ارزیابی عملکرد مدل بارش رواناب در شبیه‌سازی هیدروگراف سیلاب فروردین ماه 1398؛ مطالعه موردی حوضه آبریز کرخه

الموضوعات :

نجمه فولادی ¹ , احمد شرافتی ² , طیب رضیئی ³

1 - دانشجوی دکتری مهندسی عمران ـ مهندسی و مدیریت منابع آب، دانشکده مهندسی عمران و معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ایران.
2 - دانشیار گروه مهندسی و مدیریت منابع آب، دانشکده مهندسی عمران و معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ایران.
3 - استادیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران.

تاريخ الإرسال : 21 الأربعاء , رمضان, 1444 تاريخ التأكيد : 21 الأحد , ذو الحجة, 1444 تاريخ الإصدار : 04 الخميس , ذو الحجة, 1444

الکلمات المفتاحية: Curve Number, هیدروگراف سیلاب, حوضه کرخه, HEC-HMS, مدل‌سازی هیدرولوژیک,

ملخص المقالة :

زمینه و هدف: بارش‌های سنگین و پیاپی در ابتدای سال 1398 به بروز سیلاب‌های شدید در بخش‌های وسیعی از کشور به ویژه در حوضه کرخه منجر شد که با خسارت‌های بسیاری همراه بود. میانگین بارش در حوضه سد کرخه در رویداد بارش 4 تا 7 فروردین 1398 در حدود 87 میلی متر و در رویداد بارش 11 تا 17 فروردین ماه 1398 نزدیک به 108 میلی متر گزارش شده است. در مدیریت سیلاب توسط مخزن، برآورد دبی پیک و هیدروگراف سیل به منظور پیش‌بینی رفتار هیدرولوژیک حوضه اجتناب‌ناپذیر است. مدل‌های بارش- رواناب که برای شبیه‌سازی هیدروگراف سیلاب به کار برده می‌شوند یکی از روش‌های برآورد رواناب و ابزار مناسبی برای بررسی و ارزیابی فرایندهای هیدرولوژیک، منابع آب و مدیریت سیلاب به شمار می‌روند.روش پژوهش: از آنجایی‌که برآورد دبی پیک و هیدروگراف سیل به منظور پیش‌بینی رفتار هیدرولوژیک حوضه و اخذ تدابیر لازم برای کاهش خطر سیلاب از اهمیت زیادی برخوردار است؛ در این پژوهش، ضمن استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) از مدل HEC-HMS برای شبیه‌سازی فرایند بارش رواناب رویدادهای بارشی دوره زمانی 1386 تا 1398 در حوضه آبریز کرخه استفاده شده است. برای این منظور، با استفاده از توانمندی مدل HEC-HMS و داده‌های ایستگاه‌های هیدرومتری و آب و هواشناسی پراکنده در سطح حوضه به برآورد حجم و دبی پیک سیلاب‌ها در دوره زمانی یاد شده اقدام گردید. به دلیل شروع آبگیری سد سیمره در حوضه مذکور از سال 1392، دو مدل حوضه مجزا توسعه داده شده و برای اجرای مدل، 11رویداد سیلاب استخراج و سپس پارامترهای مدل براساس 6 هیدروگراف مشاهداتی واسنجی و براساس 5 هیدروگراف دیگر ارزیابی شد. در فرایند ساخت مدل حوضه از روش شماره منحنی SCS برای محاسبه تلفات رواناب حوضه و تبدیل بارش به رواناب، از روش هیدروگراف واحد کلارک و روش جریان بازگشتی برای محاسبه جریان پایه، از روش ماسکینگام برای روندیابی هیدرولوژیک و از روش میانگین وزنی برای تحلیل مکانی داده‌های بارندگی استفاده شد.یافته‌ها: مقایسه نتایج اولیه شبیه‌سازی مدل یاد شده با مقادیر مشاهداتی در خروجی حوضه و برخی از ایستگاه‌های هیدرومتری منتخب حوضه (9 زیرحوضه) مذکور نشان داد که مدل هیدروگراف جریان را بیشتر برآورد می‌کند. از این رو، با استفاده از تابع هدف مجموع مجذور باقی مانده، پارامترهای حوضه (CN، زمان تمرکز، ضریب ذخیره، جذب اولیه و ثابت بازگشتی) مورد واسنجی قرار گرفتند. پس از واسنجی پارامترها، نتایج حاکی از انطباق مناسب هیدروگراف‌های محاسباتی با مشاهداتی در سدهای کرخه و سیمره و برخی از ایستگاه‌های منتخب بودند؛ اما در برخی از نقاط مد نظر هیدروگراف‌های محاسباتی کمتر برآورد شدند. در ادامه، برای بررسی صحت و تایید نتایج، مدل به کمک 5 واقعه بارش جدید اعتبارسنجی شد. همچنین برای ارزیابی کارایی مدل مورد استفاده در این مرحله از آماره‌های ضریب همبستگی، ناش ساتکلیف و ضریب واریانس شبیه‌سازی شده استفاده شد.نتایج: مقایسه نتایج مدل با مقادیر مشاهداتی سیلاب (دبی اوج) با استفاده از ضریب همبستگی (R2) نشان داد که برای زیر حوضه‌های 5، 2، 7 و 1 تطابق نسبتا خوبی برقرار است (به ترتیب، 92/0، 73/0، 73/0 و 70/0). همچنین، مقادیر شاخص کارایی مدل در مرحله اعتبارسنجی برای شاخص‌های ناش- ساتکلیف (99/0- 33/0) و ضریب واریانس شبیه‌سازی (73/0-0) برای نقاط منتخب زیرحوضه‌های 9، 6، 5، 1 و 8 مطلوب بوده و مدل HEC-HMS به طور نسبی می‌تواند برآورد قابل پذیرشی از هیدروگراف سیلاب ارایه دهد و از این رو می‌توان نحوه شکل گیری رویدادهای سیلابی حوضه آبریز کرخه را به خوبی تحلیل نمود. همچنین، تحلیل حساسیت پارامترهای مدل نشان داد که پارامتر شماره منحنی(CN) نسبت به سایر پارامترهای حوضه تاثیر بیشتری بر تغییرات تابع هدف دارند.

