شریعت در قیاس با طریقت در داستان موسی و شبان مثنوی
الموضوعات :
1 - ادیان و عرفان، الهیات، علوم و تحقیقات، تهران، ایران
2 - استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: شریعت, طریقت, تشبیه, تنزیه, موسی(ع), شبان,
ملخص المقالة :
شریعت، طریقت و حقیقت سه مرحله جداناپذیر از مقامات معنوی و مدارج دینی کمال انسانی است که می‌توان آن را به پوست، مغز و روغن بادام تشبیه کرد. هر دینی از سه جنبة شریعت، طریقت و حقیقت تشکیل می‌شود و شریعت ناظر به احکام و آداب ظاهری دین، طریقت ناظر به معنا و آداب قلبی و حقیقت همان مطلوب و مقصود اصلی هر دینی است؛ از این منظر، تمام ادیان دارای مقام طریقتی هستند که در تاریخ اسلام این طریقت به عنوان تصوف نامیده شده است. منتهی نکته‌ای که در این‌جا وجود دارد این است که اسلام از آن جهت که جامعیّت دارد، هم شریعت و هم طریقت در این دین حضوری متعادل و متساوی دارند اما در ادیان دیگر معمولاً یکی بر دیگری غلبه داشته است؛ مثلاً در مسیحیت طریقت غالب است و در دین یهود شریعت غالب شده است؛ این است که دین یهود به شریعت‌مداری و دین مسیح به طریقت‌مداری مشهور است. اما حقیقت فراتر از ظاهر همة ادیان است و شریعت و طریقت راه‌های رسیدن به آن محسوب می‌شود. از این روست که در قرآن کریم واژة دین به صورت جمع به کار نرفته و همه جا سخن از دین است نه ادیان. قصة موسی و شبانِ مثنوی یکی از شاهکارهای مولوی از این جنبه به دور نیست و نگارنده در این مقاله این قصه را از دو منظر شریعت، طریقت و حقیقت و تشبیه و تنزیه نگریسته است. سپس با توجه به توضیحات مذکور، این اشارات را در خود ابیات قصه شرح می‌دهد.
ـ اکبرآبادی، ولی محمّد، شرح مثنوی موسوم به مخزن الاسرار، ج2، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، نشر قطره، 1383ش.
ـ آملی، حیدربن علی، أسرار الشریعة و أطوار الطریقة و أنوار الحقیقة، ترجمه محمّد خواجوی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362ش.
ـ انقروی، رسوخ الدین اسماعیل، شرح کبیر انقروی، ترجمه عصمت ستار زاده، انتشارات زرین، تهران، 1374ش.
ـ پازوکی، شهرام، عرفان و هنر در دوره مدرن، نشر علم، تهران، 1393ش.
ـ همو، حکمت مسیحی، تهران، نشر مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1395ش.
ـ حرعاملی، محمّدبن الحسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، به‌تصحیح و تحقیق عبدالکریم الربانی الشیرازی، ج27، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1403ق.
ـ زرین کوب، عبدالحسین، بحر در کوزه، تهران، انتشارات علمی، 1368ش.
ـ همو، پله پله تا ملاقات خدا، تهران، انتشارات علمی، 1371ش.
ـ همو، سرّ نی، 2 جلد، تهران، انتشارات علمی، 1372ش.
ـ همو، نردبان شکسته، تهران، انتشارات علمی، 1372ش.
ـ همو، «مثنوی معنوی: شریعت و طریقت»، کلک، آبان، ش68، 69 و 70، آذر و دی 1374ش.
ـ زمانی، کریم، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتردوم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1375ش.
ـ سروش، عبدالکریم، «قصه موسی و شبان در رازهای نهان»، فصلنامه دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، پاییز و زمستان 1370و بهار 1371ش.
ـ سلیمانیان، حمیدرضا، «در نسبتِ شریعت و عرفان»، زبان و ادب، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 18، شماره 38، پاییز و زمستان 1394ش.
ـ سیوطی، جلال الدین عبدالرضا، الاتقان فی علوم القرآن، ج1، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، 1414ق.
ـ شهیدی، سید جعفر، شرح مثنوی، ج 4، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380ش.
ـ شیمل، آنه ماری، «موسی و شبان در متون عرفانی»، عرفان پلی میان فرهنگ‌ها، ترجمة آویسا خواجه نوری، ج1، انتشارات دانشگاه تهران و مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، بهار 1383.
ـ صاحب معالم، شیخ حسن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، به اهتمام مهدی محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، 1362ش.
ـ فروزانفر، بدیع الزمان، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1347ش.
ـ کلینی رازی، ابی جعفر بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی ، با ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات قائم، بی تا.
ـ گولپینارلی، عبدالباقی، نثر و شرح مثنوی شریف، به کوشش توفیق سبحانی، دفتر دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371ش.
ـ محمّدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمه، ج5، انتشارات دارالحدیث.
ـ مولوی، جلال الدین محمّد، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، مقدمه، تصحیح نیکلسن، تهران، ناهید، 1375ش.
ـ همایی، جلال الدین، مولوی نامه، ج1، تهران، شورای عالی فرهنگ و هنر، 1354ش.
_||_