تحلیل تماتیک توسعه اجتماعی زنان با تأکید بر توانمندسازی پایدار

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

محمدرضا حسینی ¹

1 - استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه آیت‌الله بروجردی(ره)،

تاريخ الإرسال : 04 الخميس , ربيع الثاني, 1442 تاريخ التأكيد : 26 الجمعة , ربيع الثاني, 1442 تاريخ الإصدار : 12 السبت , ذو الحجة, 1428

الکلمات المفتاحية: پژوهش کیفی, توانمندسازی زنان, توسعه اجتماعی, تحلیل تماتیک,

ملخص المقالة :

نقش و جایگاه زنان در فرآیند توسعه هر جامعه، موضوع انکارناپذیری است که در راستای دستیابی به آن در قدم اول باید هر جامعه سیاست‌ها و برنامه‌هایی در سطوح تئوریک و اجرایی به منظور توانمندسازی زنان داشته باشد؛ چرا که زنان هنگامی می‌توانند در توسعه جامعه مؤثر باشند که توانمند باشند. بر همین اساس تحقیق حاضر با تحلیل توسعه اجتماعی زنان بر مبنای توانمندسازی پایدار آنان، به روش کیفی انجام گرفته است. جامعه مورد مطالعه زنان بالای 20سال شهرستان بروجرد، نمونه‌گیری هدفمند به تعداد 24 نفر تا زمان اشباع نظری، روش‌گردآوری داده‌ها، مصاحبه عمیق و روش تجزیه و تحلیل داده‌ها، تحلیل تماتیک بوده است که بدین منظور از نرم‌افزار Nvivo استفاده شده است. همچنین دستیابی به اعتبار تحقیق از طریق روش اعتبار عضو، و پایایی از طریق حسابرسی فرآیند تحقیق توسط صاحب‌نظران حاصل شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق، توسعه اجتماعی زنان مستلزم مهیا نمودن زیرساخت‌های نظری و عملی توسعه عدالت‌محور و توانمندسازی پایدار آنان است بدین معنا که توانمندسازی زنان هم غیرمقطعی و تداومی باشد و هم در همه ابعاد صورت پذیرد که این ابعاد عبارتند از: 1)توانمندی جسمی، 2)توانمندی روانی، 3)توانمندی اقتصادی، 4)توانمندی اجتماعی، 5)توانمندی سیاسی، 6)توانمندی فرهنگی و 7)توانمندی حقوقی. در نتیجه اگر خواهان توسعه جامعه هستیم، باید با توانمندسازی پایدار زنان به عنوان نیمی از شهروندان جامعه، شرایط توسعه اجتماعی آنان را فراهم سازیم.

نص كامل:



تحلیل تماتیک توسعه اجتماعی زنان با تأکید بر توانمندسازی پایدار

چکیده

نقش و جایگاه زنان در فرآیند توسعه هر جامعه، موضوع انکارناپذیری است که در راستای دستیابی به آن در قدم اول باید هر جامعه سیاست­ها و برنامه­هایی در سطوح تئوریک و اجرایی به منظور توانمندسازی زنان داشته باشد؛ چرا که زنان هنگامی می­توانند در توسعه جامعه مؤثر باشند که توانمند باشند. بر همین اساس تحقیق حاضر با تحلیل توسعه اجتماعی زنان بر مبنای توانمندسازی پایدار آنان، به روش کیفی انجام گرفته است. جامعه مورد مطالعه زنان بالای 20سال شهرستان بروجرد، نمونه­گیری هدفمند به تعداد 24 نفر تا زمان اشباع نظری، روش­گردآوری داده­ها، مصاحبه عمیق و روش تجزیه و تحلیل داده­ها، تحلیل تماتیک بوده است که بدین منظور از نرم­افزار Nvivo استفاده شده است. همچنین دستیابی به اعتبار تحقیق از طریق روش اعتبار عضو، و پایایی از طریق حسابرسی فرآیند تحقیق توسط صاحب­نظران حاصل شده است. بر اساس یافته­های تحقیق، توسعه اجتماعی زنان مستلزم مهیا نمودن زیرساخت­های نظری و عملی توسعه عدالت­محور و «توانمندسازی پایدار» آنان است بدین معنا که توانمندسازی زنان هم غیرمقطعی و تداومی باشد و هم در همه ابعاد صورت پذیرد که این ابعاد عبارتند از: 1)توانمندی جسمی، 2)توانمندی روانی، 3)توانمندی اقتصادی، 4)توانمندی اجتماعی، 5)توانمندی سیاسی، 6)توانمندی فرهنگی و 7)توانمندی حقوقی. در نتیجه اگر خواهان توسعه جامعه هستیم، باید با توانمندسازی پایدار زنان به عنوان نیمی از شهروندان جامعه، شرایط توسعه اجتماعی آنان را فراهم سازیم.

واژگان كليدي: توانمندسازی زنان، توسعه اجتماعی، پژوهش کیفی، تحلیل تماتیک.

مقدمه و بیان مسأله

در هر کشوری نیروی انسانی کارآمد نقش مهمی در توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارد.(قویدل و کریمی،1392: 204) در راستای دستیابی به این هدف، امروزه توانمندسازي شهروندان بي­گمان يكي از مهم­ترين وظايف دولت­ها محسوب مي­شود. در كشورهاي مختلف بخش عظيمي از تحقيقات و منابع مصروف اين حقيقت می­شود كه شهروند مطلوب براي جامعه بايد داراي چه خصوصياتي باشد و چگونه مي­توان اين صفات و ويژگي­ها را در اقشار مختلف جامعه توسعه داد.(فتحي­واجارگاه،1381: 58) متأسفانه در كشور ایران علی­رغم تلاش­های فراوان در این زمینه و به ویژه در زمینه توانمندسازی زنان، به توانمندسازي شهروندان توجه درخور و مناسب صورت نگرفته است، از اين رو درصد قابل توجهي از شهروندان بينش و بصيرت عميق، دانش و معرفت موردنياز و توانايي و مهارت لازم براي مشاركت در امور جامعه و نيز تأثيرگذاري در توسعه را دارا نمي­باشند.(قلی­پور،1388: 30) در حالی که در عصر حاضر، با مطرح شدن مفهوم عاملیت انسانی در نظریات توسعه، یکی از شاخص­‌های مهم برای سنجش توسعه‌ هر کشور، وضعیت زنان و سطح توانمندسازی این قشر است. (قدسیان و همکاران، ۱۳۹۴: 20)

تنها در یک آمار ارائه شده از سوی فاطمه عباسی، مدیر کل دفتر توانمندسازی خانواده و زنان سازمان بهزیستی آمده است که «در حال حاضر ۲۵۰ هزار خانوار زن سرپرست که شامل چهار گروه زنان دارای همسر متوفی، زنان مطلقه، زنان دارای همسر از کارافتاده و دختران مجرد و زنان خودسرپرستی هستند که اغلب یا همسران‌شان مفقود شده و یا در زندان به سر می‌برند. این ۲۵۰ هزار زن با بعد خانوارشان شامل ۵۸۲ هزار نفر می‌شوند.» (برنا،1399) البته این آمار تنها در خصوص زنان سرپرست­خانوار ارائه شده است که در درجه اول توانمندسازی اقتصادی را به ذهن متبادر می­سازد در حالی که اگر تمامی زنان یک جامعه را به عنوان نیمی از آن متصور شویم آنگاه توانمندسازی زنان در حقیقت به این معنی است که آن‌ها بر شرم بی­‌مورد خود فائق آیند؛ کردار و گفتارشان حاکی از اعتماد به نفس و اطمینان خاطر باشد؛ قادر به ارزیابی صحیح و شناخت واقعی خویشتن باشند؛ به استعدادها و محدودیت‌­های درونی خویش آگاه باشند؛ قدرت رویارویی با دشواری­‌ها را داشته باشند و در رفع آن‌ها بکوشند؛ از اهداف مورد نظر و توان عملی ساختن آن شناختی دقیق داشته باشند؛ از توانایی و قابلیت نیل به هدف‌­های خویش برخوردار باشند و بتوانند با افزایش توانمندی خویش به هدف‌­های مورد نظر دست یابند. (فرخی، ۱۳۷۶: ۷۶؛ به نقل از کتابی و همکاران، ۱۳۸۲: 15) براساس تعریف رسمی ارائه‌ شده توسط سازمان ملل متحد نیز، «توانمندسازی زنان و مشارکت کامل آنها بر اساس برابری در همه حوزه­‌های اقتصادی و اجتماعی، از جمله مشارکت در فرآیند تصمیم‌­گیری و دسترسی به قدرت» به عنوان یکی از شالوده­‌های اصلی «دستیابی به برابری، توسعه و صلح» محسوب می‌­شود. (حسنی،۱۳۹۰) زنان، نیمی از جامعه انسانی را تشکیل می­‌دهند که مشارکت و فعالیت آنان، از کلیدهای مهم پیشرفت و توسعه جوامعه بشری است. توانمندسازی، یک فرآیند فعال و چندبعدی است که زنان را قادر می­‌سازد تا هویت و قدرت خود را در تمامی حوزه‌­های زندگی به رسمیت بشناسند. این مشارکت، زوایا و جوانب پنهان و آشکار بسیاری دارد که پرداختن به هرگوشه آن می­‌تواند پنجره­‌ای باز به روی پیشرفتی شگرف باشد. مهم­‌تر آنکه، زمینه‌­سازی این مشارکت نیازمند تغییرات بنیادی و گاه فرهنگی عمیق در جامعه، قوانین و حکومت­‌ها و حتی در محیط بین­‌الملل است تا با رفع موانع و محدودیت­‌ها، شاهد شکوفایی توانایی­‌های آنان و مشارکت بیشتر در توسعه و سطوح مختلف اجتماعی باشیم. بر همین اساس پژوهش حاضر با هدف سنخ­شناسی ابعاد توانمندسازی زنان انجام گرفته است تا به این سؤالات پاسخ دهیم که 1)توانمندسازی زنان در راستای توسعه اجتماعی شامل چه مؤلفه­ها و ابعادی است؟ و 2)چگونه توانمندسازی پایدار زنان بر توسعه اجتماعی مؤثر واقع می­شود؟