المصادر:

Abbasi, M., Mohseni Saravi, M., Kheirkhah, M., Khalighi Sigaroudi, S., Rostamizad, G., & Hosseini, M. (2010). Assessment of Watershed Management Activities on Time of Concentration and Curve Number using HEC-HMS Model (Case Study: Kan Watershed, Tehran). Journal of Range and Watershed Managment, 63(3), 375-385. [in Persian]Alizadeh, A. (2013). The Principles of Applied Hydrology. Mashhad: Imam Reza (AS) University.

Azami babani, b., Mumipour, M., & Azari, A. (2017). Prioritization Flood risk of Hydrologic Units (Case Study: Pole Shah Catchment). Geography and development, 16(53), 69-84. [in Persian]

Azizian, A., Shokoohi, A., & Zamani, F. (2018). Evaluating Scale Effect of Maps Derived via Remote Sensing and Ground Surveying on the Performance of HEC-HMS. Modares Civil Engineering journal, 18(1), 157-170. [in Persian]

Davtalab, R., Mirchi, A., Khatami, S., Gyawali, R., Massah, A., Farajzadeh, M., & Madani, K. (2017). Improving continuous hydrologic modeling of data-poor river basins using hydrologic engineering center’s hydrologic modeling system: case study of Karkheh River Basin. Journal of Hydrologic Engineering, 22(8). Retrieved from https://doi.org/10.1061/(ASCE)HE.1943-5584.0001525

Garmei, R., & Faridhosseini, A. (2015). OPTIMIZATION PARAMETERS OF RAINFALL-RUNOFF model of hec-hms through pso algorithm. Iranian journal of soil and water research, 46(2), 255-264. [in persian]

Ghafoori, M. R., Saghafian, B., Taheri Shahraini, H., & Bagheri Shouraki, S. (2009). Simulation of daily streamflow in the Karoon basin using HEC-HMS model. Intenational Conference on Water Resources. Shahrood. [in Persian]

Heydari Bisefr, A., Hessari, B., & Samadian, M. (2020). Sensitivity Analysis of Parameters Affecting the Design Flood Using HEC- HMS Mathematical Model (Case Study: Sardasht Dam). Iranian journal of Ecohydrology, 7(4), 954-965. [in Persian]

Iran Water & Power Resources Development, CO. (2008). Meteorological report. Tehran. [in Persian]

