تغییرات اجتماعی و چالش‌های فقهی- حقوقی خانواده ایرانی

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

لیلا حکاک ¹ , اصغر عربیان ² , محمدجواد جاوید ³

1 - دانشجوي دكتراي تخصصي رشته حقوق خصوصي، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحدتهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد گروه حقوق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 19 الجمعة , ربيع الثاني, 1445 تاريخ التأكيد : 07 الخميس , ذو الحجة, 1445 تاريخ الإصدار : 04 السبت , رجب, 1446

الکلمات المفتاحية: تغییرات اجتماعی, چالش‌های فقهی- حقوقی, خانواده, حقوق خانواده, زنان.,

ملخص المقالة :

هدف تحقیق: هدف از این پژوهش پرداختن به این مسئله کلیدی است که نهاد خانواده در ایران پسا انقلابی تحت تاثیر تغییرات اجتماعی، با چالش‏های مهمی از جمله تاخیر یا تعجیل در سن ازدواج، دگرگونی ارزش‌های فرزندآوری و فرزندپروری، و ظهور خانواده‌های ناهنجار مواجه بوده است.

روش تحقیق: نوع پژوهش حاضر، توصیفی بوده و روش بکار گرفته شده در آن، توصیفی - تحلیلی می‏باشد. روش جمع آوری اطلاعات نیز کتابخانه‏ای و با استناد به کتاب ها، مقاله ها، اسناد و پایگاه های اینترنتی خواهد بود.

یافته ‏ها: به تبع تغییرات اجتماعی خانواده در جامعه ایرانی که مهمترین آنها دگرگونی خانواده گسترده به هسته‌ای است، شاهد کاهش کارکردهای خانواده و برون سپاري نقش‌های آن، اختلال در ارتباط بین نسل‌ها و تعارض ارزشی، تحول ساختار قدرت، معظل سالمندی، تاخیر یا تعجیل در سن ازدواج، دگرگونی ارزش‌های فرزندآوری و فرزندپروری، و ظهور خانواده‌های ناهنجار با جامعه ایران بوده‌ایم. این چالش‌ها با پیامدهای منفی چون خشونت علیه زنان وکودکان خانواده، بلاتکلیفی زنان مطلقه و بیوه و فرزندان آنها، مشکلات و مسایل مالی خانواده، بروز اختلاف‌های خانوادگی و افزایش طلاق، خطرات جانی مادر، گسترش روابط خارج از شرع و قانون، خشونت و تبعیض علیه زنان در محیط‌های شغلی همراه است.در پاسخ به برخی مسایل و و پیامدهای آسیب زای آنها، برخی قوانین حقوقی ایران پساانقلابی بر مبنای تفاسیر فقه پویای اسلامی متحول و اصلاح شده‌اند. اما در مواردی این قوانین همچنان دست نخورده مانده‌اند که لازم است برای تنظیم تعاملات بین اعضای خانواده و مناسبات بین آنها و تناسب و تطابق با شرایط معاصر این قوانین بازنگری شوند.

نتیجه­ گیری: تغییرات اجتماعی موجب شکل‌گیری چالش‌های مختلف از جمله چالش ولایت و ریاست در خانواده، چالش‌های حقوق مالی خانواده، چالش اقارب‌، کودک همسری، حضانت، سقط جنین، ازدواج سفید و اشتغال زنان شده است. این چالش‌های جدید، آسیب‌ها و پیامدهای منفی مختلفی بر کیان خانواده به همراه داشته اند که لزوم قانونگذاری و اصلاح قوانین موجود را در تطابق و کنترل این آسیب‏ها دوچندان ساخته است.

المصادر:

