سلوک صوفیانه و مسؤولیّت اجتماعی: بررسی آراء و رفتار اجتماعی- فرهنگی حاج ملّاعلی نورعلیشاه گنابادی
الموضوعات :محمدعلی طاوسی 1 , محمودرضا اسفندیار 2
1 - دانشجوی دکتری رشتۀ تصوّف و عرفان اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی
الکلمات المفتاحية: نورعلیشاه گنابادی, خانقاه مزار سلطانی بیدخت, تصوّف, چلّه‌نشینی, مسؤولیت اجتماعی,
ملخص المقالة :
تأثیر تصوّف و آموزه‌هایش بر فعّالیت‌های اجتماعی- فرهنگی متصوّفه و مقولاتی نظیر عزلت و بنای خانقاه‌ها که از مستحسنات صوفیه محسوب شده‌‌اند، در شمار موضوعات مورد بحث برخی محقّقین دوره جدید در ایران است. نعمت‌اللّهیه از سلاسل مهمّ تصوّف در ایران می‌باشد که تأمّل در آن دسته از عقاید و رفتارهای مشایخ این طریقه که ارتباط با امور مدنی پیدا می‌کند، می-تواند به درک درستی از نسبت میان سلوک صوفیانه و مسؤولیّت اجتماعی رهنمون شود. بنابراین در نوشتار حاضر، برای نخستین‌بار به تحلیل برخی آراء و رفتارهای اجتماعی- فرهنگی حاج ملّاعلی نورعلیشاه گنابادی (1284ق./ 1867م.- 1337ق./ 1918م.) از پیران نامور نعمت‌اللّهیه در اواخر عصر قاجار می‌پردازیم.در این جستار، پس از توضیح درخصوص مفهوم مسؤولیت اجتماعی، به‌طور خلاصه بعضی آراء برجسته درباره نقش اجتماعی- فرهنگی صوفیان، بررسی می‌گردد. آنگاه برای تبیین موضوع، ضمن تحلیل مسأله چلّه‌نشینی نورعلیشاه و شرح تأسیس خانقاه مزارسلطانی بیدخت توسّط وی، به برخی فعّالیت‌های فرهنگی، اجتماعی‌اش پرداخته‌می‌شود.نتیجه مقاله آن است که حاج ملّاعلی گنابادی همچون بسیاری دیگر از بزرگان تصوّف، موفّق به جمع بین ظاهر و باطن شده و اهتمامش در رعایت دستورات طریقتی، مانع از حضور سودمند و مؤثّرش در جامعه نشده‌است. این پژوهش توصیفی- تحلیلی، براساس روش کتابخانه‌ای و منابع دسته اوّل می‌باشد.
- قرآن مجید
- اسفندیار، محمودرضا، تاریخ تصوّف و عرفان اسلامی: از آغاز عصر صفوی تا اواخر دوره قاجاریه، زیرنظر شهرام پازوکی، تهران، سمت، 1398.
- باستانی پاریزی، محمّد ابراهیم، بارگاه خانقاه در کویر هفت کاسه، تهران، علم، 1384.
- ________ ، «تاریخ و داستان‌هایى از آن»، ناى هفت بند، تهران، عطایی، 1363.
- پازوکی، شهرام، «تصوّف در ایران بعد از قرن ششم»، تاریخ و جغرافیای تصوّف، تهران، کتاب مرجع، 1388.
- تابنده، علی، خورشید تابنده، تهران، حقیقت، 1383.
- تابنده، نورعلی، «اسوه حسنه»، یادنامه صالح، هیأت تحریریه کتابخانه صالح، تهران، حقیقت،1380.
- تابنده گنابادی، سلطانحسین، تاریخ و جغرافی گناباد، تهران، دانشگاه تهران، 1348.
- ________ ، نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم: شرح حال حاج ملّا سلطانمحمّد سلطانعلیشاه گنابادی، تهران، حقیقت، 1384.
- الحرّ العاملی، محمّد بن الحسن، تفصیل وسائل الشّیعه إلی تحصیل مسائل الشّریعه، قم، آل البیت(ع) لإحیاء التراث، 1414ق.
- حسنى، حسن، حقوق تجارت، تهران، میزان، 1383.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر، 1377.
- ________ ، دنباله جستجو در تصوّف ایران، تهران، امیرکبیر،1380.
- سعادتی (فخرالأطباء)، حسینعلی، «نامه ظهور نور»، یادنامه نور: شرح احوال و آراء حاج ملّا علی نورعلیشاه گنابادی، تهران، حقیقت، 1396.
- سلطانپور، علی‌محمّد، «شرح حال صالحعلیشاه»، یادنامه صالح، هیأت تحریریه کتابخانه صالح، تهران، حقیقت، 1380.
- السّلطانعلیشاه الجنابذی، سلطانمحمّد، بیان‌السّعاده فی مقامات‌العباده، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1408ق./ 1988م.