Izanloo, H., Moradi, H., & Sadeghi, S. (2009). COMPARISON OF TEMPORAL PRIORITIZING OF flooding in different hydrological periods (case study: kooshkabad sub-watersheds in razavi province). Watershed management researches (pajouhesh-va-sazandegi), 21-30. [in persian]

Karimi, m., malekinejad, h., abghari, h., & azizian, m. (2011). Evaluating the methods of flood hydrograph simulation using hec-hms software (a case study, chelgazi watershed). Iranian water research journal, 5(9), 29-38. [in persian]

Khaddor, i., achab, m., rida soumali, m., benjbara, a., & hafidi alaoui, a. (2021). The impact of the construction of a dam on flood management. Civil engineering journal, 7(02). Doi:10.28991/cej-2021-03091658

Khademi, M., Soltani Gerdefaramarzi, S., & Ghasemi, M. (2018). Determination of the Return Period for Probability Maximum Flood Using HEC-HMS Model and Statistical Methods in the Eskandari Watershed. Iranian journal of watershed management science and engineering, 129-134. [in Persian]

khalighi sigaroodi, S. (2004). Investigating the impact of land use change on the hydrological characteristics of surface water (a case study in Bar Andozchai area of West Azarbaijan Province). 218. Tehran: Tehran University. [in Persian]

Mahabghodss Consulting Engineering, C. (2002). Operating and maintenance instructions for Karkheh Dam.

Memarian khalilabad, H., Yousefi, M., & Aghakhani afshar, A. (2017). Identification of flooding source regions and investigating the impact of watershed management operations on the peak discharge (Case study: Bar watershed, Neyshabour, Iran). JOURNAL OF WATER AND SOIL CONSERVATION (journal of agricultural sciences and natural resources), 25(1), 35-59. [in Persian]

Modarsei, F., & Araqinezhad, S. (2018). Teaching the hydrological modeling of the watershed in HEC-HMS and HEC-Geo HMS. Tehran: Noavar. [in Persian]

Moradnezhadi, M., Jourgholami, M., & Malekian, A. (2015). Prioritization of Appropriate Sub-basins in order to Forest Harvesting using HEC-HMS Model (Case Study: Kheyrud Forest). Forest and Wood Products, 68(2), 405-418. [in Persian]

ORNL DAAC (NASA). (2018, 03 21). Retrieved from https://daac.ornl.gov/cgi-bin/dsviewer.pl?ds_id=1566

Rahimzadeh, Z., & habibi, m. (2018). Simulation of hydrograph of flood with hydrological model HEC-HMS and prediction of return period in Kermanshah Ravansar Basin. GEOGRAPHY AND DEVELOPMENT, 16(53), 175-194. [in Persian]

Rostamizad, G., Khalighi Sigaroodi, S., & Mahdavi, M. (2013). Comparison estimate precipitation loss methods in HEC-HMS model to simulation runoff (Case study: Kan basin). Journal of Range and Watershed Managment, 66(3), 359-371. [in Persian]

Sabzevari, T., Ardakanian, R., Shamsaei, A., & Talebi, A. (2009). Predicting the Flood Hydrographs of Ungauged Watersheds Using the HEC-HMS model and GIS. Water Resources Engineering Journal, 2(4), 1-12. [in Persian]

Saghafian, B., & Farazjou, H. (2007). PRIORITIZATION OF HYDROLOGIC UNITS WITH RESPECT TO flood potential in golestan dam river basin. Iranian journal of watershed management science and engineering, 1(1), 1-11. [in Persian]

Salajegheh, A., Razavizadeh, S., Khorazani, N., Hamidifar, M., & Salajegheh, S. (2011). LAND USE changes and its effects on water quality (case study: karkheh watershed). 37(58), 81-86. [in Persian]

Sharu, E. H. (2021). Development of HEC-HMS Model for Flow Simulation at Dungun River Basin Malaysia. Advances in Agricultural and Food Research Journal, 2(1). doi:https://doi.org/10.36877/aafrj.a0000169

Special Reporting Committee on Flood. (2019). The 2019 Iran Floods Narrative. Tehran. [in Persian]

Zohrabi, N., Massah Bavani, A., Goodarzi, E., & Heidarnejad, M. (2016). Identify Trend in the Annual Temperature and Precipitation in Karkheh River Basin. Journal of Wetland Ecobiology, 8(2), 5-22. [in Persian]