مروری بر آموزۀ «خلیفة اللّه» در اسلام

الموضوعات :

مسعود شاورانی ¹

1 - دانشجوی دکتری دانشگاه ادیان و مذاهب و عضو هیأت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی

تاريخ الإرسال : 10 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1441 تاريخ التأكيد : 10 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1441 تاريخ الإصدار : 22 الجمعة , ذو الحجة, 1440

الکلمات المفتاحية: خلیفه اللّه, بنی‌امیه, بنی‌عباس, عرفان, تصوف,

ملخص المقالة :

تلقی انسان به عنوان خلیفة اللّه فی ‌الأرض امروزه به عنوان آموزۀ مسلمی پذیرفته شده است؛ اما در قرآن کریم چنین اصطلاحی ذکر نشده و واژه خلیفة دو بار در قرآن ذکر شده است. معنای اصلی واژه خلیفة جانشینی و جایگزینی فرد حاضر به جای شخص غائب است و به نظر می‌رسد که مقصود قرآن از به کار بردن این واژه و مشتقات آن همین معنا بوده است؛ و خلیفة اللّه دارای معنای متناقضی است؛ زیرا خدای حاضر و حاکم بر جهان که در قرآن کریم توصیف گردیده است، غائب نمی‌باشد که جانشین داشته باشد. از سوی دیگر بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که این اصطلاح در زمان پیامبر اسلام و اصحاب ایشان مقبولیّت نداشته است و از کاربرد آن پرهیز می‌کرده‌اند، ولی به تدریج شاید به دلایل سیاسی توسط خلفای اموی و عباسی در ادبیات سیاسی آن روزگار کاربرد و رسمیّت یافت و از حوزه سیاسی به حوزه‌های تفسیری، عرفانی، فلسفی و کلامی وارد گردید و انسان به عنوان خلیفه خداوند در زمین قلمداد گردید. این مقاله در پی بررسی و نقد معنای واژه خلیفة می‌باشد.

المصادر:

قرآن کریم

کتاب مقدس

ابن ‌‌أباض، عبدالله، «سیرة عبدالله‌ بن ‌اباض الی عبدالملک‌بن‌مروان»، السیر و الجوابات لعلماء و أئمة عمّان، تحقیق سیدة اسماعیل کاشف، وزارة التراث القومی‌ و الثقافة سلطنة عمان، 1406ق.

ابن ‌‌أبی ‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، محقق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارإحیاء الکتب ‌العربیة، 1385ق/1965م.

ابن ‌‌اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.

ابن‌‌ اثیر، مبارک، النهایة فی ‌غریب ‌الحدیث ‌و الاثر، محقق محمود طناحی ‌و طاهر زاوی، قم، موسسه مطبوعاتی ‌اسماعیلیان، 1367ش. 

ابن ‌‌اعثم ‌الکوفی، ابومحمد، الفتوح، تحقیق‌ علی ‌شیری، بیروت، دارالأضواء، 1411ق.

ابن‌‌ الرّفعة، ابوالعباس‌ نجم‌الدّین، کفایة النبیه ‌شرح ‌التنبیه ‌فی‌ فقه‌ الامام ‌الشافعی، تحقیق‌ مجدی ‌محمد سرور باسلوم، 2009م.

ابن ‌‌الطقطقی، محمد، الفخری، محقق‌ عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی، 1418ق.

ابن ‌‌العمرانی، محمد، الإنباء فی ‌تاریخ ‌الخلفاء، محقق قاسم السامرائی، قاهرة، دارالآفاق العربیة، 1421ق.

ابن ‌‌الفقیه، ابوعبدالله ‌احمد الهمذانی، البلدان، محقق ‌یوسف‌ الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق.

ابن‌‌ بطوطة، رحلة، محقق ‌محمد عبدالمنعم‌ العریان ‌و مصطفی ‌القصّاص، بیروت، دارإحیاء العلوم، 1407ق.