پیشینه پژوهش

از آنجایی که پژوهش-های بسیاری در زمینه توانمندسازی زنان در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است به ذکر برخی از پژوهش­های چند سال اخیر بسنده می­کنیم. در میان پژوهش­های داخلی؛ آیت و اعظمیان(1390) در پژوهشی پیمایشی نشان دادند که فناوری اطلاعات به دلیل تعدد نقش­هایی که در رویکرد توسعه دارد و با ایجاد شبکه گسترده­ای که به ایفای این نقش­ها می­پردازد، می­تواند سبب توانمندسازی و تأثیرگذاری آگاهانه بر زنان گردد. کلدی و سلحشوری(1391) در پژوهشی پیمایشی نشان دادند که حمایت اجتماعی (با ابعاد حمایت عاطفی، حمایت خودارزشمندی، حمایت ابزاری، حمایت اطلاعاتی و حمایت شبکه­های اجتماعی) بر توانمندسازی روانشناختی، اقتصادی، جسمی و توانمندسازی کلی تأثیر داشته است. برقی و قنبری(1392) در پژوهشی پیمایشی به این نتیجه دست یافتند که مهم­ترین عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان روستایی همکاری در فعالیت­های اقتصادی، پیوندهای خانوادگی، و آگاهی اجتماعی می­باشند. نجفی­کانی و وصال(1394) در پژوهشی پیمایشی به این نتیجه رسیدند که مدیران محلی با ایجاد فرصتهای شغلی مناسب، افزایش درآمد، تقویت تعاونی­ها و تشکل­های زنان و همچنین توجه به مهارت­های زنان روستایی بر توانمندسازی آنان مؤثرند. صیده و همکاران(1394) در پژوهشی پیمایشی نشان دادند که متغیرهای موانع شغلی، ویژگی‌های روانشناختی، وضعیت اقتصادی، عوامل آموزشی، حمایت خانواده، سطح تحصیلات، نوع فعالیت اقتصادی و موقعیت اجتماعی بر توانمندی شغلی زنان روستایی مؤثرند. کیایی و همکاران(1396) در پژوهشی پیمایشی نشان دادند که رسانه­های نوشتاری چاپی بیشترین تأثیرگذاری را بر دو بعد توانمندسازی اجتماعی، یعنی آگاهی و اعتماد زنان داشته است. خوبی­نژاد و همکاران(1398) در تحقیقی پیمایشی نشان دادند حمایت اجتماعی بیشترین تأثیر را بر توانمندی زنان سرپرست خانوار داشته است. متغیرهای سلامت جسمانی و سرمایه فرهنگی نیز به ترتیب در رتبه­های بعدی تأثیرگذاری قرار داشته­اند.

در میان پژوهش­های خارجی نیز؛ بادن¹(2013) در پژوهشی تحت عنوان «اقدام جمعی زنان در بازارهای کشاورزی آفریقایی: از محدوده عمل توسعه در حال حاضر برای توانمندسازی زنان روستایی» به این نتیجه رسیده است که با وجود اینکه زنان طیف گسترده­ای از بازیگران توسعه می­باشند، اما از محدودیت­ها و نابرابری­های زیادی در مشارکت برخوردارند، که منجر به نتایج متفاوت و نابرابری برای زنان می­شود. مشارکت زنان باعث توانمندسازی آنها می­شود و تفاوت انگیزه برای مشارکت در بین زنان و مردان متفاوت است. الشیک و الامن²(2013) به تحلیل عوامل اقتصادی مؤثر بر توانمندسازی زنان روستایی پرداختند و نشان دادند که توانمندسازی این افراد به طور قابل توجهی تحت تأثیر دسترسی به خدمات مالی و دسترسی به فرصت­های تولید و آموزش و پرورش دارد. از نظر آنها سیاست­هایی که به بهبود توانمندسازی اقتصادی زنان کمک می­کند عبارتند از افزایش دسترسی به منابع، ارائه آموزش و استفاده و ترویج قابلیت­های آنان در توسعه اقتصادی است. فرخ و اختر³(2014) پژوهشی پیمایشی تحت عنوان «ادراک زنان تحصیل­کرده نسبت به نقش رسانه» با هدف ارزیابی نقش رسانه و بهبود نقش و سنجه­های آن به منظور توانمندسازی زنان پاکستانی انجام داده­اند و به این نتیجه دست یافته­اند که رابطه مثبتی بین استفاده از رسانه و برقراری ارتباط مثبت با دیگران و نقش مؤثر رسانه­ها در توانمندسازی زنان دارد. روث ایخوف و همکاران⁴(2014) پژوهشی تحت عنوان «زنان فعالیت­های خود را انجام می­دهند:‌ معرفی کارآفرینی زنان در رسانه» انجام داده است که در نتیجه آن نشان می­رهد که نگاه رسانه­ها به فعالیت زنان نگاهی سنتی است و حتی فعالیت­های سنتی آنان را تشویق و ترغیب می­کند و چنین نگاهی به رویکرد جامعه به کارافرینی زنان تأثیر می­گذارد. نارایانا و احمد⁵(2016) در پژوهشی تحت عنوان «نقش رسانه در تسریع توانمندسازی زنان» به این نتیجه دست یافتند که رسانه­ها ابزاری کاربردی برای انتشار افکار مثبت هستند که به منظور نقش زنان در جامعه مدرن، نقش آنان در پیشرفت اقتصاد و انتقال ایده­های خوب به زنان جوان در توانمندسازی اقتصادی آنان عمل می­کنند. همچنین نقش مهمی در ایجاد کمپین رفع تبعیض علیه زنان دارند. شارانگا و همکاران⁶(2016) در تحقیقی تحت عنوان «اثر توانمندسازی زنان در امنیت غذایی خانواده در مناطق روستایی استان کوازولو- ناتال» به این نتیجه رسیدند که امنیت غذایی در خانواده­های روستایی بسیار مهم است. امنیت غذایی در خانواده­هایی که سرپرستی آن ها بر عهده زنان می­باشد بهتر است. زنان سرپرست خانوار از سطوح بالاتری از اقتصاد، توانمندسازی سرمایه فیزیکی، روانی و مهارت­های مدیریتی برخوردارند. همان طور که از مرور برخی پژوهش­های پیشین مرتبط با موضوع بر می­آید، این پژوهش­ها عموماً با استفاده از روش کمّی و پیمایشی انجام شده و تنها بر ابعاد خاصی از توانمندسازی یا قشر خاصی از زنان مانند زنان روستایی، زنان سرپرست خانوار و... متمرکز هستند. در حالی که در تحقیق حاضر به دنبال واکاوی کیفی همه ابعاد توانمندسازی زنان در راستای توسعه اجتماعی آنان بوده­ایم.

ملاحظات نظری

در یک رویکرد کلی­نگر توانمندسازي⁷، عبارت است از قدرت بخشیدن به افراد، بدین معنی که به آنان کمک شود تا حس اعتماد به نفس را در خود تقویت و بر ناتوانی­ها یا درماندگی­هاي خود غلبه نمایند.(گلزاري و میردامادي،1392: 50) در ایـن راستا، توانمندسازي اقتصادي فرآیندی است از پایین به بالا که طی آن، فقرا با افزایش قابلیت­هاي اقتصادي می­توانند به نیازهاي خـود پاسخ داده و به حقوق و قدرت برابر دست یابند.(Drolet,2010: 3) صاحب­نظران موضوع توانمندسازي را از سه زاويه ارتباطي، انگيزشي و شناختي بررسی نموده­اند. رويكرد ارتباطي يك فرآيند بالا به پايين است و قدرت فرد را در ارتباط با ديگران نشان مي­دهد.(Spritzer, 1996: 490) براساس اين ديدگاه، توانمندسازي فرآيندي است كه از طريق آن يك رهبر يا مدير سعي در تقسيم قدرت خود در بين زيردستانش دارد.(Conger & Kannungo,1998: 476) رویکرد انگيزشي بر مبناي تئوري انگيزش مك­كللند شكل گرفته است. (McClland,1975) در حقيقت مك­كللند نياز به موفقيت را اساسي­ترين نياز دانسته و مشاركت در موفقيت­طلبي را به عنوان عامل انگيزشي زمينه­ساز توانمندسازي مي­داند. هر استراتژي كه منجر به حق تعيين فعاليت­هاي كاري(خود تصميم­گيري) و خودباوری(خودكارآمدي، خودكفايتي،كفايت نفس)⁸ كاركنان گردد، توانمندي آنها را در پي خواهد داشت. در رويكرد انگيزشي، هدف تواناسازي و تقويت خودباوري است. (Conger & Kannungo,1998: 479) رویکرد شناختي توانمندسازي را به طور گسترده­تر به عنوان يك حالت انگيزش دروني در ارتباط با شغل تعريف مي­كند كه شامل چهار احساس دروني است: 1)معني­دار بودن⁹ يعني اين كه فرد وظيفه­اي را كه انجام مي­دهد بامعني و ارزشمند تلقي كند. 2)شايستگي¹⁰ یا خودباوري که همان اعتقاد فرد به توانايي و ظرفيت خود براي انجام كارها است. 3)مؤثر بودن¹¹ که عبارت است از حدي كه در آن فرد توانايي نفوذ در پيامدهاي كار خود را دارا مي­باشد. و 4)خودتعييني¹² یا حق انتخاب؛ در حالي كه شايستگي يك مهارت رفتاري است، خودتعييني يك احساس فردي در مورد حق انتخاب براي تنظيم فعاليت­هاست. همچنين به آزادي عمل شاغل در تعيين فعاليت هاي لازم براي انجام وظايف شغلي اطلاق مي­گردد.(Spritzer, 1995: 409)

