مقامات و احوال در مأثورات امام علی(ع) تا سدة پنجم

الموضوعات :

زهرا ابراهیمی ¹ (گروه ادیان و عرفان دانشکده الهیات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال)
ابوالفضل محمودی ² (گروه ادیان و عرفان، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 10 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1441 تاريخ التأكيد : 10 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1441 تاريخ الإصدار : 22 الجمعة , ذو الحجة, 1440

الکلمات المفتاحية: مقامات, احوال, مأثورات امام علی(ع), عرفان علوی, تصوف و تشیع,

ملخص المقالة :

صوفیه مراحل و کیفیات مدارج سیر و سلوک خود را با عنوان حال و مقام طبقه‌بندی کرده‌اند که نشان‌دهندة موقعیت باطنی سالک و میزان پیشرفت و تعالی اوست. با توجه به جایگاه ارزندة امام علی(ع) در اسلام، متون متقدم تصوف نقل قول‌های فراوانی را از آن حضرت در بر دارند و بسیاری از مفاهیم عرفانی را که در تصوف مطرح می‌شود، می‌توان در قرآن کریم و تعلیمات و سخنان امام علی(ع) ملاحظه نمود. صوفیان به درستی تشخیص دادند که بعضی فرمایش‌های حضرت مستعد برداشتی عرفانی هستند. عرفا از طریق منابع روایی رسمی و از طریق سنتی شفاهی به مأثورات حضرت دسترسی داشته‌اند. به‌ خصوص مضامینی که از طریق اخیر نقل شده‌اند حتی در متون شیعی هم مستندی نداشته و جزو منابع قابل توجه برای شناخت حضرت هستند. از نظر آماری، مأثورات امام در همة مفاهیم مربوط به مقامات و بیشتر اصطلاحات مربوط به احوالات مورد اتکا بوده‌اند. البته، با توجه به کثرت نظام‌های مطرح توسط صوفیه، در این تحقیق کتاب مرجع اللمع فی التصوف ملاک خواهد بود که می‌تواند سهم حضرت را در تبیین مفاهیم و قابلیت اقتباسات عرفانی از فرمایش‌های حضرت را نشان دهد.

المصادر:

• قرآن کریم.


• ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمّد ابراهیم، قم، مکتبه آیت الله مرعشی، 1404ق.


• ابوطالب مکی، قوت القلوب، تصحیح باسل عیون، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.


• ابونعیم اصفهانی، حافظ، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج1، بیروت، دارالکتاب العربی، 1987م.


• احمد جام، انس التائبین، تصحیح و توضیح علی فاضل، تهران، انتشارات توس، 1368ش.


• همو، مفتاح النجات، به کوشش علی فاضل، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373ش.


• بستان العارفین، به تصحیح احمد علی رجایی بخارایی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1354ش.


• ثقفی، ابراهیم، الغارات، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1410ق.


• حر عاملى، محمّد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، بی‌نا، 1409ق.


• حزین، رجاء مصطفی، الحکیم الترمذی و منهجه الحدیثی فی نوادر الاصول، قاهره، دار الافاق العربیة، 1998م.


• حکیم ترمذی، ابی عبدالله، اثبات العلل، به تحقیق خالد زهدی، مقدمة برند مانویل فایش، رباط، منشورات کلیه الآداب و العلوم الانسانیه، 1998م.


• حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل امیرالمومنین(ع)، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.


• خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، مقابله و تصحیح محمّد مولائی، تهران، نشر طوس، 1362ش.


• خویی، حبیب الله، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تصحیح ابراهیم میانجی، تهران، مکتبه الاسلامیه.


• دیلمی، ابوالحسن، سیرت شیخ الکبیر ابوعبدالله ابن الحفیف شیرازی، ترجمة رکن‌الدین یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح آن ماری شیمل، تهران، انتشارات بابک، 1363ش.


• دیلمى، حسن بن محمّد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل البیت علیه السلام، 1408ق.


• سراج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، لجنه نشر التراث الصوفی، بی‌جا، بی‌تا.


• سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تهران، دانشگاه تهران، چاپ ششم، 1383ش.


• شعیری، محمّد بن محمّد، جامع الأخبار (للشعیری)، نجف، بی تا.


• شهید ثانی، زین‌الدین، مسکن الفواد، قم، نشر بصیرتی، بی‌تا.


• صدری نیا، باقر، فرهنگ ماثورات متون عرفانی، تهران، نشر سخن، 1388ش.


• صدوق، علی بن بابویه، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، نشر جامعه مدرسین، 1362ش.


• طوسى، محمّد بن الحسن، الأمالی (للطوسی)، قم، 1414ق.


• همو، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، بی‌نا، 1411ق.


• عابدی، محمود، گوهرهای پراکنده (سخنان‌علی(ع) در نثر فارسی)، تهران، انتشارات سروش، 1388ش.


• عاملی نباطی، علی بن محمّد، الصراط المستقیم، نجف، مکتبه الحیدریه، 1384ق.


• عبادی، قطب‌الدین، التصفیه فی احوال المتصوفه، به تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1347ش.


• همو، مناقب الصوفیه، به کوشش محمّد تقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، نشر کتابفروشی منوچهری، 1362ش.


• عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکره الاولیاء، بررسی و تصحیح محمّد استعلامی، تهران، انتشارات زوار، 1366ش.


• عین القضات همدانی، تمهیدات، به تصحیح عفیف عسیران، تهران، انتشارات منوچهری، 1370ش.


• همو، شکوی الغریب، ترجمة غلامرضا جمشید نژاد، تهران، انتشارات اساطیر، 1389ش.


• همو، نامه‌ها، به کوشش علینقی منزوی، تهران: انتشارات منوچهری. 1362ش.


• غزالی، امام محمّد، احیاء علوم‌الدین، تحقیق، عبدالرحیم بن حسین، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.


• همو، منهاج العابدین الی جنه رب العالمین، ترجمة عمر بن عبدالجبار سعدی ساوی، به کوشش احمد شریعتی، تهران، نشر امیرکبیر، 1365ش.


• قشیری، عبدالکریم، رساله قشیریه، با ترجمه و تصحیحات بدیع الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345ش.


• قلانی، عبدالله، ارشاد، به تصحیح و مقدمه عارف نوشاهی، تهران، نشر میراث مکتوب، 1385ش.


• کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، داراکتب الاسلامیه، 1407ق.


• مجلسی، محمّد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.


• محمود بن عثمان، فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه (سیرت نامة شیخ ابواسحق کازرونی)، به کوشش ایرج افشار، تهران، کتابخانه دانش، بی‌تا.


• مستملی بخاری، ابو ابراهیم، شرح التعرف لمذهب التصوف، به کوشش محمّد روشن، تهران، نشر اساطیر، 1363ش.


• مفید، محمّد بن محمّد، الاختصاص، قم، الموتمر العالمی لشیخ المفید، 1413ق.


• نجم‌الدین رازی، مرصاد العباد، به اهتمام محمّد امین ریاحی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365ش.


• نهج البلاغه، به کوشش صبحی صالح، قم، نشر هجرت، 1414ق.


• نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، به کوشش ابوالقاسم پاینده، تهران، چاپ چهارم، 1382ش.


• هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، مقدمه و تصحیح محمود عابدی، تهران، نشر سروش، 1383ش.


• یحیی بن معاذ رازی، جواهر التصوف، قاهره، مکتبه الاداب، 1423ق.