کاربست ترکیبی رویکردهای فشار-حالت-پاسخ و برنامه‌ریزی راهبردی در مدیریت جامع و مشکل‌محور حوزه آبخیز میخ‌ساز در غرب مازندران

الموضوعات :

زهرا ابراهیمی گت کش ¹ ( دانشجوی دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس. )
سید حمیدرضا صادقی ² ( استاد، گروه مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس. )

تاريخ الإرسال : 18 السبت , صفر, 1443 تاريخ التأكيد : 25 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443 تاريخ الإصدار : 20 الخميس , رمضان, 1443

الکلمات المفتاحية: مدیریت سازگار آبخیز, ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی کمّی, برنامه‌ریزی استراتژیک, مدل‌سازی مفهومی,

ملخص المقالة :

زمینه و هدف: پروژه‌های آبخیزداری به‌منظور حفاظت از منابع پایه آب، خاک و پوشش گیاهی و تداوم تولید از طریق حفظ حاصلخیزی خاک و پایداری کشاورزی طراحی و اجرا می‌شوند، لذا شناخت صحیح مشکلات حوزه آبخیز، ضرورتی انکارناپذیر به‌منظور برنامه‌ریزی‌های آینده در خصوص طرح‌های اجرایی و مدیریت منابع طبیعی محسوب می‌شود و مدیریت مؤثر منابع طبیعی کشور و مهار تخریب آن‌ها مبتنی بر تبیین و اتخاذ ساختار و چارچوب منسجم برای شناسایی صحیح مشکلات حوزه آبخیز و تعیین راهبرد مناسب برای تعیین اقدامات اجرایی به‌عنوان یک رودیکرد نوظهور در مدیریت حوزه‌های آبخیز کشور ضروری است. لذا در پژوهش حاضر رویکرد الگویی کاربست ترکیبی رویکردهای فشار-حالت-پاسخ و برنامه‌ریزی راهبردی در مدیریت جامع و مشکل‌محور حوزه آبخیز میخ‌ساز استفاده شد.روش پژوهش: در این پژوهش، برای شناسایی مشکل حوزه آبخیز میخ‌ساز از مدل مفهومی PSR استفاده شد. معیارهای مناسب برای شناسایی مشکلات در چهار دسته عوامل اقلیمی، هیدورلوژی، انسانی و مورد ارزیابی قرار گرفتند. در همین راستا، شاخص‌ها و معیارهای تأثیرگذار بر حوزه‌ آبخیز میخ‌ساز بعد از بررسی خودهمبستگی و هم‌خطی بین معیارها جمع‌بندی شد. به دلیل مختلف بودن منابع اطلاعاتی، همه داده ها به ترتیب برای معیارهای با اثر مثبت و منفی بر سلامت منطقه استاندارد شدند سپس از میانگین هندسی برای ترکیب شاخص‌های فشار-حالت-پاسخ برای هریک از زیر آبخیز ها استفاده شد و در نهایت مشکلات اصلی موجود در بخش‌های مختلف آبخیز بر اساس ارزش هر یک از عوامل مؤثر بر طبقه شناسایی شدند. هم‌چنین برای تعیین راهبرد مطلوب از روش تجزیه‌وتحلیل راهبردی کیفی و کمّی استفاده‌شده است. در مرحله بعد تحلیل‌های ارزیابی عوامل درونی و بیرونی پس از شناسایی قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها، جدول درونی و بیرونی ایجاد و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. در نهایت تحلیل برنامه‌ریزی راهبردی کمی (QSPM) تهیه شد. سرانجام راهبردهایی برای مدیریت حوزه آبخیز میخ‌ساز ارائه شد.یافته‌ها: یافته‌ها نشان داد عمده مشکل حوزه‌ آبخیز میخ‌ساز مربوط به محدودیت عمق خاک بوده که با تغییرات سطح کاربری اراضی و افزایش فرسایش ویژه، تشدید شده و باعث افزایش خسارت سیل می‌شود. لذا با دخالت عوامل انسانی، خصوصاً تغییر کاربری منجر به بروز مشکلات شده است. در میان معیارهای در نظر گرفته‌شده به ترتیب عمق خاک، تغییرات سطح کاربری و فرسایش وِیژه بدترین وضعیت را به ترتیب با امتیاز 40/0، 51/0 و 53/0 داشته که موجب ایجاد اختلال در عملکرد آبخیز میخ‌ساز شده اند. تمرکز بر مشکلات اصلی و تعیین‌کننده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هم‌چنین راهبرد مناسب ST می‌باشد. دست‌یابی به بیشینه بهره‌مندی از قوت‌ها و مزیت‌های درون بخشی برای مقابله با تهدیدها و آسیب‌های بیرونی و به کمینه رساندن آن‌هاست. هم‌چنین نتیجه تحلیل برنامه ریزی راهبردی کمّی نشان داد که ابتدا اولویت با راهبرد کاهش تخریب منابع و سپس راهبردهای کاهش مهاجرت موقت و دائم، افزایش درآمد خانوار و تقویت برنامه‌های حفاظت خاک و آب با نمره‎های جذابیت به ترتیب 58/1، 52/1، 51/1 و 50/1 در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد. لذا می‌توان با فرصت‌ها و قوت‌های موجود بر ضعف‌ها و تهدیدهای موجود در حوزه آبخیز مطالعاتی غلبه نمود.نتایج: پژوهش پیشِ‌رو باهدف شناخت مشکلات حوزه آبخیز میخ‌ساز در غرب مازندران با استفاده از مدل مفهومی فشار-حالت-پاسخ (PSR) و تعیین راهبرد مطلوب برای مدیریت مشکل با استفاده از تحلیل SWOT انجام گرفت. نتایج نشان داد مشکلات اصلی حوزه آبخیز میخ‌ساز به ترتیب شامل محدودیت عمق خاک، تغییرات سطح کاربری و فرسایش ویژه است. هم‌چنین نتیجه تحلیل برنامه ریزی راهبردی کمّی نشان داد که ابتدا اولویت با راهبرد کاهش تخریب منابع می‌باشد. نتایج حاصل از بررسی بر ضرورت لحاظ اقدامات اجرایی متناسب با نوع و اهمیت هر یک از عوامل مؤثر بر شاخص‌های مطالعاتی در حوزه آبخیز میخ‌ساز دلالت دارد. لذا راهبرد استفاده از مزیت های بالقوه موجود در فرصت‌های محیطی، باید برای جبران نقاط ضعف موجود در حوزه آبخیز مورداستفاده قرار گیرد.