توانمندسازی زنان از جمله رهیافت­هایی است که برای ارتقای قابلیت زنان برای تغییر ساختارها و ایدئولوژی­هایی که آنها را در موقعیت‌های فرودست و فرمانبردار قرار می‌دهند، مورد پذیرش اکثر صاحب­نظران امر توسعه قرار می­گیرد. این فرآیند به زنان کمک می‌کند تا دسترسی بیشتری به منابع و تصمیم‌گیری‌ها داشته باشند و به طور کلی بر زندگی خود نظارت بیشتری داشته باشند و به استقلال و خوداتکائی برسند. آنچه به عنوان توسعه مدنظر است شامل ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است، به طور یقین جامعه‌ای که برای رسیدن به توسعه تلاش می‌کند، شرط اولیه آن تحقق عدالت اجتماعی است که این امر بدون توجه برابر، به زنان و مردان و استیفای حقوق و بهبود شرایط زنان ممکن نخواهد بود. در ادامه برخی از نظریات توانمندسازی زنان ارائه شده است.

1)مدل توانمندسازی سارا لانگه¹³: لانگه ضمن تأکید بر این ایده که برابری(جنسیتی) می­بایست موضوع کانونی هرگونه برنامه توسعه­ای پیرامون مسائل زنان باشد، به‌بخش زیادی از ادبیات نظری موجود در حوزه توسعه این نقد را وارد می­سازد که اغلب آن­ها برابری را با توجه به‌تقسیم­بندی­های رایج از بخش­های مختلف اقتصاد و جامعه همچون تحصیلات، استخدام، موازین قانونی و مانند این­ها تعریف می­کنند. به‌عقیده لانگه این شیوه تحلیلی با تمرکز بیش از حد بر شاخص­های مختلفی که بعضاً معرف جنبه­های محدودی از کل حیات اجتماعی هستند، نگاه­ها را از نقش مهم برابری بیشتر زنان و مردان در پیشبرد فرآیند توسعه باز می­دارد. بر این اساس وی مدل مفهومی پنج سطحی را ارائه می­نماید که می­تواند مبنایی برای سنجش سطح توسعه­یافتگی زنان در عرصه­های مختلف حیات اجتماعی و اقتصادی باشد. پنج سطح مورد نظر عبارتند از: رفاه، دسترسی، آگاهی، مشارکت و کنترل.(لانگه،1372: 72-56)

2)الگوی تلفیق توانمندسازی و تلفیق اجتماعی لین بنت¹⁴: این نظریه تلاشی است در راستای تلفیق فرآیندهای اصطلاحاً از پائین به بالا (توانمندسازی) و از بالا به پائین (ادغام اجتماعی) در الگوپردازی پیرامون توسعه پایدار اجتماعی، که به‌طور خاص بر فرآیندهای به‌هم پیوسته­ای تمرکز دارد که در قالب آن­ها توانمندسازی و ادغام اجتماعی به‌طور توأمان به عنوان ابزارهایی جهت تغییر روابط قدرت موجود در جامعه و نیز ایجاد تغییرات لازم در سازمان­های مقدم آن­ها عمل می­کنند به نحوی که نتیجه حاصل، دستیابی به برابری بیشتر در جامعه باشد.(Bennett,2002:3)

3)رویکرد آزادی در انتخاب چگونه زیستن، آمارتیا سن: به عقیده سن عملکردها نشان­دهنده چیزهایی است که انجام آن­ها یا دستیابی به آن­ها برای فرد ارزشمند است. عملکردها از مقولات فراگیر و اولیه­ای همچون تغذیه کافی و سلامت جسمی تا فعالیت­ها و مطلوبیت­های پیچیده­ای همچون مشارکت اجتماعی و برخورداری از احترام را شامل می­شود. بر این اساس توانمندی هر فرد عبارت خواهد بود از «امکان انتخاب بین ترکیب­های مختلفی از عملکردها.»(سن،1389: 191)

4)نگرش سه وجهی به توانمندسازی، نایلا کبیر¹⁵: به عقیده کبیر توانمندسازی گسترش توانایی افراد برای اتخاذ تصمیمات کلان و راهبردی در زندگی و زمینه­هایی است که پیش­تر این توانایی از آن­ها دریغ شده است. کبیر در تعریف مفهوم توانمندی ازابعاد سه­گانه «عاملیت»، «منابع» و «دستاوردها» بهره می‌گیرد. «منابع» به وجود آورنده شرایطی هستند که انتخاب تحت تأثیر آن اتفاق می­افتد. «عاملیت» در واقع نمایانگر اصلی و به نوعی کانون فرآیند گزینش است و بالاخره «دستاوردها» معرف نتایج برآمده از انتخاب­های مختلف هستند.(کبیر، 1389: 15) به‌اعتقاد کبیر «بسیاری از منابع، مصادیق عاملیت و دستاوردهایی که مشخصه ادبیات توانمندسازی است، هم­پوشانی قابل توجهی با تعدادی از شاخص­های شناخته شده برنامه­های توسعه­ای دارد. مانند برابری در دسترسی به بهداشت، آموزش، وام و اعتبار، زمین و مالکیت، فرصت­های معاش و اشتغال و غیره. در عین حال هر چند تکیه بر شاخص­ها و مطلوبیت­های فوق­الذکر امکان سنجش را برای محققین تسهیل می­نماید، اما تنها در صورتی می­توان نقش­آفرینی و ارتباط آن‌ها با توانمندی را مورد تأیید قرار داد که به نحوی از انحاء مشخص گردد هر یک از آن­ها در یک زمینه اجتماعی و فرهنگی معین چگونه و تا چه حد به زنان یا هر گروه هدف دیگری این امکان را می­بخشند که دست به انتخاب­های خاص خودشان بزنند».(همان: 68-69)

5)رویکرد توانمندسازی اقتصادی لیندا مایوکس¹⁶: مایوکس سه پارادایم حاکم بر برنامه­های توانمندسازی اقتصادی به ویژه از طریق اعطای اعتبارات خرد را از یکدیگر متمایز کرده است. اولین مورد، پارادایم کاهش فقر است که که در آن به اعتبارات خرد به عنوان ابزاری مداخله­ای برای کاهش فقر در بین گروه­هایی که در بدترین شرایط اقتصادی قرار دارند، نگریسته می­شود. در دومین مورد، با عنوان پارادایم خودکفایی پایدار مالی، زنان فاقد استطاعت مالی؛ اما برخوردار از ویژگی­های کارآفرینانه از طریق تسهیل دسترسی­شان به اعتبارات خرد، این امکان را می­یابند تا کسب و کار خودشان را راه بیاندازند و ضمن بازپرداخت اعتبارات اعطایی، در نهایت به توانمندی اقتصادی و خودباوری ناشی از آن دست یابند. سرانجام سومین مورد، توانمندسازی پارادایم جنسیتی است که در آن بر تغییرات بنیادین در نگرش­های پشتیبان برنامه­ها و اقدامات توسعه­ای به نحوی که ضمن آگاهی­بخشی و سازمان­دهی به جامعه هدف، یعنی زنان فقیر، آنها را در به چالش کشیدن محرومیت تحمیل شده بر خود، به واسطه تبعیض­های جنسیتی یاری رساند، تأکید می­گردد. (Mayoux,2005:3-5)

6)توانمندسازی زنان از نگاه فمینیسم لیبرال: فمینیست­های لیبرال موقعیت پایین­تر زنان را ناشی از کمتر بودن فرصت­ها، فقدان یا اندک بودن میزان آموزش و پرورش و محدودیت­های مربوط به محیط خانوادگی می­دانند. آنان ادعا می­کنند حقوق زنان با مردان برابر است بنابراین باید از حق تحصیل، استخدام، تملک دارایی و حمایت­های قانونی برخوردار باشند. (Valerie,1999:36) آنها معتقدند که جامعه شایسته باید بیشترین فرصت­ها را برای توسعه استعدادهای فردی مهیا کند و این فرصت­ها باید در دسترس همگان باشد. در نظریه­های سیاسی لیبرال­ها ارزش­های فردی در درخواست آزادی و برابری متجلی می­شود. (Jaggar,1983:37) همچنین فمینیست­های اصلاح­گرا بر ایجاد فرصت­های برابر برای زنان تأکید می­کنند. آنان معتقدند که اموری مانند مراقبت روزانه از بچه­ها و انجام کارهای خانه باید به گونه­ای باشد که زنان نیز بتوانند همانند مردان کار کنند. آنها بر این باورند که مردان نیز باید طرز تلقی­شان را نسبت به بچه­داری، کار خانه و دیگر جنبه­های وظایف سنتی زنان تغییر دهند. (Sargent,1999:133) آنها بر این باورند که زنان باید در زمینه تحصیل و حق انتخاب کردن و انتخاب شدن (حتی در مناصب سیاسی) از همان حقوق مردان برخوردار باشند و در قبال کار برابر دستمزد برابر دریافت کنند.(Valerie,1999:9-10)