ابن ‌تیمیة الحرّانی، محمد، بیان ‌تلبیس ‌الجهمیة، فی ‌تأسیس‌ بدعهم الکلامیة، محقق ‌عبدالرحمن ‌بن ‌عبدالکریم الیحیی، مجمع الملک ‌فهد لطباعة المصحف ‌الشریف، 1426ق.

ابن ‌جماعة، بدرالدّین، تحریر الأحکام فی‌ تدبیر اهل ‌الإسلام، تحقیق ‌فؤاد عبدالمنعم ‌احمد، المحاکم ‌الشرعیة ‌و الشئون ‌الدینیة بدولة‌ قطر، 1405ق.

ابن‌ جوزی، ابوالفرج ‌عبدالرحمن، ذم ‌الهوی، محقق ‌مصطفی ‌عبدالواحد، قاهره، 1962م.

ابن ‌جوزی، عبدالرحمن، المنتظم‌ فی‌ التاریخ ‌الأمم‌ و الملوک، محقق‌ محمد عبدالقادر عطاء و مصطفی‌ عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1412ق.

همو، زاد المسیر فى علم التفسیر، محقق عبدالرزاق المهدی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.

ابن‌ خلدون،  عبدالرحمن، تاریخ‏، محقق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، 1408ق.

ابن‌ خیاط، خلیفة، التاریخ، محقق أکرم ضیاء العمری، ریاض، دارالطیبة، 1405ق.

ابن‌ سبعین، عبد الحق بن ابراهیم، رسائل، تحقیق احمد فرید المزیدى‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1428ق.

ابن ‌‌سعد، محمد، الطبقات ‌الکبری، محقق محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1410ق. 

ابن‌ سینا، الشفا، الهیات، محقق ‌الأب ‌قنوانی‌ و سعید زاید، قاهرة، الهیات ‌العامة لشئون ‌المطابع ‌الامیریة، 1960م.

ابن ‌‌عبدالبر، ابوعمر، الاستیعاب‌ فی ‌معرفة الأصحاب، محقق ‌علی ‌محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق.

ابن‌‌ عبدالحکم، أبومحمد، سیرة عمر بن ‌عبدالعزیز، محقق ‌احمد عبید، بیروت، عالم الکتب، 1404ق.

ابن‌ عربی، تفسیر ابن ‌عربی(تأویلات ‌عبدالرزاق)، بیروت، داراحیاء التراث ‌العربی، 1422ق.

همو، رحمة من ‌الرحمن ‌فی ‌التفسیر و اشارات القرآن، محقق ‌محمود غراب، دمشق، المطبعة النصر، 1410ق.

همو، دیوان، تحقیق‌ احمد حسن ‌بسج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.

همو، مجموعة رسائل ‌ابن‌ عربى (مجلدان)، کتاب ‌الاسری ‌إلی ‌مقام‌ الأسری، بیروت، داراحیاء التراث‌ العربى، 1367ق.

همو، الفتوحات ‌المکیة (اربع مجلدات)، بیروت، دارالصادر‏.

همو، الفتوحات المکیة(عثمان یحیى)، ج2، بیروت، داراحیاء التراث ‌العربى، 1994م.

همو، ذخائر الاعلاق شرح ترجمان الاشواق، تحقیق خلیل عمران المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.

همو‏، فصوص الحکم‏، قاهرة، دارإحیاء الکتب العربیة، 1946م.

ابن‌‌ عماد حنبلی، شهاب‌الدین ابوالفلاح، شذرات ‏الذهب فی اخبار من ذهب، محقق الأرناووط، دمشق، دار ابن ‌کثیر، 1406ق.    

ابن ‌‌ماجه، محمد ابوعبدالله القزوینی، سنن، محقق ‌محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر.

ابن‌ مزاحم، نصر، وقعة صفین، محقق‌ عبدالسلام ‌محمد هارون، قاهرة، مؤسسة العربیة الحدیثة.

ابن‌‌ منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.

ابن ‌منقذ، أسامة، لباب الآداب، محقق‌ احمد محمد شاکر، قاهرة، مکتبة السنة، 1407ق.