المصادر:

Abyaa, H., Nasiri, M., Ebrahimi, M., Movaheda, A. (2015). Strategic planning for tourism industry using SWOT and QSPM. Management Science Letters, 5(3): 295-300

Afkhami, H. (2018). Provide appropriate management strategy using the QSPM-SWOT compilation model with the aim of organizing nomads (Case study: native tribe of ghoud of Arab-Taheri Tabas). Extension and Development of Watershed Management, 6(23): 40-50.

Alizadeh, A. (2006). Relationship between soil, water, plant. Astan Quds Razavi Publications, 470 p. [in Persian]

Bohari, A.M., Wei Hin, C. Fuad, N. (2013). The competitiveness of halal food industry in Malaysia: a SWOT-ICT analysis. Journal of Society and Space, 9(1): 1–9.

Chang, H., Huang, W. (2006). Application of a quantification SWOT analytical method. Mathematical and Computer Modeling, 43: 158-169.

Cude, C.G. (2001). Oregon water quality index a tool for evaluating water quality management effectiveness 1. JAWRAJ. Am. Water Resour. Assoc, 37: 125–137

Cui, J., Allan, A., Lin, D. (2019). SWOT analysis and development strategies for underground pedestrian systems. Tunnelling and Underground Space Technology, 87: 127-133

Department of the Interior, Washington, DC. 84 p. Wondolleck, J.M., Yaffe S.L. (2000). Making collaboration work: lessons from innovation in natural resource management, Island Press, Washington DC. 145 p.

Ding, Y., Wang, W., Cheng, X., Zhao, S. (2008). Ecosystem health assessment in Inner Mongolia region based on remote sensing and GIS. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, 37(B1): 1029-1034.

Divsalar, A., Shokri Firoozjah, P. Ferdoosi, S. (2017). Analyzing the strategies of rehabilitation of Shahrood River by SWOT.technique. Journal of Environmental Science and Technology, 18(4): 43-65 (in Persian).

Ebrahimi, Z., Sadeghi S H R. (2021). Zoning and Health Analysis in Identifying the Problems of Mikhsaz Watershed in West Mazandaran. (2019). 15th National Conference on Watershed Management Science and Engineering of Iran, 6 and 7 November, Sari.

EPA (Environmental Protection Agency). (2013). California Integrated Assessment of Watershed Health. EPA 841-R-14-003. The Cadmus Group, Inc. for U.S. Environmental Protection Agency. http://www.epa.gov/healthy watersheds.