روش پژوهش

در این پژوهش از روش تحقیق کیفی و شیوه تحلیل تماتیک استفاده شده است. در روش تحلیل تماتیک که یک تحلیل تفسيري است، محقق به دنبال تحليل داده­هاي مصاحبه­هاي بدون­ساختار به منظور بررسي عميق ديدگاه کنشگران و کشف مفاهیم ذهنی آنهاست. (Charmaz,2002:85) در این شیوه در طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی مفاهیم و مقولات از مصاحبه­های انجام گرفته استخراج گشته و در قالب دسته­بندی مقولات و مفاهیم ارائه شده­اند. پس از تكميل مصاحبه­ها و تبديل آنها به متن، مصاحبه­ها چندين بار خوانده شده؛ و كدگذاري شده­اند. مهم­ترين هدف كدگذاري، خُرد كردن و فهم متن و پيوند اجزاي به دست آمده با يكديگر و تدوين مقوله­ها و منظم كردنشان است. (فلیک،1387: 66) جامعه مورد مطالعه پژوهش حاضر زنان بالای 20سال شهرستان بروجرد بوده­اند و نمونه­های مورد مطالعه به صورت هدفمند انتخاب شده­اند؛ یعنی محقق به صورت هدفمند و از پیش­تعیین­شده به سراغ زنانی رفته است که می­توانستند بیشترین اطلاعات لازم را برای تحلیل پدیده توانمندسازی در اختیار پژوهشگر قرار دهند. بنابراین به دلیل استراتژی پژوهش، نمونه مورد مطالعه به صورت هدفمند انتخاب شده است. همچنین سعی شده است انتخاب نمونه به گونه­ای باشد که مجموعه­ای از زنان مجرد، متأهل، مطلقه و همسرمرده؛ خانه­دار، شاغل و بیکار، زنان ساکن در کلانشهرها، شهرهای کوچک و روستاها؛ تحت تکفل، سرپرست خانوار و یا تحت پوشش نهادهای حمایتی؛ جوان، میانسال و مسن در رده­های سنی 20 سال به بالا؛ بی­سواد، زیردیپلم و یا دارای تحصیلات دانشگاهی؛ و... را پوشش دهد. فرآیند انتخاب نمونه و تحلیل داده­ها تا زمانی ادامه یافته است که به اصطلاح به اشباع نظری رسیده­ایم یعنی دیگر داده جدیدی از تحلیل مصاحبه­ها حاصل نشده است. بنابراین حجم نمونه در طول تحقیق مشخص شد و در کل 24 مصاحبه انجام شده است. روش گردآوری داده­ها در این تحقیق مصاحبه عمیق یا بدون­ساختار بوده است. بدین معنا که هیچ سؤال یا پاسخ از پیش تعیین­شده­ای وجود نداشت بلکه در جریان مصاحبه و گفتگو در رابطه با توانمندسازی زنان، با توجه به اظهارات پاسخ­گویان در همان لحظه سؤالات طراحی و پرسیده می­شد و پاسخگو در ارائه پاسخ به شیوه مورد دلخواه خود آزاد بود. همچنین به منظور دستیابی به اعتبار، از روش اعتبار عضو استفاده شده است؛ بدین معنا که نتایج نهایی حاصل از تحقیق به نمونه­های مورد مطالعه بازگردانده شد و پس از تأیید توسط آنها چنین نتیجه گرفته شد که تحقیق از اعتبار مطلوب برخوردار است.(ایمان،1388) داده­های پیاده­شده حاصل از مصاحبه­ها با استفاده از نرم­افزار Nvivo8 تجزیه و تحلیل شده­اند بدین صورت که در مرحله کدگذاری باز تعداد 326 کد اولیه(مفاهیم خام)، در مرحله کدگذاری محوری تعداد 74 مقوله و در مرحله کدگذاری انتخاب تعداد 12 مضمون نهایی شناسایی و استخراج گشتند که در نهایت شبکه­ای از مضامین به صورت خروجی ارائه شده است.

در اين پژوهش براي بررسي روايي یا اعتبار تحقیق، يافته­هاي پژوهش به افراد مورد مطالعه ارائه و توسط آنها مطالعه و نقطه نظرات آنها اعمال شده است که این روش موسوم به روش اعتبار عضو می­باشد. (ایمان،1388: 92) يكي از راه­هاي نشان دادن پايايي نیز در تحقیقات کیفی، مطالعه حسابرسي فرآيند آن است. يافته­ها زماني قابل حسابرسي هستند كه محقق ديگر بتواند مسير تصميم به كار رفته توسط محقق در طول مصاحبه را با روشني و وضوح پيگيري كند و سازگاري مطالعه را نشان دهد. بنابراين در این تحقیق محقق پايايي داده­ها را از طريق نشان دادن مسير تصميمات خود و همچنين قرار دادن تمامي داده­هاي خام، تحليل­شده، كدها، مقوله­ها، فرآيند مطالعه، اهداف اوليه و سؤال­ها در اختيار صاحب­نظران این حوزه قرار داد که با حسابرسي دقيق صاحب­نظران درستي تمام گام­هاي تحقيق مورد تأييد قرار گرفت.

یافته­های تحقیق

بر اساس تحلیل تماتیک داده­ها، مفهوم جدیدی تحت عنوان «توانمندسازی پایدار» ارائه شده است. واژه «پایداری» ¹⁷به معنای حیات، تاب­آوری، استمرار و قابلیت تداوم در آینده است. به عنوان مثال مفهوم «توسعه پایدار»¹⁸، شکلی از توسعه است که نه تنها «ماندگار» و «بادوام» است بلکه توسعه‌ای همه‌جانبه و متوازن در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست­محیطی و... است. بیتلی با تأکید بر بعد اجتماعی توسعه پایدار معتقد است که توسعه پایدار لازم است که یک الگوی با دوام باشد و به همه ابعاد آن توجه گردد. (Beatley,1995:386) بنابراین با الهام از تعریف مفهوم توسعه پایدار و دو مشخصه آن یعنی «بادوام بودن» و «همه­جانبه بودن»، می­توانیم مفهوم «توانمندسازی پایدار» زنان را اینگونه تعریف نماییم که: توانمندسازی پایدار زنان شکلی از توانمندسازی است که نه تنها مقطعی و کوتاه­مدت نیست و در زندگی آینده زنان و فرزندان آنها و همچنین آینده جامعه و نسل­های آتی تداوم و استمرار دارد، بلکه نوعی توانمندسازی همه­جانبه است که به همه ابعاد توانمندی –بر اساس تحلیل داده­ها- یعنی ابعاد جسمی، روانی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حقوقی، به صورت یکسان و متوازن اهمیت داده و افزایش سطح همه آنها را در راستای توانمندسازی پایدار مدنظر دارد. در غیر اینصورت یعنی اهمیت و توجه به یک یا چند بعد خاص و غفلت از ابعاد دیگر و همچنین اجرای برنامه­ها و اهداف مقطعی، تنها به نوعی توانمندسازی مقطعی منجر می­گردد که قطعاً نمی­توان از آن انتظار تأثیرگذاری مفید در فرآیند توسعه اجتماعی زنان و همچنین توسعه جامعه داشت.

هما (49ساله، بیوه، سرپرست خانوار، بی­سواد، شاغل و ساکن در روستا) که خود یک کارآفرین است و در عرصه صنایع دستی سنتی فعالیت دارد در این رابطه می­گوید: «من یه کارگاه کوچیک درست کردم برای قالیبافی و گلیم­بافی. چندتا از زنهای روستا هم اونجا مشغول شدن. وام اشتغال­زایی گرفتم و شروع کردم اما بازار فروش خوب نیست درسته که وام میدن و واسه شروع کار کمک میکنن ولی به نظرم باید تو بازار هم حمایت کنن تا بتونیم محصولاتمون رو بفروشیم. وگرنه چه فایده.» نسترن (34ساله، متأهل، تحت تکفل، کارشناسی ارشد، خانه­دار و ساکن در کلانشهر) نیز که خود مادر سه فرزند است می­گوید: «اینکه فرصت تحصیل رو واسه خانمها فراهم کردن در اصل یه جورایی اونارو توانمند کردن ولی وقتی درگیر بچه­داری میشیم و کلی وظیفه باید همزمان انجام بدیم هم مادر باشیم هم همسر هم دانشجو هم شاغل خوب معلومه که کم میاریم. باید توانمندسازی جوری باشه که از همه جهت از زن­ها حمایت بشه. تا کم نیارن وگرنه صرف اینکه بگیم تونستن تحصیل کنن یا شاغل بشن توانمندی محسوب نمیشه.» پرستو (30ساله، مجرد، تحت تکفل، کارشناسی ارشد، دانشجو و ساکن در شهر) نیز می­گوید:‌ «به نظر من توانمندسازی فقط این نیست که یه سری شرایط واسه تحصیل و اشتغال و ازدواج زنان فراهم کنیم بلکه باید این حمایت همیشگی باشه از لحظه تولد یه دختر تا پایان عمرش از همه لحاظ پشتوانه داشته باشه و بتونه در طول زندگیش احساس قدرت کنه و از پس مشکلات بربیاد.»