ابوالفتوح ‌رازی، حسین، روض‌ الجنان ‌و روح الجنان ‌فی ‌تفسیر القرآن، محقق‌ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش‌های ‌آستان ‌قدس ‌رضوی، 1408ق.

ابوحیان، محمد، البحر المحیط ‌فی ‌التفسیر، محقق‌ صدقی ‌محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، 1420ق.

ابوداود، سلیمان، سنن، محقق محمد محی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالفکر.

ابوزهره، محمد، زهرة التفاسیر، بیروت، دارالفکر.

احمد بن حنبل، مسند، مصر، مؤسسة قرطبة.

أخبار الدولة العباسیة ‌وفیه ‌أخبار العباس‌ و ‌ولده، مؤلف ‌مجهول، محقق‌ عبدالعزیز الدوری ‌و عبدالجبار المطلبی، بیروت، دارالطلیعة، 1391ق.

اخفش، سعید، معانی القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.

ارمی ‌علوی، محمدامین، تفسیر حدائق الروح و الریحان فی روابی علوم القرآن، بیروت، دارطوق النجاه، 1426ق.

الاسکندری، احمد، اللطائف الإلهیة فى شرح مختارات من الحکم العطائیة، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى،‏ بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.

اصفهانی، حافظ ‌ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات ‌الاصفیاء، تحقیق محمدرضا شفیعى کدکنى، قاهرة، دار ام القراء للطباعة و النشر.

افلاکی، احمد بن اخی، مناقب العارفین‏، بى نا، آنکارا، 1959م.

امام علی، نهج البلاغه، محقق صبحی الصالح، قاهره، دارالکتاب المصری، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1425ق.

الانصاری ‌الاسیدی، عبدالرحمن، مشارق ‌أنوار القلوب ‌و مفتاح ‌أسرار الغیوب‏‏، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى، بیروت، دارالکتب العلمیة‏‏.

آلوسی، محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانى، محقق علی عبدالباری عطیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.

بارتولد، خلیفه و سلطان، مختصری درباره برمکیان، ترجمه سیروس ایزدی، امیرکبیر، 1377ش.

بغوی، حسین، شرح السنة، محقق شعیب الأرناوؤط، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403ق.

همو، معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، محقق عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.

بلاذری، احمد، أنساب‏ الأشراف، محقق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.

بهاءالدین ‌سلطان ‌ولد (فرزند مولوى)، ‏انتها نامه، تحقیق محمدعلى خزانه ‌دارلو، تهران، روزنه‏، 1376ش.

ترمذی، محمد، سنن، محقق احمد محمد شاکروآخرون، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.

تلمسانی، عفیف الدین سلیمان، شرح منازل السائرین، تحقیق عبدالحفیظ منصور، قم، بیدار، 1371ش.

همو، شرح مواقف النفرى،‏ تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى،‏ بیروت، دارالکتب العلمیة، 1428ق.

ثعالبی، عبدالرحمن، جواهر الحسان فی‌ تفسیر القرآن، محقق محمد علی ‌معوض ‌و عادل‌ احمد عبدالموجود، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1418ق.

ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، محقق ابومحمدبن عاشور، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1422ق.

ثقفی ‌کوفی، ابراهیم، الغارات، محقق میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، 1354ش.

جوهری، اسماعیل، الصحاح، محقق خلیل مامون شیحا، بیروت، دارالمعرفة، 1429ق.

جوینی (امام‌الحرمین)، محمد، البرهان فی اصول الفقه، محقق صلاح بن محمد بن عویضة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.

حسّان بن ثابت، دیوان، شرح و هوامش عبدالله مهنا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.

حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر.

حکیم ترمذی، ریاضة النفس‏، ‏تحقیق ابراهیم شمس الدین‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1426ق.‏

خطیب، عبدالکریم، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت، دارالفکرالعربی.