EPA (Environmental Protection Agency). (2014). Wisconsin Integrated Assessment of Watershed Healh.111 p. Avalable at: http://www.epa.gov/healthy watersheds.

EPA. United States Environmental Protection Agency, (2010). “Green Infrastructure Case Studies: Municipal Policies for Managing Stormwater with Green Infrastructure”, EPA-841-F-10-004, August 2010, EPA Office of Wetlands, Oceans and Watersheds.

Farrah, J., Felix, R., Greenstein, J.A., Esq, E.H.H., Levin, M., Matsumoto, E., Rosen. J.B., Sappington, C., Schwarting, R.H., Warren, D. (2001). Best practices, report 3, strategic planning. Foundation for Community Association Research, Virginia, US, 1-26.

Ganjali S., Ghasemi H., Hosseini Qomi M.M. (2015). Environmental and strategic evaluation of the integrated management plan of Urmia Lake basin; Journal of Wetland Ecobiology, 6 (4): 41-48. [in Persian]

Ghinolfi, D., Hanan, G., Baz, E., Borgonovi, E., Radwan, A., Laurence, O., Sayed, H., De Simone, P., Abdelwadoud, M., Stefani, A., Botros, S., Filipponi, F. (2014). A model for southern mediterranean research institute self-assessment: A SWOT analysis-based approach to promote capacity building at Theodor Bilharz Research Institute in Cairo (Egypt), Arabian Journal of Gastroenterology, 15(3-4): 92-97.

Hamidizaheh, M.R., Aghaei, Meibodi, P. (2017). Investigating the Relationship between Marketing Knowlelge sharing and Developing Competitive Advantage (Case Study: Arak Shazand Petrochemical). Modern Applied Science, 11(2): 8-18.

Hazbavi, Z. (2017). Customiation of Watershed Healh Dynamic Models. PhD Thesis in Watershed Management Science and Engineering, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modares University, 112 p. [in Persian]

Hazbavi, Z., Keesstra, S.D., Nunes, J.P., Baartman, J.E.M., Gholamalifard, M., Sadeghi, S.H.R. (2018) b. Health comparative comprehensive assessment of watersheds with different climates. Ecological Indicators, 93: 781–790.

Hazbavi, Z., Parchami, N., Alaei, N., Babaei L. (2020). Evaluation and analysis of the health of Koz Tiraghi watershed in Ardabil province. Journal of Water and Soil Conservation 9 (3): 121-142. [in Persian]

Hazbavi, Z., Sadeghi, S.H.R. (2017). Watershed health characterization using reliability-resilience-vulnerability conceptual framework based on hydrological responses. Land Degradation and Development, 28: 1528–1537.

Hazbavi, Z., Sadeghi, S.H.R., Gholamalifard, M., Davoudirad, A.A. (2020). Watershed health assessment using pressure-state- response (PSR) framework. Land Degradation and Development, 31:3-19.

Hoque, Y.M., Hantush, M.M., Govindaraju, R.S. (2014). On the scaling behavior of reliability–resilience–vulnerability indices in agricultural watersheds. Ecological Indicators, 40:136-146.

Hoque, Y.M., Raj, C., Hantush, M.M., Chaubey, I., Govindaraju, R.S. (2013). How do land-use and climate change affect watershed health? A scenario-based analysis. Water Quality, Exposure and Health, 6(1-2): 19-33.

Hoque, Y.M., Tripathi, S., Hantush, M.M., Govindaraju, R.S. (2012). Watershed reliability, resilience and vulnerability analysis under uncertainty using water quality data. Journal of Environmental Management, 109:101-112.

Ismaili, A., Abdullahi, K. 2010. Watershed management and soil protection. Mohaghegh Ardabili University Press, 578 p. [in Persian]

Jafari, Sh., Dejkam, S., Alavian, S., Yaghoubzadeh, M., Danehkar, A. (2009). Development of management strategy for the protection of Miankaleh wetland using SWOT analysis. Journal of Wetland Ecobiology, 5 (2): 5-18. [in Persian]

Jat, M.K., Khare, D., Garg, P.K., Shankar, V. (2009). Remote sensing and GIS-based assessment of urbanisation and degradation of watershed health. Urban Water Journal, 6(3):251-263.