بر اساس تحلیل تماتیک ابعاد «توانمندسازی پایدار» عبارتند از: 1)توانمندی جسمی، 2)توانمندی روانی، 3)توانمندی اقتصادی، 4)توانمندی اجتماعی، 5)توانمندی سیاسی، 6)توانمندی فرهنگی و 7)توانمندی حقوقی که مؤلفه­های آن در جدول(1) آمده است. در ادامه به بخش­هایی از مصاحبه­ها در رابطه با این ابعاد ارجاع داده شده است.

شریفه(59ساله، بیوه، سرپرست، زیردیپلم، شاغل و ساکن در شهر) که خود در اداره بهزیستی کار می­کند در رابطه با توانمندی جسمی می­گوید: «بعضی از مادرایی که ما بچه­هاشون رو اینجا نگه میداریم خیلی از نظر جسمی ضعیفن زنی که ناتوان باشه چجور میتونه از بچه سالم به دنیا بیاره چجوری میتونه ازون بچه مراقبت کنه اولین چیز به نظرم واسه اینکه یه زن رو توانمند کنیم اینه که سلامت بدنیش رو تأمین کنیم زنها از نظر جسمی از مردها ضعیف­ترن و نیاز به مراقبت بیشتری دارن الانم که با این اوضاع گرونی و بیکاری و... مجبورن خیلی از مواد غذایی لازم رو حذف کنن و بدنشون خیلی کمبود پیدا میکنه قیمت مکمل­های آزاد هم که بالاست. باید این چیزا رایگان یا حداقل با قیمت پایین تو دسترسشون باشه.» سکینه(38ساله، مطلقه، سرپرست، دیپلم، شاغل و ساکن در کلانشهر) که در کارخانه بازیافت زباله کار می­کند نیز در رابطه با توانمندی جسمی می­گوید: «من توی یه محیط کثیف کار میکنم که حتی نفس کشیدن هم اونجا آدم رو مریض میکنه حداقل باید زنها رو بزارن یه بخش دیگه کارخونه یا دولت یه شغل­هایی برای ما فراهم کنه که مجبور نباشیم تو محیط آلوده کار کنیم و سلامتیمون تو خطر باشه. من اگر بیمار بشم یا مشکلی پیدا کنم کی خرج بچه­هامو میده.»

اشرف(51ساله، متأهل، تحت تکفل، بی­سواد، خانه­دار و ساکن در شهر) در رابطه با توانمندی روانی می­گوید: «خیلی افسرده و ناراحتم بچه­هام بزرگ شدن و رفتن پی زندگی خودشون کاش منم میتونستم ازین تنهایی و افسردگی دربیام خیلی هنرهای دستی بلدم ولی فقط میشینم و غصه و میخورم. به نظرم زنی که روح و روانش آرامش نداشته باشه نمیتونه هیچ کاری بکنه نمیتونه سرحال باشه و خوب زندگی کنه.» الناز(33 ساله، مجرد، تحت تکفل، کارشناسی، بیکار و ساکن در کلانشهر) در رابطه با توانمندی روانی می­گوید: «من شاغل بودم تصادف کردم عمل­های زیادی داشتم الان میتونم کارامو خودم انجام بدم ولی چهره­ام نابود شده و به خاطرش افسردگی گرفتم و از خونه بیرون نمیرم. خواهرام میگن باید بری مشاوره و روان­درمانی. من سواد دارم و توانایی کار کردنم دارم کارم نصب دوربین­های مداربسته بود سرمایه هم دارم ولی مشکل من اینه که افسرده شدم و اعتماد به نفسم رو از دست دادم فکر میکنم دیگه هیچ وقت نمیتونم رو پای خودم وایسم پس این خیلی مهمه که یه زن توانمند در درجه اول هم بدنش سالم باشه هم روانش و باید حمایت بشه.»

فهیمه (32ساله، متأهل، تحت تکفل، دکترا، خانه­دار و ساکن کلانشهر) در رابطه با توانمندی اقتصادی می­گوید: «من دکترا دارم ولی بیکارم چرا؟ چون شرایط اقتصادی برای اشتغال خانم­ها فراهم نیست. حتی توی استخدام هیأت علمی یه نگاه مردسالارانه هست که زن­ها رو نمیزارن زیاد تو این عرصه جولان بدن و عرض اندام کنن. چرا من با داشتندکترا نتونم دستم تو جیب خودم باشه و استقلال مالی داشته باشم؟کلا تو عرصه اشتغال و اقتصاد خانم­ها جایگاه خوبی ندارن فرصت اشتغال براشون کمه و حتی اونایی که شاغل هستن خیلی کم فرصت ارتقا پیدا می­کنن ما اگر زنهای توانمند میخوایم باید شرایطی رو فراهم کنیم تا از نظر مالی خودکفا بشن و استقلال مالی داشته باشن. مثلاً چرا زنهای جامعه ما با بازار بورس و سرمایه­گذاری آشنایی ندارن چون اونم تحت سلطه مرداست.»

کتبیه (28ساله، مجرد، سرپرست، دیپلم، بیکار و ساکن در روستا) که به علت فوت پدر و مادرش سرپرستی خواهر و بردار کوچکتر خود را بر عهده دارد و تحت پوشش کمیته امداد هستند در رابطه با توانمندی اجتماعی می­گوید: «دوست دارم بقیه ازم حمایت کنن دوست دارم فامیل و مردم روستا مارو تو جمع خودشون بپذیرن و پشتیبان ما باشن تا احساس بی­کسی نکنیم باید اونها مارو بپذیرن و پشتوانه ما باشن تا احساس کنم تو جامعه امنیت دارم. اگر بتونم با دیگران رابطه داشته باشم و حمایتشون رو جلب کنم اون وقته که میتونم به خوبی از برادر و خواهرم مراقبت کنم و اونها هم به من به عنوان یه زن توانمند تکیه کنن.» مهتاب (26ساله، مجرد، خودسرپرست، کارشناسی، شاغل و ساکن در شهر) که به صورت مستقل و دور از خانواده زندگی می­کند در رابطه با توانمندی اجتماعی می­گوید:‌«به نظر من دخترای ما باید از همون بچگی تو خانواده و دوران مدرسه یاد بگیرن که رفتار اجتماعی درست چیه از نظر اجتماعی باید توانمند بشن این خیلی مهمه. اصلا یه واحد درسی باید تو مدرسه بزارن که نمره نداشته باشه فقط نحوه رفتار درست اجتماعی رو به دخترا آموزش بدن که فردا که بزرگ شدن تو جامعه بتونن از خودشون مراقبت کنن و رفتار درستی داشته باشن.»

فروزان (28ساله، متأهل، تحت تکفل، دیپلم، خانه­دار و ساکن شهر) در رابطه با توانمندی فرهنگی می­گوید: «ما فرهنگمون ایراد داره مثلاً وقتی یه دختری از یه سنی رد میشه و ازدواج نکنه بهش میگن ترشیده خود من دوست داشتم درس بخونم سر کار برم ولی چون همه دخترای فامیل کوچیکتر از من حتی بودن شوهر کرده بودن و همه بهم میفتن تو موندی و ترشیدی مجبور شدم با اولین خواستگار ازدواج کنم و حالا زن یه آدم بیکار هستم که زندگیم از نظر اقتصادی خیلی مشکل داره. چطور یه دختر تو همچین فرهنگی میتونه توانمند باشه؟» بتول(35ساله، متأهل، تحت تکفل، بی­سواد، خانه­دار و ساکن در روستا) نیز درباره توانمندی فرهنگی معتقد است: «دوست داشتم درس بخونم باسواد باشم بتونم کتاب بخونم ولی شرایطش برام فراهم نبود تعدادمون زیاد بود من مجبور بودم از خواهر برادرای کوچیکتر از خودم مراقبت کنم واسه همین نتونستم برم مدرسه. کاش مدرسه اجباری بود تا پدر و مادرها مجبور میشدن بچه­هارو بفرستن مدرسه چون آدمی که الان سواد نداشته باشه انگار هیچی نیست چه برسه به اینکه توانمند باشه.»