درینى، عبدالعزیز، طهارة القلوب و الخضوع لعلام الغیوب، ‏پدیدآور: عبدالعزیز درینى‏، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى، ‏بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.

دمیری، کمال‌الدین، النجم الوهاج فی شرح المنهاج، دارالمنهاج، 1425ق.

دینوری، ابوحنیفه احمد، الأخبار الطوال، محقق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضی، 1368ش.

ذهبی، شمس‌الدین محمد، تاریخ‏ الإسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، محقق عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1413ق.

رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، تهران،‏‏ بى‌نا‏، 1322ق.

راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، محقق صفوان عدنان الداودی، دمشق، بیروت، دارالقلم، دارالشامیه، 1416ق.

راوندی، محمد، راحة الصدور و روآیة السرور در تاریخ آل سلجوق، محقق محمد اقبال، امیرکبیر، 1364ش.

رسائل اخوان الصفا وخلّان الوفاء، بیروت، الدار الاسلامیة، 1412ق.

رضا، محمد رشید، تفسیر المنار، الطباعة الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1990م.

روزبهان بقلى شیرازى، المصباح فى مکاشفة بعث الأرواح‏، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1428ق.

همو، تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن، تحقیق احمد فرید المزیدى، بیروت، دارالکتب العلمیة،  2008م.

همو، تقسیم الخواطر، تحقیق احمد فرید المزیدى، قاهرة، دار الآفاق العربیة، 1428ق.

همو، رسالة القدس، تحقیق جواد نوربخش، تهران، انتشارات یلدا قلم، 1381ش.

همو، مشرب الأرواح، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1426ق.

زبیدی، محمد مرتضی، تاج ‌العروس من جواهر القاموس، محقق ابراهیم الترزی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1406ق.

زحیلی، وهبة، التفسیر المنیر فی ‌العقیدة‌ و الشریعة ‌و المنهج، بیروت، دمشق، دارالفکرالمعاصر، 1418ق.

زمخشری، محمود، الکشاف عن ‌حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه ‌التأویل، بیروت، دارالکتاب ‌العربی، 1407ق.

همو، ربیع الابرار و نصوص الاخیار، محقق مهنا عبدالامیر، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ق.

سپهسالار، ‏فریدون بن احمد، زندگینامه مولانا جلال الدین مولوى، تحقیق سعید نفیسى‏، تهران، انتشارات اقبال‏، 1378ش.

السلمى، ابوعبدالرحمن، المقدمة فى التصوف، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالی الحسینی الشاذلی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1426ق.

سمرقندی، نصربن محمد، بحرالعلوم، محقق ابو سعید عمر بن غلامحسن عمروی، بیروت، دارالفکر.

سمعانی، ابوسعید عبدالکریم، الأنساب، محقق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1382ق. 

سمعانی، احمد، روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح، ‏تحقیق نجیب مایل هروى، ‏انتشارات علمى و فرهنگى، ‏‏1384ش.

سنایی، ابو المجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.

سهروردی، شهاب الدین ابوحفص، عوارف المعارف، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1427ق.

سهروردی، شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، الواح عمادی، محقق حسین نصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380ش.

همو، مجموعه مصنفات، حکمة الاشراق، محقق هانری کربن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380ش.

سیدحیدر آملی، أنوار الحقیقة و أطوار الطریقة و أسرار الشریعة، تحقیق محسن موسوى تبریزى، قم، نور على نور، 1382ش.

همو، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، محقق محسن موسوی تبریزی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1422ق.

همو، المقدمات من کتاب نص النصوص، تهران، ‏قسمت ایرانشناسی انستیتو ایران و فرانسه پژوهشهای علمی در ایران، ‏1352ش.

سیوطی، جلال‌الدین، تفسیر الجلالین، محقق عبدالرحمن ابن ابی بکر سیوطی، بیروت، مؤسسة النور للمطبوعات، 1416ق.

شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، مکتبة لبنان، 1992م.

شوکانی، محمد، فتح القدیر، دمشق، بیروت، دارابن‌کثیر، دارالکلم الطیب، 1414ق.