- سنایی غزنوی، ابوالمجدود بن آدم، دیوان اشعار، مقدّمه و حواشی محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران، سنایی، چ5، 1380.
- شفیعی‌کدکنى، محمّدرضا، «راه‌هاى انتشار یک شعر در قدیم»، بخارا، س6، ش36، خرداد و تیر1383، صص61-36.
- شیروانی، میرزا زین‌العابدین، بستان‌السّیاحه، تصحیح و پیش‌گفتار منیژه محمودی، تهران، حقیقت، 1389.
- ________ ، حدائق‌السّیاحه، مقدّمه سلطانحسین تابنده و تصحیح سیّد هبه‌اللّه جذبی، تهران، دانشگاه تهران، 1348.
- ضیاءالمتکلّمین تونی، اسماعیل، «زندگی‌نامه نورعلیشاه»، یادنامه نور: شرح احوال و آراء حاج ملّاعلی نورعلیشاه گنابادی، تهران، حقیقت، 1396.
- طاوسی، محمدعلی و اسفندیار، محمودرضا و پازوکی، شهرام، «نسبت تصوّف با فرهنگ و تمدن جدید در ایران: بررسی آراء حاج ملّا علی نورعلیشاه گنابادی»، پژوهش‌های تاریخی، اصفهان، س57، ش52، زمستان1400.
- الطهرانی، محمد محسن، طبقات اعلام الشیعه: و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، تعلیقات السید عبدالعزیز الطباطبایی، مشهد، دارالمرتضی للنشر، 1404ق.
- عدلى، محمّدرضا، «علل گسترش جماعت‌هاى اوّلیه صوفیان و شکل‌گیرى خانقاه‌ها»، فصلنامه ادبیات عرفانى و اسطوره‌شناختى، س 9، ش30، بهار1392.
- فرزام، حمید، تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت‌اللّه ولیّ، تهران، سروش، چ2، 1379.
- فروزانفر، بدیع‌الزّمان، تقریرات استاد بدیع‌الزّمان فروزانفر: درباره تاریخ ادبیات ایران، مقدمه و حواشی سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران، خجسته، 1386.
- قیّومى، مهرداد، «مرورى بر برخى از آثار معمارى طریقه نعمت‌اللّهیه در ایران: مزار شاه نعمت‌اللّه ولىّ، مزار مشتاقیه کرمان، مزار سلطانى گناباد»، عرفان ایران، مجموعه مقالات 20، تهران، حقیقت، 1383.
- کاشانی، عزّالدّین محمود، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح و مقدّمه جلال‌الدّین همایی، تهران، هما، 1381.
- کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران، کویر،1373.
- کرمانی، عبدالرّزاق، تذکره در مناقب شاه نعمت‌الله ولیّ، مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت‌اللّه ولیّ کرمانی، تصحیح و مقدّمه ژان اوبن، تهران، طهوری، 1361.
- کسروی، احمد، حافظ چه می‌گوید، چاپاک، بی‌تا.
- ________ ، صوفیگری، مطبوعاتی فرخی، 1342.
- کیانى، محسن، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، طهورى، 1369.
- گراملیش، ریشارد، طریقه‌های شیعی ایران: ذهبیهّ، نعمت‌اللّهیه و خاکساریّه، سلسله‌ها، عقیده‌ها و مذهب، سنن و آئین‌ها، ترجمه شیرین شادفر، تهران، نامک، 1399.
- لباف خانیکى، رجبعلى، گناباد: خاستگاه حماسه‌هاى پنهان، تهران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگى کشور، 1383.
- نورایی بیدخت، حسن، بیدخت در گذر زمان: مجموعه زیر آسمان بیدخت، تهران، چاپ جامی، 1397.
- نورعلیشاه گنابادی، ملّا علی، دو رساله در زندگی و شهادت جناب سلطانعلیشاه: رجوم الشّیاطین، تصحیح و مقدّمه شهرام پازوکی، تهران، حقیقت، 1387.
- ________ ، ذوالفقار: در حرمت کشیدن تریاک، تهران، حقیقت، 1385.
- ________ ، سلطان فلک سعادت، نسخه خطّی متعلق به کتابخانه خانقاه مزارسلطانی بیدخت.
- ________ ، صالحیّه، تهران دانشگاه تهران، 1346.
- ________ ، رساله فقهیه عملیه محمّدیه، بی‌نا، چاپ سنگی، 1336ق.
- ________ ، نجدالهدایه إلی إختلاف أولی الدّرایه، نسخه خطّی متعلق به کتابخانه دکتر نورعلی تابنده.
- Agudelo, M. & Johannsdottir, L. & Davidsdottir, B. “A Literature Review of the History and Evolution of Corporate Social Responsibility”. International Journal of Corporate Social Responsibility. 2019.
_||_