ناهید(33ساله، مطلقه، خودسرپرست، زیردیپلم، خانه­دار و ساکن در روستا) درباره توانمندی حقوقی می­گوید: «شوهرم معتاد بود به سختی ازش طلاق گرفتم چرا؟ چون به نظرم قانون اصلاً از زنها حمایت نمیکنه چرا همیشه حق با مرداست چرا حتی در صورت طلاق که درخواستش از طرف زن باشه نمیشه زن به حق و حقوقش برسه و باید دست خالی از خونه شوهر بیاد در حالی که تمام اون زندگی رو من با دستای خودم ذره ذره ساخته بودم گفتن وکیل بگیر که اونم حق وکالتش خیلی زیاد بود و من من نتونستم. به نظرم واسه اینکه یه زن توانمند باشه باید قانون ازش حمایت کنه.» رودابه (36ساله، مطلقه، خودسرپرست، بی­سواد، شاغل و ساکن شهر) که پرستار یک سالمند است در رابطه با توانمندی حقوقی می­گوید: «من قبلاً تو یه کارخونه کار میکردم بیمه نبودم و مزدم هم خیلی کم بود یه روز صاحب کارخونه خیلی راحت منو تعداد زیادی از خانم­های همکارم رو اخراج کرد دستمونم به جایی بند نبود که شکایت کنیم. قانون باید پشتوانه زنها باشه مخصوصاً زنهایی که با مزد کم ساعتها کار میکنن و راحت اخراجشون میکنن اگر حمایت قانونی داشته باشن و بتونن حق و حقوقشون رو بگیرن اون موقعست که میتونیم بگیم توانمندن.» الناز(33 ساله، مجرد، تحت تکفل، کارشناسی، بیکار و ساکن در کلانشهر) در رابطه با توانمندی حقوقی می­گوید: «حتی اگر فرصت­های برابر و از نظر توانمندی یه زن و یه مرد در سطح باشن اما باز مردا توانمندترن چون موانع بیشتری در مقابل زنهاست و اونچه که مردا با روابط می­تونن بدست بیارن زنها مجبورن اونو از طریق ضوابط و قوانین سختگیرانه کسب کنن. مسیرهای قانونی که یک زن برای دریافت مجوزها باید طی کنه خیلی طولانیه و ممکنه یه زن مدت­ها و ماه­ها برای گرفتن یه مجوز دوندگی کنه ولی همون مجوز رو مردا به راحتی بدست میارن. باید اینجا قوانین پشتوانه فعالیت اقتصادی و... زنها بشه تا بتونن فعالیت کنن مثلاً راحت مجوز بدن یا چند سال اول کارشون از مالیات معاف باشن.»

بر اساس آخرین تعاریف سازمان ملل، توسعه اجتماعی فرآیندی از تغییرات است که منجر به بهبود در «به زیستن» و روابط اجتماعی می­شود که منصفانه­تر و سازگارتر با اصول حکومت دموکراتیک و عادلانه است. توسعه اجتماعی شامل هم دستاوردهای مادی مانند سلامت، آموزش و پرورش مناسب، دسترسی پایدار به منابع، کالاها و خدمات برای زندگی مناسب در یک محیط قابل پذیرش و هم دستاوردهای غیرمادی با ویژگی­های اجتماعی و فرهنگی مانند حس کرامت، امنیت و شمول اجتماعی و دستاوردهای سیاسی مربوط به فعالیت، مشارکت و بازنمایی است. (UNRISD,2016) توسعه اجتماعی بنا بر تعریف منشور سند کپنهاگ سازمان ملل متحد(1995)، هسته اصلی نیازها و آمال همه مردم جهان، دولت­ها و همه جوامع مدنی است و به لحاظ اقتصادی و اجتماعی، پربازده­ترین سیاست­ها و سرمایه­گذاری­ها آنهایی هستند که به مردم بیشترین فرصت را در بهره گرفتن، از توانایی­ها، منابع و موقعیت­ها می­دهند.(جغتایی و همکاران،1395: 59) بر همین اساس و طبق تحلیل داده­ها، دستیابی به توسعه اجتماعی زنان، نه تنها به محوریت توانمندسازی پایدار آنان بستگی دارد بلکه باید به موازات توانمندسازی زنان، زیرساخت­های نظری و عملی توسعه عدالت­محور فراهم گردد که مبتنی بر رفع تبعیض جنسیتی و قائل بودن به اصل برابری جنسیتی در امر توسعه است. نرگس(32ساله، متأهل، تحت تکفل، کارشناسی ارشد، دانشجو و ساکن در شهر) در رابطه با نقش زیرساخت­های نظری توسعه عدالت­محور در دستیابی به توسعه اجتماعی زنان می­گوید:‌ «باید سیاست­گذاری­ها هم بر مبنای این باشه که تفاوتی بین زن و مرد در توسعه نیست. ما حتی اگر زنانی توانمند داشته باشیم اما دیدگاه­مسئولین رده بالامون این باشه که مردا از زن­ها برترن و نقش مهم­تری در توسعه دارن، هیچ وقت نمی­تونیم پیشرفت کنیم.» مهتاب (26ساله، مجرد، خودسرپرست، کارشناسی، شاغل و ساکن در شهر) که به صورت مستقل و دور از خانواده زندگی می­کند در رابطه با نقش زیرساخت­های عملی توسعه عدالت­محور در دستیابی به توسعه اجتماعی زنان می­گوید:‌«فایده­ش چیه که وقتی مثلاً من توانمند باشم ولی همه امکانات واسه پیشرفت مردها فراهم شده و به زبون دیگه زنونه نیست یعنی منظورم اینه که باید بسترها هم فراهم بشه امکانات جوری باشه که نشون بده هیچ تفاوتی بین زن و مرد قائل نیستیم و زنی که توانمند شده بدونه که حالا شرایط حضورش و مشارکتش در توسعه مملکت آماده­ست.»

جدول(1): ابعاد توانمندسازی زنان و شاخص­های آنها

مؤلفه­های توانمندسازی	شاخص­ها
توانمندی جسمی	سلامت جسمی از طریق برقراری: دسترسی به تغذیه کافی و مناسب؛ دسترسی به مکمل­ها و نیازهای بهداشتی بانوان؛ دسترسی به پزشک متخصص زنان؛ دسترسی به داروهای بیماری­های خاص زنان و درمان بیماری­ها؛ دسترسی به مراقبت­های پزشکی بویژه برای مادران باردار و شیرده؛ دسترسی به محیط­های ورزشی ویژه بانوان؛ ایمنی و بهداشت محیط زندگی و کار(حذف آلودگی­های مکانیکی، میکروبی، شیمیایی، بیولوژیکی، پرتویی و...).
توانمندی روانی	سلامت روانی از طریق برقراری: حمایت عاطفی؛ حمایت خودارزشمندی؛ دسترسی به جلسات مشاوره و کارگاه­های آموزشی(خودباوری و عزت نفس، شناخت خود، پرورش انگیزه، مهارت­های زندگی و زناشویی، مقابله با استرس و خشم)؛ دسترسی به حق تعيين فعاليت­هاي كاري(خود تصميم­گيري، خودتعیینی، استقلال فکری و آزادی عمل)؛ احساس امنیت و آرامش؛ برخورداری از احترام؛ احساس خوداثربخشی، تقسیم کار در جهت کاهش بار روانی وظایف مادری و همسری؛ دسترسی به ازدواج سالم و تشکیل خانواده.
توانمندی اقتصادی	توانایی کنش و مشارکت اقتصادی از طریق برقراری عدالت جنسیتی در: دسترسی به منابع مالی و تسهیلات، دسترسی به بازار کار و فرصت­های اشتغال، کارآفرینی، تولید، توزیع و فروش محصولات و به طور کلی خودکفایی اقتصادی، دسترسی به آموزش برنامه­های پیشرفت اقتصادی و دوره­های کارآموزی، توسعه مناطق مختلف(کلانشهر، شهر و روستا)، بهره­مندی از ارتقای رتبه و افزایش دستمزد(حذف سقف شیشه­ای و دسترسی به مناصب مدیریتی در فعالیت­های اقتصادی)، تأمین امنیت مالی و فرصت سرمایه­گذاری­های زنان در بازارهای کلان مانند بورس.
توانمندی اجتماعی	توانایی کنش و مشارکت اجتماعی از طریق برقراری: دسترسی به شبکه­های اجتماعی و ارتباطی سالم، دسترسی به فناوری­های ارتباطی نوین و رسانه­های جمعی و فضای مجازی، انسجام خانوادگی و اجتماعی، دسترسی به آگاهی اجتماعی و یادگیری مهارت­های اجتماعی، دسترسی به سرمایه اجتماعی، سلامت اجتماعی، عدالت اجتماعی، امنیت و اعتماد اجتماعی.
توانمندی فرهنگی	توانایی کنش و مشارکت فرهنگی از طریق: حذف باورهای سنتی فرهنگی در رابطه با اشتغال و استقلال زنان، دسترسی به آموزش­های کاربردی و مهارت­آموزی در حوزه فرهنگ، دسترسی به آموزش و پرورش و تحصیلات دانشگاهی، دسترسی به مجموعه­های فرهنگی مخصوص بانوان، دسترسی به رسانه­های نوشتاری و مطبوعات، فرهنگ­سازی توانمندی زنان، دسترسی به تولیدات فرهنگی و توانایی تولید فرهنگی.
توانمندی سیاسی	توانایی کنش و مشارکت سیاسی از طریق برقراری: آزاداندیشی و آزادی بیان، دسترسی به حوزه عمومی و عضویت در احزاب و انجمن­ها و شرکت در کمپین­ها، اعتراضات مدنی و مطالبات سیاسی، دسترسی به حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در مناصب سیاسی حتی مناصب رده­بالا مانند وزارت و ریاست جمهوری.
توانمندی حقوقی	توانایی کسب حقوق انسانی و برابری جنسیتی از طریق برقراری: حمایت قانونی در قانون اساسی و قوانین حقوقی و کیفری و... (برخورداری از حق مالکیت قانونی، برخورداری از حق طلاق از همسر بدسرپرست، برخورداری از قانون کار و حق و حقوق شغلی و...)