شیخ بهایی، کشکول، تحقیق محمد الکرمى‏، بیروت، اعلمى‏، 1403ق.

شیخ صدوق، ابوجعفر محمد، الخصال، تصحیح علی اکبرغفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1362ش.

صدرالدین القونوى، الفکوک، (نسخه خطى بر اساس نسخه 727 کتابخانه یوسف آغا قونیه).‏

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.

طبرسی، حسین محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسة آل‌البیت، 1408ق.

طبرسی، فضل، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، محقق محمد جواد بلاغی، ناصرخسرو، 1372ش.

طبری، محمد، تاریخ الأمم و الملوک، محقق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ق.

همو، جامع البیان فى تفسیر القرآن(تفسیر الطبرى)، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.

طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین و مطلع النیرین، قم، مؤسسه البعثة، 1414ق.

طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، محقق احمد قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

همو، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن خرمان، بیروت، دارالأضواء، 1406ق.

عبدالرزاق کاشانى‏، لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام، ‏تحقیق احمد عبد الرحیم السایح، توفیق على وهبة، عامر النجار، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1426ق.

عبدالکریم الجیلى، الأسفار عن رسالة الأنوار فیما یتجلى لأهل الذکر من الأنوار، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ‏1426ق.

عبدالرزاق کاشانى، کشف الوجوه الغر لمعانى نظم الدر، تحقیق احمد فرید المزیدى‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1426ق.

عبدالقادر گیلانی، الفتح الربانى و الفیض الرحمانى‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1426‏ق.

عبدالکریم الجیلى، المناظر الإلهیة‏، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى، ‏بیروت، دار الکتب العلمیة، 2004م.

عزیزالدین نسفى، زبدة الحقائق‏، ‏تحقیق حق وردى ناصرى، ‏تهران، انتشارات طهورى، ‏‏1381ش.

عین القضات همدانى، شرح کلمات بابا طاهر العریان‏، تحقیق‏ عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى الدرقاوى،‏ بیروت، دار الکتب العلمیة‏، ‏2007‏م.

غزالی، ابوحامد، إحیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی،‏ بیروت، دارالکتاب العربى.‏‏

همو، التبر المسبوک فی النصیحة الملوک، محقق احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1409ق.

همو، میزان العمل، محقق سلیمان دنیا، قاهرة، دارالمعارف.

همو، مکاشفة القلوب المقرب إلى علام الغیوب، تحقیق عبد المجید طعمه حلبى، بیروت، دار المعرفة، 1422ق.

غزنوی، محمود بن أبی الحسن، باهر البرهان فی معانی مشکلات القرآن، تحقیق سعاد بنت صالح بن سعید بابقی، جامعة أم ‌القری، مکّة، 1419ق.

فخررازی، محمد، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.

فرّاء، أبو‌یعلی، الأحکام السلطانیة، تصحیح محمد حامد الفقی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.

فراهیدی، خلیل، العین، دار و مکتبة الهلال.

فریدالدین عطار نیشابورى، دیوان عطار، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1384ش.

همو، منطق الطیر(نسخه خطى)، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1373ش.

همو، الهى نامه، تهران، کتابفروشى اسلامیه، ‏1355ش.

همو، اسرارنامه، ‏‏تهران، بى نا، 1298ش.

فیومی، احمد، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى‏، قم، موسسه دارالهجرة، ‏1414ق‏.

قرطبی، محمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1364ش.

قلقشندی، ابوالعباس، صبح‌ الأعشی فی صناعة الأنشاء، مؤسسة المصریة العامة وزارة الثقافة و الارشاد القومی.

قیصری، داود، شرح فصوص الحکم(القیصرى)، تحقیق سید جلال الدین آشتیانى،‏ شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، ‏1375ش.

کبری، نجم‌الدین، فوائح الجمال و فواتح الجلال،‏‏‏ محقق یوسف زیدان‏‏،‏ مصر، دارالسعاد الصباح، 1426ق.‏

کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.

