کارکرد منشِ بندگی بر اخلاق اجتماعی و محیط زیست از نگاه تصوف اسلامی

الموضوعات :

مسعود شاورانی ¹ ( استادیار دانشگاه مذاهب اسلامی )

تاريخ الإرسال : 12 الأحد , ربيع الثاني, 1444 تاريخ التأكيد : 12 الأحد , ربيع الثاني, 1444 تاريخ الإصدار : 25 الثلاثاء , محرم, 1444

الکلمات المفتاحية: اخلاق, احسان, بندگی, تواضع, فقر و ملک,

ملخص المقالة :

ارائه الگوها و راه‌کارهای اخلاقی در ارتباط با بهبود رابطه انسان با انسان و همچنین رابطه انسان با محیط زیست امروزه بسیار مورد توجه است. مفهوم عبودیّت و بندگی از مفاهیم مهم دینی در اسلام و به طور خاص در عرفان و تصوف اسلامی می‌باشد. هدف از این تحقیق ترسیم نمونه‌ای از اخلاق نوع دوستی و دگردوستی عملی و پاسداشت محیط زیست، با توجه به میراث کهن، غنی و ارزشمند تصوف اسلامی است. در منابع عرفان اسلامی برای مفهوم بندگی خداوند شروط و اصولی ذکر گردیده است که عمل، کاربرد، رعایت و پایندی به آنها منجر به بروز رفتار اخلاقی شایسته نسبت به انسان و طبیعت می‌شود. این تحقیق به روش کتابخانه‌ای انجام گرفته است و توصیف و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که اصول ضروری منشِ بندگی از دیدگاه عرفان اسلامی، شامل: تواضع و فروتنی، فقر و بی ملکی و خدمت، احسان و نیکوکاری می‌باشد. دستاورد این تحقیق نشان می‌دهد که تواضع منجر به تعامل بهتر انسان با انسان و دیگر موجودات می‌شود و از خود برتربینی و رفتار سلطه‌گرانه پیشگیری می‌کند و اعتقاد به فقر و بی ملکی منجر به قناعت بیشتر و حرص کمتر انسان در تملّک و مصرف منابع زیست محیطی می‌شود و اصل احسان و نیکوکاری منجر به خدمت و نیکوکاری به انسان و طبیعت می‌شود.

المصادر:

• ابن ترکه، صائن الدین، چهارده رساله فارسى‏‏، على موسوى بهبهانى؛ ابراهیم دیباجى‏‏، تهران، تقى شریف رضایى‏‏،1351 ش.


• ابن عربی، مجموعه رسائل ‏(ثلاث مجلدات)، بیروت، دارالمحجة البیضاء، 1421ق..


• ابن قیم الجوزیة، محمد، مدارج السالکین، عبدالغنى الفاسى‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1425ق.


• ابوطالب مکی، قوت القلوب فى معاملة المحبوب‏‏، تحقیق باسل عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1417ق.


• ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء‏، محمد رضا شفیعى کدکنى‏، قاهرة‏، دار ام القراء للطباعة و النشر.


• اسفراینی، نورالدین، کاشف الأسرار‏،هرمان لندلت‏، تهران، موسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل‏، 1358ق.


• افلاکی، احمد، مناقب العارفین، آنکارا، [بی نا]، 1959م..


• باخرزی، یحیی، أوراد الأحباب و فصوص الآداب‏‏، ایرج افشار، دانشگاه تهران‏‏،1383ش.


• بخاری، صحیح، مصطفی دیب البغاء، بیروت، دارابن کثیر، 1407ق.


• بدلیسی، ابویاسر، بهجة الطایفة، ‏ادوارد بدین، بیروت، دارالنشر فرانز شتاینر، 1999م.


• بقلی، روزبهان، تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن‏‏‏‏، احمد المزیدى‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 2008م.


• بقلی، روزبهان، شرح شطحیات‏‏، هانرى کربن‏، تهران، طهورى‏، 1374 ش.


• بقلی، روزبهان، عبهر العاشقین‏،‏ محقق هانرى کربن، تهران، منوچهرى،1366ش.


• بقلی، روزبهان، مشرب الأرواح‏،‏ عاصم ابراهیم الکیالى‏، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426ق.


• تبادکانی، شمس الدین، تسنیم المقربین‏‏، محمد طباطبائى بهبهانى، تهران، کتابخانه موزه و اسناد مجلس شوراى اسلامى ایران‏‏،1382ش.


• تستری، سهل، تفسیر‏‏، محمد عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.


• تلمسانی، عفیف الدین، شرح منازل السائرین، عبدالحفیظ منصور، قم، بیدار، 1371ش.


• جام، احمد، کنوز الحکمة، على فاضل‏، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، 1387ش.


• جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، تهران، اطلاعات، 1373ش.


• جندی، مؤیدالدین، شرح فصوص الحکم‏، جلال الدین آشتیانى‏، قم، بوستان کتاب‏، 1423ق.


• حسینی، مریم، نخستین زنان صوفى‏‏، تهران، نشر علم‏، 1385ش.


• حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان‏‏، بیروت، دارالفکر.


• خرکوشی، ابوسعد، تهذیب الاسرار فى أصول التصوف‏‏، امام محمد على‏، بیروت، دارالکتب العلمیة،‏ 1427ق.


• خوارزمی، تاج الدین، شرح فصوص الحکم‏، حسن زاده آملى‏، قم، بوستان کتاب،1379ش.