شبکه مضامین

 

بحث و نتیجه­گیری

زنان به عنوان نیمی از اعضای هر جامعه می­توانند در صورت توانمندی و دستیابی به توسعه اجتماعی می­توانند نقش بسزایی در راستای توسعه جامعه ایفا نمایند. برهمین اساس تحقیق حاضر با هدف کشف ابعاد توانمندسازی زنان به روش کیفی صورت گرفته است. جامعه مورد مطالعه آن زنان بالای 20 سال شهرستان بروجرد بوده­اند. برای دستیابی به نمونه­های مورد مطالعه از نمونه­گیری هدفمند استفاده شده است و فرآیند انتخاب نمونه و تحلیل داده­ها تا زمانی ادامه یافته است که به اصطلاح به اشباع نظری رسیده­ایم و در کل تعداد 24 نفر مورد مطالعه قرار گرفته­اند. روش و ابزار گردآوری داده­ها، مصاحبه عمیق یا بدون ساختار بوده است که پس از پیاده­سازی توسط نرم­افزار Nvivo8 تحلیل شده­اند. در نهایت داده­ها با استفاده از روش تحلیل تماتیک در طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی تحلیل شده­اند که نتایج تحلیل نشان داد ابعاد توانمندسازی زنان عبارتند از: 1)توانمندی جسمی، 2)توانمندی روانی، 3)توانمندی اقتصادی، 4)توانمندی اجتماعی، 5)توانمندی سیاسی، 6)توانمندی فرهنگی و 7)توانمندی حقوقی.

در مقایسه با پیشینه نظری و تجربی که عموماً به شیوه پیمایشی صورت گرفته­اند می­توان گفت این پیشینه­ها مجموعاً تأییدکننده نتایج تحقیق حاضر هستند اما وجه تمایز تحقیق حاضر ارائه مفهومی جدید تحت عنوان «توانمندسازی پایدار» است. توانمندسازی پایدار زنان شکلی از توانمندسازی است که نه تنها مقطعی و کوتاه­مدت نیست و در زندگی آینده زنان و فرزندان آنها و همچنین آینده جامعه و نسل­های آتی تداوم و استمرار دارد، بلکه نوعی توانمندسازی همه­جانبه است که به همه ابعاد توانمندی، به صورت یکسان و متوازن اهمیت داده و افزایش سطح همه آنها را در راستای توانمندسازی پایدار مدنظر دارد. در غیر اینصورت یعنی اهمیت و توجه به یک یا چند بعد خاص و غفلت از ابعاد دیگر و همچنین اجرای برنامه­ها و اهداف مقطعی و کوتاه­مدت، تنها به نوعی توانمندسازی مقطعی منجر می­گردد که قطعاً نمی­توان از آن انتظار تأثیرگذاری مفید در راستای توسعه اجتماعی زنان و توسعه جامعه داشت. می­توان چنین ادعا کرد که تحقیقات پیشین عموماً بر پدیده توانمندسازی به صورت مقطعی متمرکز بوده و تنها هر کدام بخشی از مؤلفه­های مؤثر بر توانمندسازی را مورد بررسی و سنجش در گروه خاصی از زنان قرار داده­اند. در حالی که تحقیق حاضر با تمرکز بر پدیده توانمندسازی پایدار به دنبال کشف ابعاد آن بوده است. از سوی دیگر نتایج تحقیق نشان داد اگر خواهان دستیابی به توسعه اجتماعی هستیم باید به موازات تمرکز بر توانمندسازی پایدار زنان، به فراهم نمودن زیرساخت­های نظری و عملی توسعه عدالت­محور بپردازیم. به عبارت دیگر هم در رویکردها و سیاست­گذاری­های کلان و هم در سطح اجرا و عملیاتی­سازی سیاست­ها و برنامه­ریزی­ها، قائل به اصل برابری جنسیتی باشیم و در جهت رفع هرگونه تبعیض جنسیتی گام برداریم تا شرایط توسعه اجتماعی زنان را فراهم نماییم و به این هدف دست یابیم.

با توجه به نتایج پژوهش، پیشنهادات کاربردی مربوط به فراهم نمودن شرایط زمینه­ساز توانمندسازی پایدار هستند که پیش از این نیز به وفور در اسناد بالادستی همچون اهداف و سیاست­های راهبردی شورای فرهنگی اجتماعی زنان و نیز در مجموعه نتایج تحقیقات پیشین آمده­اند و گویا تنها در حد اسناد و نگارش­ها مانده و هرگز جز اندکی به عرصه عملیاتی­سازی وارد نشده­اند. اما آنچه در این زمینه با توجه به نتایج تحقیق و تعریف مفهوم توانمندسازی پایدار پیشنهاد می­گردد این است که در سیاست­گذاری­ها و برنامه­ریزی­ها و همچنین مرحله اجرا سعی گردد توانمندسازی در همه ابعاد به صورت متوازن و مداوم صورت گیرد تا بتوانیم زنانی توانمند و اثرگذار در عرصه­های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... داشته باشیم. همچنین در نگرش­های پشتیبان همه طرح­ها و سیاست­گذاری­ها به اصل برابری جنسیتی قائل باشیم تا بتوانیم حضور و کنش موفق و سودآور زنان را در همه عرصه­ها سبب شویم. در سیاست­گذاری­ها سهم زنان از تسهیلات، تولید و اشتغال­زایی و... مشخص گردد تا روابط مردان منجر به دریافت امتیازات بیشتر و ربودن گوی سبقت از زنان در فضای رقابتی نشود. به رغم اینکه زنان سهم بیشتر صندلی­های دانشگاه­ها را به خود اختصاص داده­اند، فقط درصد کمی از آنها توانسته­اند پست­های مدیریتی و رده­بالا را در جایگاه­های مختلف کسب کنند. اکثر زنان ایرانی که عموماً تحصیلکرده نیز هستند، خانه­دار هستند چون فرهنگ مردسالارانه از زنان همسرداری و فرزندپروری می­خواهد. در نگاه مردسالارانه حضور زنان در فعالیت­های اجتماعی توانمندی­هایی را به دنبال خواهد داشت و خشونت علیه زنان و قدرت مالکیت مردان نسبت به زنان را کاهش می­دهد. بر همین اساس است که برخلاف شعارهای برابری جنسیتی، باورها نسبت به زنان، جنس دوم است و مسئولیت­ها و پست­های مدیریتی و سطح بالا در شرایط یکسان به مردان واگذار می­شود. تا زمانیکه ساختار فرهنگی و نگرش­های پشتیبان سیاست­گذاری­ها بر اصل جنس دوم بودن زن و نابرابری جنسیتی استوار است، نمی­توان زن را به جامعه وارد کرد تا با اعتماد به نفس مطالبه­گر حق و حقوق خود به عنوان عضوی از جامعه باشد. بدیهی است که هر جامعه­ای که خواستار توسعه پایدار باشد باید سرمایه انسانی را توانمند کند و سرمایه انسانی شامل مردان و زنان است و نمی­شود مردان را بدون حضور زنان به عنوان سرمایه انسانی برشمرد. اما علی­رغم اهمیت این موضوع شاهد هستیم که عدالت اجتماعی در بسیاری از جایگاه­ها و مناصب در جامعه رعایت نشده و تا حدی حق زنان پایمال شده است. فرهنگ مردسالار جامعه ما که از نهاد خانواده به زنان و دختران تزریق می­شود و از سمتی نگاه زنان در مسئولیت­های اجتماعی و سیاسی قابل تأمل است. متأسفانه زنان را به سیاستگذاری­های کلان در بخش­های دولتی و غیردولتی، اداری و غیراداری راه نمی­دهند. توانمندسازی بانوان در جامعه نیازمند حذف عوامل مانع زنان و از طرفی تقویت راهکارهای توانمندسازی بانوان است تا شرایط حضور پررنگ­تر زنان در عرصه توسعه فراهم گردد.

 

منابع

1)       آیت، سیدسعید؛ اعظمیان، الهه. (1390). «تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر توانمندسازی زنان روستایی». روستا و توسعه. دوره چهاردهم. شماره 3. 164-151.

2)       ایمان، محمدتقی. (1388). مبنای پارادایمی روش­های تحقیق کّمی و کیفی در علوم انسانی. قم: حوزه و دانشگاه.

3)       برقی، حمید؛ قنبری، یوسف. (1393). «بررسی و نظرسنجی درباره مؤلفه­های توانمندسازی زنان روستایی و تبیین عوامل مؤثر بر آنها: مطالعه موردی روستاهای شهرستان اصفهان». روستا و توسعه. دوره هفدهم. شماره 1. 53-37.

4)       برنا. (1399). «توانمندسازی زنان سرپرست خانوار با افزایش هزینه­ها فعلاً شدنی نیست/ اعلام آمار زنان متقاضی دریافت مستمری از بهزیستی». آنلاین. بازنشانی شده در 24 آبان. قابل دسترس در: http://www.borna.news/fa/tiny/news-1087315.

5)       جغتایی، فائزه؛ موسوی، میرطاهر؛ زاهدی، محمدجواد. (1395). «ابعاد و مؤلفه­های توسعه اجتماعی در برنامه­های توسعه». رفاه اجتماعی. دوره شانزدهم. شماره 63. 88-55.