گردیزی، ضحاک، زین الاخبار، محقق عبدالحی حبیبی، دنیای کتاب، 1363ش.

مالک، موطأ، محقق محمد فؤاد عبدالباقی، مصر، داراحیا التراث العربی.  

ماوردی، ابوالحسن، الاحکام السلطانیة، محقق احمد جاد، قاهرة، دارالحدیث، 1427ق.

مبرد، محمد، الکامل فی اللغة و الأدب، محقق زرزور نعیم و تغارید بیضون، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1409ق.

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق.

مجهول/ابن سودکین، شرح التجلیات الإلهیة (کشف‏الغایات)، تحقیق محمد عبد الکریم النمرى، ‏بیروت، دار الکتب العلمیة، 2004م.

محاسبی، حارث، الوصایا، تحقیق عبد القادر احمد عطا،بیروت، دار الکتب العلمیة، 1986م.

محمد بن منور، أسرار التوحید فى مقامات أبى سعید، بطرزبورغ (سن پطرزبورگ)، الیاس میرزا بوراغانسکى‏، 1899م.

مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دارمحبی الحسین، 1419ق.

مستملى بخارى، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، تحقیق محمد روشن، تهران، اساطیر، 1363ش.

مستوفی قزوینی، حمدالله، تاریخ گزیده، محقق عبدالحسین نوایی، امیرکبیر، 1364ش.

مسعودی، ابوالحسن علی، مروج ‏الذهب و معادن الجوهر، محقق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ق.

مسکویة (الرازی)، ابوعلی، تجارب الامم، محقق ابوالقاسم امامی، تهران، انتشارات سروش، 1379ش.

مسلم بن الحجاج، ابوالحسین، صحیح مسلم، محقق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت، لندن، قاهرة، دارالکتب العلمیة، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی،1430ق.

مظهری، محمد ثناءالله، التفسیر المظهری، محقق غلام نبی تونسی، پاکستان، مکتبة رشدیة، 1412ق.

مقاتل بن سلیمان (بلخی)، تفسیر مقاتل، محقق عبدالله محمود شحاته، بیروت، داراحیاء التراث، 1423ق.

مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة.

مولانا جلال الدین محمد بلخى، مثنوى معنوى‏، تحقیق توفیق سبحانى ‏موضوع، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏ ،1373ش.

مهائمی، علاءالدین، خصوص النعم فی شرح فصوص الحکم، محقق شیخ احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1428ق.

میبدی، احمد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، محقق علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1371ش. 

نجم الدین رازى، منارات السائرین الى حضرة الله و مقامات الطائرین، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1425ق.

نحاس، احمد، اعراب القرآن، منشورات محمد علی بیضون و دارالکتب العلمیة، بیروت، 1421ق.  

نسائی، ابوعبدالرحمن، سنن، محقق عبدالفتاح غدة، حلب، مکتبة المطبوعات الاسلامیة، 1406ق.

نسفی، عبدالله، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت، دارنفائس، 1416ق.

نووی، ابو زکریا، الأذکار، محقق عبدالقادر أرنؤوط، بیروت، دارالفکر، 1414ق.

نیشابوری، نظام‌الدین، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، محقق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.

واقدی، محمد، المغازی، محقق مارسون جونس، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1409ق.

هواری، هود، تفسیر کتاب الله العزیز، الجزائر، دارالبصائر، 1426ق.

هیثمی، علی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، قاهره، بیروت، دارالریان للتراث، دارالکتاب العربی، 1407ق.

یاقوت حموی، معجم البلدان‏، بیروت، دار صادر، 1995م.

یحیى باخرزى، أوراد الأحباب و فصوص الآداب‏، تحقیق ایرج افشار، انتشارات دانشگاه تهران، 1383ش.

Kadi, Wadad, “Caliph”, Encyclopaedia of the Quran, General Editer, Jane Dammen McAuliffe, Brill, Leiden, 2001.