تحلیل انتقادی مسیحیت‌پژوهی در منابع اسلامیِ ده قرن نخست هجری
الموضوعات :محمد آسائی 1 , محمود واعظی 2 , بهزاد حمیدیه 3
1 - دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 - استادیار گروه ادیان و عرفان، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: مسیحیت, دین‌پژوهی, ادیان, ملل و نحل,
ملخص المقالة :
مطالعه سایر ادیان در جهان اسلام سابقه ای طولانی دارد. عالمان مسلمان از طرق مختلف به این زمینه پرداخته اند. در کتابهای ملل و نحل و کتابهای تاریخی می‌توان آراء و عقاید مذاهب مختلف و گزارش‌های توصیفی در زمینه اندیشه ها و آداب سایر ادیان همچون یهودیت، مسیحیت و... را سراغ گرفت. به جز این منابع که عموماً بدون نقد و ردیه نویسی به این موضوع پرداخته اند، از طریق کتب نقد و ردیه نیز می توان مطالبی درباره ادیان سابق بازجست. آنچه در تحقیق پیش̗رو مورد توجه است، پژوهش درباره دین مسیحیت است و دستاورهای مسلمانان در این باره طی ده قرن نخست هجری مورد کاوش قرار گرفته است. براساس یافته های این مقاله، شناخت مسلمانان درباره مسیحیان قابل قبول و تفصیل است؛ اما ضعف این تحقیقات در آنجاست که به شکل مستمر صورت نگرفته است و به نیمه شرقی و یونانی کلیسا محدود بوده است. دلایل این موضوع برمی گردد به عدم تمایل و اقبال عمومی کافی نسبت به انجام مطالعات در زمینه ادیان، عدم اطلاع مسلمانان از میراث زبان و ادبیات لاتینی و نهایتاً عدم ارتباط سرزمینی گسترده با مسیحیت در غرب.
- ابن‌اثیر، علی بن محمّد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، العقاید و الدیانات، تحقیق موفق فوزی جبر، دمشق، التکوین، 2006.
- ابنحزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
- ابنخلدون، دیوان المبتدأ و الخبر، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
- ابنراهب، تاریخ ابن الراهب، بیروت، مطبعة الآباء الیسوعیین، 1903.
- ابنصلاح، تقیالدین عثمان بن عبدالرحمن شهرزوری، فتاوی و مسائل ابن الصلاح، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق.
- ابنفوطی، کمالالدین عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة و التجارب النافعه فی المائة السابعة، تحقیق مهدی عبدالحسین نجم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، 1398ق.
- ابنکمونة، عزّالدّولة سعد بن منصور، تنقیح الأبحاث للملل الثلاث، تحقیق علینقی منزوی، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
- ابنندیم، محمّد بن اسحاق، الفهرست لابن الندیم، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
- اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین، تحقیق محمّد زاهد کوثری، قاهره، المکتبة الأزهریة للتراث، بیتا.
- بلخی، ابوالعمالی محمّد بن نعمت علوی، بیان الادیان، تصحیح محمّدتقی دانش‌پژوه، بیجا، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1376.
- بیرونی، أبوریحان، آثار الباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق پرویز اذکایی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1380.
- جمیلی، رشید، نهضت ترجمه در شرق جهان اسلام در قرن سوم و چهارم هجری، ترجمه صادق آئینه وند، تهران، سمت، 1391.
- رازی، مرتضی بن داعی حسنی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات اساطیر، 1364.
- رشیدالدین فضلالله، جامع التواریخ (تاریخ افرنج، پاپان و قیاصره)، تصحیح محمّد روشن، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1384.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، مؤسسة انتشاراتی امیر کبیر، 1372.
- شابشتی، علی بن محمّد، الدیارات، تحقیق کورکیس عوّاد، بیروت، دارالرائد العربی، 1406ق.
- شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق امیر علی مهنا و علی حسن فاعور، بیروت، دارالمعرفة، 1415ق.
- طبری، محمّد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، چاپ دوم، 1387ق
- فخری، علی بن محمّد، تلخیص البیان فی ذکر فرق أهل الأدیان، تحقیق رشید خیون، بیروت، مدارک، 2011.
- قلقشندی، احمد بن علی، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، تحقیق محمّدحسین شمسالدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، بیتا.
- گردیزی، ابوسعید، زین الأخبار، تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363.
- اگریدی، جوان، مسیحیت و بدعتها، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، قم، طه، 1384.
- لین، تونی، تاریخ تفکر مسیحی، ترجمه روبرت آسریان، تهران، نشر فرزان روز، 1386.
- مسعودی، أبی الحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، صیدا – بیروت، المکتبة العصریة، 1425ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بیجا، مکتبة الثقافة الدینیة، بیتا.
- مقریزی، تقیالدین احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، تحقیق ایمن فؤاد سید، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی، 1422ق.
- ـــــــــــــــ، إمتاع الأسماع، تحقیق محمّد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.
- ـــــــــــــــ، تاریخ الأقباط، تحقیق عبدالمجید دیاب، قاهره، دارالفضیلة، 1998.
- ـــــــــــــــ، رسائل المقریزی، تحقیق رمضان بدری و احمد مصطفی قاسم، چاپ اول، قاهره، دارالحدیث، 1419ق.
- مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمّدباقر انصاری و مسیح مهاجری، تهران، مؤسسة انتشارات امیرکبیر، 1368.
- مونتگمری وات، ویلیام، برخورد آراء مسلمانان و مسیحیان تفاهمات و سوء تفاهمات، ترجمه محمّدحسین آریا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.
- هوشنگی، لیلا، تاریخ و عقاید نسطوریان، تهران، نشر حکمت سینا، 1396.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
_||_