6)       حسنی، فاطمه. (۱۳۹۰). «معرفی مفاهیم کلی مرتبط با توانمندسازی زنان». روزنامه دنیای اقتصاد. شماره 2462. آنلاین. بازنشانی شده در 30شهریور. قابل دسترس در: https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-418353.

7)       خوبی­نژاد، محمدباقر؛ و دیگران. (1398). «بررسی عوامل فرهنگی، اجتماعی مؤثر بر توانمندسازی زنان سرپرست خانوار (مورد مطالعه: زنان زیر پوشش کمیته امداد شهرستان بهمئی)». ششمین کنفرانس ملی روانشناسی، علوم تربیتی و اجتماعی. بابل: مؤسسه علمی تحقیقاتی کومه علم­آوران دانش.

8)       سن، آمارتیا. (1389). توسعه به مثابه آزادی. ترجمه: وحید محمودی. تهران: دستان.

9)       صیده، طیبه؛ اشراقی سامانی، رؤیا؛ پورسعید، علیرضا. (1394). «عوامل مؤثر بر توانمندی شغلی زنان روستایی (مطالعه موردی: شهرستان ایلام)». راهبردهای کارآفرینی در کشاورزی. دوره دوم. شماره 4. ۲۱-۱۱.

10)       فتحي واجارگاه، كورش. (1381). تربيت شهروندي. تهران: فاخر.

11)       فلیک، اووه. (1387). درآمدی بر تحقیق کیفی. ترجمه: هادی جلیلی. تهران: نی.

12)       قدسیان، حسین؛ ملامحمدی، مجید؛ شاه‌حسینی، زهرا. (1394). «بررسی تأثیر آموزش­‌های فنی‌وحرفه­‌ای بر توانمندسازی زنان». مهارت‌آموزی. دوره سوم. شماره ۱۱. 32-19.

13)       قلی­پور، آرین؛ رحیمیان، اشرف. (1388). «رابطه عوامل اقتصادی، فرهنگی، آموزشی با توانمندسازی زنان سرپرست خانوار». رفاه اجتماعی. سال یازدهم. شماره40. 62-29.

14)       قویدل، صالح؛ کریمی، فرشته. (1392). «ارزیابی عوامل اقتصادی موثربربازتوانی افرادتحت پوشش بهزیستی (مورد مطالعه: استان گلستان)». علوم اقتصادی. سال هفتم. شماره 23. 233-203.

15)       کبیر، نایلا. (1389). تأملی در سنجش قدرتمند شدن زنان: منابع، عاملیت، دستاوردها. ترجمه: فاطمه صادقی. مقاله مندرج در کتاب توانمندی زنان: نقدی بر رویکردهای رایج توسعه. ترجمه: اعظم خاتم و دیگران، تهران: آگه.

16)       کتابی، محمود؛ یزدخواستی، بهجت؛ فرخی­راستابی، زهرا. (1382). «توانمندسازی زنان برای مشارکت در توسعه». زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان). دوره اول. شماره 7. 30-5.

17)       کلدی، علیرضا؛ سلحشوری، پروانه. (1391). «بررسی تأثیر حمایت اجتماعی بر توانمندسازی زنان». مطالعات توسعه اجتماعی ایران. سال چهارم. شماره 4. 22-7.

18)       کیایی، حوری؛ پارسی، حمیدرضا؛ فرهنگی، علی­اکبر. (1396). «تحلیل اثر رسانه­های نوشتاری(چاپی و الکترونیکی) بر توانمندسازی زنان شاغل». مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران. دوره ششم. شماره 4. 687-661.

19)       گلزاری، اعظم؛ میردامادی، مهدی. (1392). «بررسی نقش مهندسین کشاورزی در توانمندسازی گندم­کاران در افزایش تولید گندم در استان کرمانشاه». پژوهش­های ترویج و آموزش کشاورزی. شماره2. 60-49.

20)       لانگه، سارا. (1372). معيارهايي براي تواناسازي زنان، نقش زنان در توسعه. تهران: روشنگران.

21)       نجفی­کانی، علی­اکبر؛ وصال، زینب. (1394). «نقش مدیریت محلی در توانمندسازی زنان روستایی، مطالعه موردی: دهستان استرآباد جنوبی شهرستان گرگان». مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی.دوره دهم. شماره 30. 56-47.

22)       Baden, S. (2013). “Women's collective action in African agricultural markets: the limits of current development practice for rural women's empowerment”. Gender & Development. 21(2): 295-311.

23)       Beatley, T. (1995). “Planning and Sustainability: The Elements of a New (Improved) Paradigm”. Planning Literature. 9(4): 383-395.

24)       Bennett, L. (2002). Using Empowerment and Social Inclusion for Pro-poor Growth: A Theory of Social Change. Working Draft of Background Paper for the Social Development Strategy Paper. Washington DC: World Bank.

25)       Charmaz, K. (2002). Qualitative Interviewing and Grounded Theory Analysis, in Handbook of Interview Research, Context & Method. London: Sage.

26)       Conger, J.A.; Kanungo, R.N. (1988). “The empowerment process: Integratine Theory and Practice”. The academy of Management Review. 13(3): 471-482.

27)       Drolet, J. (2010). “Women, micro credit and empowerment in Cairo Egypt”. International Social Work. 54 (5): 629-645.

28)       Elsheikh, S.; Elamin, S. (2013). “The Economic Empowerment of Urban Women in Sudan: Empirical Analysis”. American Academy of Business. 19(1).

29)       Farrukh, N.; Akhtar, N. (2014). “Perceptions of Education Women about the Role of Media in Women Empowerment”. European Scientific Journal. 31: 280-291

30)       Jaggar, A.M. (1983). Feminist Politics And Human Nature. Sussex: Roman And Allan Held.

31)       Kabeer, N. (1999). “Resources, Agency, Achievements: Reflections on the Measurement of Women's Empowerment”. Development and Change. 30: 435-464.

32)       McClelland, D.C. (1975). Power: the inner experience. New York: Halstead.

33)       Mayoux, L. (2005). “Women’s empowerment through sustainable microfinance: Rethinking ‘Best Practice”. Online at:http://lib.icimod.org/record/12082/files/3849.pdf.

34)       Narayana, A.; Ahmad, T. (2016). “Role of Media in Accelerating Women Empowerment”. Advanced Education and Research. 1: 16-19.

35)       Ruth Eikhof, D.; Summers, J.; Carter, S. (2013). “Women Doing their own Thing: Media Representations of Female Entrepreneurship”. Entrepreneurial Behaviour and Research. 19: 547-564.

36)       Sargent, L.T. (1999). Contemporary Political Ideologies. Philadelphia: Fort Worth.

37)       Sharaunga, S.; Mudhara, M.; Bogale, A. (2016). “Effects of ‘women empowerment’on household food security in rural KwaZuluNatal province”. Development Policy. 34(2): 223-252.

38)       Spritzer, G.M.. (1996). “Social structural characteristics of psychological empowerment”. Academy of Management Journal. 39: 483–504.

39)       UNIRSD (2016). Transformations to Equity and Sus trainability: UNIRSD S trategy 2016-2020. Available on:http://www.unrisd. org.

40)       Valerie, B. (1999). Feminist Debates. London: Macmillan.

 

---

[1]  Baden

[2]  Elsheikh & Elamin

[3]  Farrukh & Akhtar

[4]  Ruth Eikhof et al.

[5]  Narayana & Ahmad

[6]  Sharaunga et al.

[7]  Empowerment

[8]  Self Efficacy

[9]  Meaning

[10]  Competency

[11]  Impact

[12]  Choice

[13]  Longwe Sara H.

[14]  Lynn Bennett

[15]  Naila Kabeer

[16]  Mayoux

[17]  Sustain

[18]  Sustainable Development

Thematic analysis of women's social development with emphasis on sustainable empowerment

Mohammadreza Hosseini¹

 

Abstract

The role and position of women in the development process of any society is an undeniable issue that in order to achieve it, in the first step, every society must have policies and programs at the theoretical and executive levels in order to empower women; Because women can be effective in the development of society when they are empowered. Accordingly, the present study has been conducted qualitatively by analyzing the social development of women based on their sustainable empowerment. The study population was women over 20 years old in Boroujerd city. Targeted sampling of 24 people until theoretical saturation, data collection method, in-depth interview and data analysis method was thematic analysis. Nvivo software is used. Also, the validity of the research has been achieved through the member validity method, and the reliability has been achieved through the audit of the research process by experts. According to the research findings, women's social development requires the provision of theoretical and practical infrastructures for their justice-oriented development and "sustainable empowerment", meaning that women's empowerment is both uninterrupted and continuous and takes place in all dimensions. These are: 1)physical empowerment, 2)psychological empowerment, 3)economic empowerment, 4)social empowerment, 5)political empowerment, 6)cultural empowerment, and 7)legal empowerment. As a result, if we want the development of society, we must provide the conditions for their social development by sustainable empowerment of women as half of the citizens of society.

 

Keywords: Women's Empowerment, Social Development, Qualitative Research, Thematic Analysis

 

---

[1]  Assistant Professor, Department of Social Sciences, Ayatollah Boroujerdi University, Boroujerd, Iran. (Corresponding Author), Email: [e-mail]

---