 March 2018, Retrieved 28 March 2019, from https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/17825HLPW_Outcome.pdf.
4- Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)
5- WMO Expert Committee on Weather Modification Research, Report October 2016. Retrieved 28 March 2019, from https://www.wmo.int/pages/prog/arep/wwrp/new/documents/WMO_ET_Weather_Modification_Research.pdf.
6- MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm.
7- Ockenden, W. 2016, Hydro Tasmania asked to explain cloud seeding in catchment day before flooding, Retrieved 1 April 2019 from https://www.abc.net.au/news/2016-06-10/cloud-seeding-carried-out-over-tasmanian-catchment-before-floods/7499226.
8- Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.
9- Moseman. A. 2009, Does cloud seeding work? China takes credit for the storms now bringing a reprieve from severe drought, but is that claim valid?, https://www.scientificamerican.com/article/cloud-seeding-china-snow/.
10- Durkee, B. 2016, Cloud Seeding Possibilities; Specific Effects upon the Tucson Area, https://cals.arizona.edu/swes/tucwater1/clouds.
11- Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.
12- MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm
13- Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects, 2004, ASCE/EWRI Standard 42-04, Reston, VA, p. 63.
14- Water Institute Report 2017, https://uwaterloo.ca/water-institute-impact/.
15- Anelfa and others, 2009, MITIGATION OF HAIL DAMAGES BY CLOUD SEEDING IN France and Spain, 2009, 5th European Conference on Severe Storms, https://www.essl.org/ECSS/2009/preprints/P12-02-dessens.pdf.
16- Eisler, R. 1996. Silver Hazards to Fish, Wildlife, and Invertebrates: A Synoptic Review, Contaminant Hazard Reviews, 32, Patuxent Wildlife Research Center, U.S. National Biological Service, Laurel, MD.
17- Faghih habibi, A. 2016, The Responsibility of States for Environmental damages caused by war, Journal of international studies of police, 26 (6), p. 109 (In Persian).
18- The WHO Constitution, art. 9.
19- CESCR, General Comment No. 14: The Right to the Highest Attainable Standard of Health, 11 August 2000.
20- Déclaration de Stockholm, 1972, préambule.
21- La déclaration adoptée par la conférence de Rio de Janeiro en juin 1992.
22- Molayi, Y., (2007), Third-generation Human Rights and The Right to a Healthy Environment, The Quarterly Journal of Law, 37 (4), p. 279 (In Persian).
23- Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian).
24- Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects (ASCE), 2006, Guidelines for Cloud Seeding to Augment Precipitation.
25- Habibi M., M. 2008, The International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights: A Perspective on Its Development, (First ed.), Qom, MOFID University Press, p. 152 (In Persian).
26- Ghari S. F., M. 2009, Human Rights in the Contemporary World; an Analysis of Rights and Freedoms (First ed.), Tehran: S.D.L.L, p. 257 (In Persian).
27- Amir Arjmand, A. and Translator group 2010, Economic, Social and Cultural Rights, (First ed.), Tehran: MAJD Publications, p. 143 (In Persian).
28- Beygzadeh, E., 2000, The Responsibility of States for Violation of human rights, Journal of Legal Researches, 29 & 30, p. 289 (In Persian).
29- Code civil 1804, art. 552.
30- Quillere-Majzoub, F., (2004), A qui appartiennent les nuages? Essai de définition d’un statut des nuages en droit international public, Annuaire français de droit international, 50, pp. 653-667.
31- B. B. COBLE, 1996, Benign Weather Modification, Ph. D. Thesis, Faculty of the School of Advanced Airpower Studies for Completion of Graduation Requirements, Scholl of Advanced Airpower Studies, Air University, Maxwell Air Force Base, Alabama:
32- Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian).
33- D. WOOD, L., 1977, The Status of Weather Modification Activities Under United States and International Law, Natural Resources Lawyer 10 (2), pp. 367-392.
34- Sputniknews, 11 July 2018, Caught Red-Handed? Why Israel is Allegedly 'Stealing' Clouds From Iran, Retrieved 9 April 2019 from https://sputniknews.com/analysis/201807111066269279-iran-israel-clouds/:
35- U.S. News 1976.
36- UN Treaty Collection 1976.
37- Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969, Article 19.
38- Mousavi, S. F., 2015, Principles of international environmental law in the light of the Judgments of international legal authorities, The Quarterly Journal of Public Law Research, 48 (17), p. 11 (In Persian).
39- Vosoughi Fard, B., 2012, Aerial Herbicide Spraying Case (Ecuador v. Colombia): Trail Smelter of 20th Century?, International Law Review, 47 (29), p. 150 (In Persian).
40- Mousavi, S. F., Mousavifar, S. H., 2015, Environmental Dispute between Argentina and Uruguay (2010): Explaining some basis and principles, The Quarterly Journal of Law, 45 (4), p. 605 (In Persian).
[1] - Generator.
[2] -Vincent J. Schaefer.
[3] - CIRRUS.
[4] - United States Army Signal Corps.
[5] - High Level Panel on Water (HLPW).
[6] - Central Aerological Observatory.
[7] - World Metrological Organization.
[8] -Derwent River.
[9] - Shawn Benner.
[10] - Boise State University.
[11] - Silver Iodide.
[12] - Lei Hengchi.
[13] - Zhang Qiang.
[14] -US Health Services.
[15] - Environmental Protection Agency.
[16] - The National Environmental Policy Act (NEPA).
[17] - Saint Jacques de Compostelle.
[18] - Erga Omnes.
[19] - La propriété du sol emporte la propriété du dessus et du dessous.
[20] -Bonneville Power Administration.
[21] -Adams v. Califonia.
[22] -Slutsky v. City of New York.
[23] - The United Nations Framework Convention on Climate Change, 1992.
[24] - The Environmental Modification Convention, 1977 (ENMOD).
[25] -Object and Purpose of the Treaty.
[26] - A Contrario
[27] - Sic utere tuo ut alienum non laedas.
[28] - Trail Smelter Case (United States v Canada), 1938.
[29] - Corfu Channel Case (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland v. Albania), 1946.
[30] - Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion of ICJ, 1996.
[31] - Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay), 2010.
[32] - The Principle of Sustainable Development.
[33] - Gabčíkovo-Nagymaros Project (Hungary/Slovakia), 1993.
[34] - The prevention principle.
[35] - The Precautionary principle.
[36] -The Principle of Environmental Impact Assessment.
[37] - The Principles of Prior Notification.