• خوارزمی، کمال الدین، ینبوع الأسرار‏، مهدى درخشان‏، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏، 1384ش


• دیلمی، ابوالحسن، سیرت شیخ کبیر ابی عبدالله خفیف، انتشارات بابک،1363ش.


• دیلمى، محمد،‏ شرح الأنفاس الروحانیة لأئمة السلف الصوفیة، مصطفى قادرى سیلانى،‏ قاهرة، دارالآثار الاسلامیة، 1428ق.


• رازی، نجم الدین، منارات السائرین الى حضرة الله ومقامات الطائرین‏، ‏عاصم ابراهیم الکیالى، ‏بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.


• سراج، ابونصر، اللمع فى التصوف‏، ‏رینولد آلین نیکلسون‏، لیدن، بریل،1914م.


• سکندری، احمد، رسالة فى أدب العلم (ترتیب السلوک)‏‏، خالد زهرى‏‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1427 ق.


• سلمی، ابوعبدالرحمن، طبقات الصوفیة، مصطفى عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.


• سلمی، ابوعبدالرحمن، مجموعة آثار السلمى‏‏، تهران، مرکز نشر دانشگاهى‏،1369 ش.


• سمعانی، احمد، روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح‏‏‏‏، نجیب مایل هروى‏‏، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏‏، 1384ش.


• سمنانی، علاءالدوله، مصنفات فارسى‏، نجیب مایل هروى‏، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏، 1383ش..


• سهروردی، ابوحفص، عوارف المعارف‏‏، احمد السایح، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1427ق.


• شاورانی، مسعود، «ارزش جانوران در نگاه صوفیان»، مطالعات عرفانی، شماره33، بهار و تابستان 1400.


• شعرانی، عبدالوهاب، البحر المورود فى المواثیق و العهود‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1424ق.


• شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1426ق.


• شعرانی، عبدالوهاب، تنبیه المغترین‏‏‏‏، احمد سایح‏‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة‏، ‏1425ق.


• طوسی، تاج الدین، قصه یوسف (الستین الجامع للطائف البساطین)‏، محمد روشن‏، تهران، انتشارات علمى فرهنگى‏، 1382ش.


• عطار، فریدالدین، تذکره الأولیاء‏، رینولد نیکلسون‏، لیدن‏‏، 1905م.


• عفیفی، ابوالعلاء، الملامتیة و الصوفیة و اهل الفتوة (مجموعة آثار السلمى)‏‏، تهران، نشر دانشگاهى‏‏، 1369ش.


• غزالی، ابوحامد، إحیاء علوم الدین‏، حافظ عراقى‏، بیروت، دارالکتاب العربى.


• غزالی، ابوحامد، کیمیاى سعادت‏، حسین خدیوجم‏، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏، 1383ش.


• قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة‏‏‏، عبدالحلیم محمود، قم، بیدار‏، 1374ش.


• قشیری، عبدالکریم، لطائف الإشارات‏‏، تحقیق ابراهیم بسیونى‏، مصر، الهیئة المصریة العامه للکتاب‏، 1981م.


• قلانسی، عبدالله، ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق‏، محقق عارف نوشاهى‏، تهران، میراث مکتوب‏، 1385ش.


• کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، قم، بیدار، 1370ش.


• محاسبی، حارث، الرعایة لحقوق الله‏‏، عبدالحمید البر‏، مصر، دارالیقین‏‏، 1420ق.


• محمد بن منور، أسرار التوحید فى مقامات أبى سعید، الیاس میرزا بوراغانسکى‏، سن پطرز بورگ،1899م


• محمود بن عثمان، مفتاح الهدایة و مصباح العنایة‏، منوچهر مظفریان‏، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسى‏، 1380ش.


• مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف‏‏، محمدروشن‏، تهران، اساطیر، 1363ش.


• مسلم، صحیح، فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.


• معاذ رازی، یحیی، جواهر التصوف‏‏‏‏، هارون عاشور‏، قاهرة، مکتبة الآداب‏‏، 1423ق.


• مناوی، محمد، الکواکب الدریة فى تراجم السادة الصوفیة، تحقیق محمد ادیب الجادر، بیروت، دارالصادر، 1999م.


• مولانا، فیه ما فیه‏، بدیع الزمان فروزانفر، تهران، نگاه‏، 1386ش.


• مهائمى، علاءالدین، خصوص النعم فى شرح فصوص الحکم‏‏‏‏، فرید المزیدى‏‏، بیروت، دارالکتب العلمیة‏، 1428ق..


• میبدی، ابوالفضل، کشف الأسرار و عدة الأبرار‏، على اصغر حکمت‏، تهران، امیرکبیر، 1371ش.


• نجم الدین رازی، مرصاد العباد‏، تهران، [بى نا]، 1322ش.


• نیشابوری، رضی الدین، مکارم الاخلاق، تهران، دانشگاه تهران، 1341ش.


• هجویری، ابوالحسن، کشف المحجوب‏، تصحیح ژوکوفسکى‏، تهران، طهورى‏‏، 1375ش.


• همدانی، عین القضات، تمهیدات‏، ‏‏عفیف عسیران، تهران،‏ دانشگاه تهران، 1341ش.


• همدانى، علی، احوال و آثار میر سید على همدانى(شش رساله)، محمد ریاض‏، پاکستان، مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان‏‏،1370ش.