Jazi H., Karkabadi Z., Kamyabi S. (2018). Sustainable Development Strategies of Upstream Watershed Cities, Case Study: Garmsar County. Journal of Watershed Engineering and Management, 9 (4): 426-440. [in Persian]

 Jin, Y., Yang, W., Sun, T., Yang, Z. and Li, M. (2016). Effects of seashore reclamation activities on the health of wetland ecosystems: a case study in the Yellow River Delta, China. Ocean & Coastal Management, 123: 44-52.

Kahraman, C., Demirel, T. (2007). Prioritization of e-government strategies using a SWOT-AHP analysis: the case of Turkey. European Journal of Information Systems, 16(3): 284-298.

Karami, F., Panahi, H., Confectionery N. (2016). Prioritization of tourism development strategies in Ahar using the SWOT-QSPM model. Geographical Journal of Tourism Development, 5 (18): 21-42. [in Persian]

Keeley, M., Koburger, A., Dolowitz, D., Medearis, D., Nickel, D., Shuster, W. (2013). Business Perspective on the use of green Infrastructure for Stormwater Management in Cleveland and Milwaukee. Media New York: Springer Science, Environmental Managem. DOI 10.1007/s00267-013-0032-x.

Khaledi Darvishan, A., Jafarpour, A., Janizadeh, S., Ebrahimi, Z., Avand, M., Farzi, P,. Jafari, F., Ayobi Ayoblu, S., Katebi Kord, A. (2020). Application of SWOT Analysis in Strategic Watershed Management, In Sadeghi, S.H., Sharifi Moghadam, E., and Mohseni Saravi, M., (Eds). New Approaches in Applied Management of Watershed. 203-227 pp

Leigh, C., Gippel, C.J. (2011). Ecological Healt Assessment of Large Freshwater River, Lake and Reservoirs: study Design Options, Sampling Methods and Key Issues. Australia –china Environment Development Partnership, River Health and Environment Flow in china. International Water Center, Brisbane, August. 43p.

Liang, P., Liming, D., Guijie, Y. (2010). Ecological security assessment of Beijing based on PSR model. Procedia Environmental Sciences, 2: 832-841.

Liu, D., Hao, S. (2017). Ecosystem health assessment at county-scale using the pressure-state-response framework on the Loess Plateau, China. International Journal of Environmental Research and Public Health, 14(1), p.2.

Liyun, W., Weibin, Y., Zhirong, J., Shihong, X., Dongjin, H. (2018). Ecosystem health assessment of Dongshan Island based on its ability to provide ecological services that regulate heavy rainfall. Ecological Indicators, 84:393-403.

Lu, Y., Wang, R., Zhang, Y., Su, H., Wang, P., Jenkins A., Squire, G. (2015). Ecosystem health towards sustainability. Ecosystem Health and Sustainability, 1(1): 1-15.

Mao, X., Wang, X., Chen, Q., Yin, X. (2014). A PSR-framework-based health assessment of Ulansuhai Lake in China. Management, 23:2093-2102.

Mousavizadeh, S.R., Khorrami, S., Bahreman, M. (2015). Presenting a strategic plan of integrated water resources management by using SWOT in Bushehr Province. International Journal of Operations and Logistics Management, 4(1): 27-42.

Nazari, B., Liaghat, A., Akbari, M.R., Keshavarz, M. (2018). Irrigation water management in Iran: Implications for water use efficiency improvement. Agricultural Water Management, 208 (2018): 7-18.

Nikolaou, I.E., Evangelinos, K.I. (2010). A SWOT analysis of environmental management practices in Greek mining and mineral industry. Resources Policy, 35: 226-234.

Oveisi, E., Barikani, M. (2019). Development of Comprehensive Water Resources Management Plan using SWOT Model. Journal of Mechanics of Continua and Mathematical Sciences. 14(2): 541-553

Ozozen Kahraman, S., Calıskan, V. (2012). Suggestions on rural development for Tuzla River Basin (NW Turkey). Journal of World of Turks, 4(3): 221-235.

Rajabi, M.R., Nasiri Khiavi, A., Kolehui, M., Mehri, S., Mamzaei, A., Haji, Kh., Khaledi Darvishan, A. (2021). Prioritize integrated watershed management strategies according to the number of strengths and opportunities in SWOT analysis. Watershed Management Engineering Quarterly, 13 (2): 295-309. [in Persian]

Ren, L., Liu, J.T., Ni, J.J., Xiang, X.Y. (2014). Health evaluation of a lake wetland ecosystem based on the TOPSIS method. Polish Journal of Environmental Studies, 23(6):2183-2190.