قران کریم.
نهج البلاغه.
 ابن ادریس، الحلی (1401ق) السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، قم: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين.
 اردبیلی، احمد ابن محمد( 1982) مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، قم: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين.
 افراسیابی، فرهنگ (1396) تأملی در حکم نکاح معاطاتی یا ازدواج سفید در فقه«، فصلنامه فقه، حقوق و علوم جزا، سال دوم،شماره 6.
 انصاری، مرتضی بن محمدامین (1415 ق) المکاسب المحرمه بیع خیارات، قم : مجمع الفكر الإسلامي،
 آقایی نیا، حسین (1392) حقوق کیفري اختصاصی (جرایم علیه اشخاص)، تهران: میزان.
 آقایی، مجید (1398) واکاوی جرم شناسانه ازدواج سفید با رویکرد جامعه شناختی«، پژوهشنامه اسالمی زنان و خانواده، سال هفتم، شماره 16.
 بجنوردی، ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ،( 1377) اﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﻔﻘﻴﺔ، ﻗﻢ: ﻧﺸﺮ ﻫﺎدي.
 جبل عاملي، زين الدين (1416ق ) مسالك الافهام، جلد 8 ،قم: مؤسسه المعارف الاسلامية.
 حر عاملی، محمد بن حسن ( 1367) تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَة إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَة(جلد 12)، قم: موسسه آل بیت علیه السلام.
 حر عاملي، محمدبن حسن. (1991م). وسائل الشيعه. تحقيق عبدالرحيم رباني شيرازي. بيروت: دار احياءالتراثالعربي.
 حیدری، محمدمهدی؛ محمدی، امیر ؛ مرادی قلعه، سهیلا (1401) آثار حقوقی و کیفری ازدواج سفید در ایران، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی سال پنجم مرداد 1401 شماره 51، 67-77.
 رضایی اصفهانی، محمدعلی(1387)، تفسیر قرآن مهر، قم:پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
 رضایی، حسن (1394) ازدواج سفید با هم باشی سیاه«، مجله پایش سبک زندگی، شماره 6.
 شریفی لاهیچی، محمد بن علی(1373)، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: نشر داد.
 شهید ثانی، زین الدین (1380) مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام قم: موسسه المعارف الاسلاميه.
 شیخ طوسی(1365) تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
 شیروی، عبدالحسین (۱۳۹۷). حقوق خانواده: ازدواج، طلاق و فرزندان. تهران: سازمان سمت.
 صادقی تهرانی، محمد(1406ق/ 1365ش) الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة،‌ قم: فرهنگ اسلامی.
 صفایی‌، حسن، اسدالله امامی(١٣٨٤)، مختصر حقوق خانواده، تهران،میزان.
 صفايي، سيد حسين (1384 )دورة مقدماتي حقوق مدني: قواعد عمومي قراردادها، جلد 2، تهران: ميزان.
 علامه حلی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف( 1373) مختلف الشیعه فی احکام الشریعه(جلد 5)، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
 کاتوزیان، ناصر(1378) حقوق مدنی: خانواده، تهران: شرکت سهامی انتشار، بهمن برنا.
 کاتوزیان، ناصر(1380) حقوق مدنی: خانواده، تهران:سهامی انتشار.
 کاتوزیان، ناصر، (١٣٨٤) دوره مقدماتی حقوق مدنی(درسهایی از شفعه، وصیت ارث)، تهران‌، میزان‌.
 گودرزي، فرامرز ؛ کیانی، مهرزاد (1368) پزشکی قانونی، جلد اول، تهران: انتشارات انیشتن.
 مجلسي، محمد باقر. (1983م). بحارالانوار. بيروت: مؤسسه الوفاء.
 مصطفوی، حسن(1380) تفسیر روشن، تهران: مرکز نشر کتاب.
 مصطفوی، محمد کاظم (1375) القواعد مائة قاعدة فقهية معني ومدرکا وموردا، قم: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة
 مغنیه، محمدجواد(1424ق) التفسیر الکاشف، قم: دار الکتاب الاسلامی.
 مکارم شیرازی، ناصر( 1374) انوار الفقاهه فی احکام الکتاب الخمس و انفال: قم: پیام امیرالمومنین.
 مکارم شیرازی، ناصر(1371) تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
 موسوی بجنوردی، محمد؛ ترکمان‌، عفت‌ (١٣٨٥)، ولایت مادر در فقه و حقوق‌ با‌ نگرشی‌ به‌ اندیشه‌ امام خمینی، پژوهشنامه‌ متین‌، ١٣١-١٤٧.
 موسوی خمینی، روح الله (1380 )تحریرالوسیله، قم: مؤسسه دارالعلم.
 مهریزی، مهدی(1386) شخصیت و حقوق زن در اسلامی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
 میرمحمد صادقی، حسین (1392) جرائم علیه اشخاص، تهران: میزان.
 نجفی، محمد حسن (1360) جواهر الکلام فی شرح شرایع اسلام، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
 نظريات مشورتي ادارة حقوقي قوة قضاييه.
 نیک پی، امیر، رضوان پویا،(١٣٩١) جامعه شناسی تحول خانواده در ایران( بررسی ابعاد اجتماعی‌ و حقوقی‌ لایحه‌ حمایت خانواده) جامعه شناسی تاریخی، دوره ٤، شماره‌ ١، ١٣١‌- ١٦٩‌.
 وزیری، مجید ؛ نوری، عزیزه؛ علیایی، شاولد (1390). «بررسی سیر تحولات تاریخی حقوق اجتماعی زن در باب قضاوت و مرجعیت در فقه»، کتاب نقد، شماره59 و 60، صص 181-250.
 یزدانی،عباسعلی‌؛ دوستی، سیمین‌ (١٣٩٤)، اﺷﮑﺎل ﻧﻮﭘﺪﯾﺪ ﺧﺎﻧﻮاده در اﯾﺮان و ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي آن، ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﺪدﮐﺎري اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﺳﺎل دوم، ﺷﻤﺎره٦، ٧٥-١٠٠.
 اسناد حقوقی
 اصلاحیه قانون مدنی 1382
 اصلاحیه قانون مدنی 1379
 اصلاحیه قانون مدنی 1363
 اصلاحیه قانون مدنی 1370
 اصلاحیه قانون مدنی1361
 آیین نامه دورکاری، مصوب 1389
 آئین نامه دورکاری، ماده ۴، شماره ۷۶۴۸۱/۴۴۷۲۶ مصوب ۰۷/‏۰۴/‏۱۳۸۹‬
 آئین نامه دورکاری، مصوب کمیسیون امور اجتماعی و دولت الکترونیک، مصوب ۱۳۹۸
 بازدارندگی از جرایم بر ضد حقوق و تکالیف خانوادگی 1375
 قانون دورکاری به شماره ۴۲۵۷۳ مورخ ۱۲/‏۰۸/‏۱۴۰۰‬
 قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1366
 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
 قانون استخدام کشوری مصوب 13 اسفند 1368
 قانون اشتغال نیمه وقت زنان مصوب 1362
 قانون اصلاح مقررات استخدام و بازنشستگی کشوری 1370
 قانون اعطای حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران 1364
 قانون بازنشستگی پیش از موعد زنان، مصوبه 1391 هیئت دولت و مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی 1392
 قانون تامین زنان و کودکان بی سرپرست 1371
 قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران شیرده 1374
 قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران شیرده، مصوب 1374، اصلاحیه 1383 و 1390
 قانون تسهیل ازدواج زنان 1384
 قانون تعزیرات
 قانون تنظیم خانواده و جمعیت 1372
 قانون حق حضانت 1365
 قانون حمایت از خانواده 1390
 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان 1381
 قانون حمايت خانواده مصوب 1391.
 قانون خدمت نیمه وقت بانوان1362
 قانون راجع به خدمت نیمه وقت بانون و اصلاحات بعدی آن، وبگاه مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، 10 آذر 1362.
 قانون سقط درمانی 1384
 قانون صندوق رفاه دانشجویان 1371
 قانون کار، ماده 76 و 77، مرخصی زایمان و رفاه مادران برای مراقبت از کودکان مصوب 1370
 قانون کار، ماده 77، مصوب 29/8/1369
 قانون کار، مواد 75 الی 78 درباره حق اشتغال زنان
 قانون کار» «ماده 75، ممنوعیت کارهای سخت برای زنان مصوّب 29 آبان سال 1369
 قانون مجازات اسلامی
 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 .
 قانون نحوه اجرای قانون مربوط به خدمت نیمه وقت بانون، مصوب 10 آذر 1362، تاریخ امضاء 24/1/1364، تاریخ انتشار 03/02/1364، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، شماره پرونده 2/807 روزنامه : 11694، دوره 2، شماره جلد : 1، شماره صفحه: 144.
 لایحه تسهیلات شغلی برای زنان سرپرست خانوار سال 1391
 لایحه تسهیلات شغلی زنان روستایی و عشایر مصوب 1387