Rezaian, A. (2017). Principles of Management, 1^st Edition, 332 p. [in Persian]

Sadeghi, S. H.R., Ebrahimi, Z .. Jafari, F., Farzi, P. (2018). Assessing the health of Asiabrood watershed with a conceptual model of pressure-state-response, the 13^th National Conference on Watershed Management Science and Engineering and the 3rd National Conference on Natural Resources and Environment with a focus on watershed management and resource protection Natural and environmental, Ardabil, 10 and 11 October 6 p. [in Persian]

Sadeghi, S.H., Khaledi Darvishan, A., Vafakhah, Moradi Rikabdar, H., Nasiri Khiawi, A., Rajabi, M.R., Miarnaimi, S., Pournabi, S., Ebrahimi Getkash, Z., Zaki, S.A.(2021). Comprehensive and problem-oriented watershed management using a strategic planning framework. Iranian Journal of Watershed Management Science and Engineering, 15 (52): 63-66. [in Persian]

Sadeghi, S.H.R., Adhami, M., Sheikh Mohammadi, M. (2019). Introduction and application of game theory in participatory management of watersheds. Watershed Promotion and Development, 6 (20), 1-8 . [in Persian]

Salar, M., Salar, O. 2014. Determining pros and cons of franchising by using swot analysis. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 122: 515 – 519.

Sumiarsih, N.M., D. Legono, and R.J. Kodoatie. (2018). Strategic sustainable management for water transmission system: a SWOT-QSPM analysis. Journal of the Civil Engineering Forum, 4(1): 29-40.

Sun, R., Yao, P., Wang, W., Yue, B. and Liu, G. (2017). Assessment of wetland ecosystem health in the Yangtze and Amazon River Basins. ISPRS International Journal of Geo-Information, 6(3): 81-94.

Sun, T., Lin, W., Chen, G., Guo, P. Zeng, Y. (2016). Wetland ecosystem health assessment through integrating remote sensing and inventory data with an assessment model for the Hangzhou Bay, China. Science of the Total Environment, 566: 627-640.

Suo, A.N., Xiong, Y.C., Wang, T.M., Yue, D.X., Ge, J.P. (2008). Ecosystem health assessment of the Jinghe River watershed on the Huangtu Plateau. EcoHealth, 5(2):127-136.

Tahseen, S., Karney, B. (2017). Opportunities for increased hydropower diversion at Niagara: An sSWOT analysis. Renewable Energy, 101: 757-770.

Wang, Y., Ding, Q., Zhuang, D. (2015). An eco-city evaluation method based on spatial analysis technology: A case study of Jiangsu Province, China. Ecological Indicators, 58: 37-46.

White, M.L., Maurice, C.G., Mysz, A., Brody, T. (2008). The critical ecosystem assessment model (CrEAM)-identifying healthy ecosystems for environmental protection planning. North America Land Cover Summit, pp.181-213.

Wiegand, A.N., Walker, C., Duncan, P.F., Roiko, A., Tindale, N. (2013). A systematic approach for modelling quantitative lake ecosystem data to facilitate proactive urban lake management. Environmental System Research, 2(1): 3-12.

Woznicki, S.A., Nejadhashemi, A.P., Ross, D. A., Zhang, Z., Wang, L., Esfahanian, A.H. (2015). Ecohydrological Model Parameter Selection for Stream Health Evaluation. Science of the Total Environment, 511:341-353.

Wu, W., Xu, Z., Zhan, C., Yin, X., Yu, S. (2015). A new framework to evaluate ecosystem health: a case study in the Wei River basin, China. Environmental Monitoring and Assessment, 187(7):1-15.

Yang, W., Jin, Y., Sun, T., Li, M. (2015). effects of Seashore Reclamation Activities on Wetlands Ecosystem, a Case Study in Yellow River Delta.E-proceeding of the 36^th IAHR Worrld Congress, The Hague, the Netheland. 28 June -3 July, 2015,3p.

Yu, G., Yu, Q., Hu, L., Zhang, S., Fu, T., Zhou, X., He, X., Liu, Y.A., Wang, S., Jia, H. (2013). Ecosystem health assessment based on analysis of a land use database. Applied Geography, 44: 154-164.

Zare Chakouhi, M.A., Bi Hamta, M.R., (2015). Principles of Statistics in Natural Resources Sciences. Institute of Publishing and Printing, University of Tehran, 302 p. [in Persian]

Zhang, F., Zhang, J., Wu, R., Ma, Q. Yang, J. (2016). Ecosystem health assessment based on DPSIRM framework and health distance model in Nansi Lake, China. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment, 30(4): 1235-1247.