توسعه نیافتگی واردات و صادرات ایران و روسیه در عصر قاجار (1174-1304 ه.ش)

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

محمود سید ¹ (عضو هیات علمی واحد تهران مرکز . معاون دانشکده علوم اجتماعی)
مجید گلمحمدی ² (دانشجوی دکتری تهران مرکز)

تاريخ الإرسال : 08 السبت , ربيع الثاني, 1440 تاريخ التأكيد : 04 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1440 تاريخ الإصدار : 16 الأحد , شعبان, 1440

الکلمات المفتاحية: واردات و صادرات, توسعه نیافتگی, روسیه, ایران, قاجار,

ملخص المقالة :

ایران در دوره قاجار برای نوسازی ساختارهای قدیم خود و آشنایی با اقتصاد و صنعت و پیشرفت‌های واردات و صادرات گام‌های برداشت، اما چشمگیر نبود. ضعف ساختار اقتصادی سبب شد تا در اقتصاد بین‌المللی آن عصر جایگاهی نداشته باشد اما موقعیت مناسب تجاری ایران رابطه با کشور روسیه را گسترش داد. در این پژوهش کوشیده می‌شود با تکیه‌بر اسناد دوره قاجار ساختار توسعه‌نیافتگی واردات و صادرات با کشور روسیه را در این دوره موردبررسی قرار دهیم. در این مقاله سعی شده ازلحاظ نظری دلایل جایگزینی واردات و صادرات ایران و عواملی که ایران را در چنبره وابستگی و عقب‌ماندگی قرار داد را مورد تحلیل قرار دهیم. اینکه آیا توسعه‌نیافتگی واردات و صادرات ایران و روسیه ناشی از سیاست‌گذاری‌های نادرست دولت‌های قاجار است یا دولت‌های بعد نیز در آن شریک‌اند؟ بر اساس یافته‌های تحقیق دولت‌های استعمارگر ازجمله روسیه در قرن نوزدهم از طریق محدود کردن فعالیت سرمایه‌داران ایرانی در حوزه‌های مهم صنعتی، ایجاد وابستگی صنعتی و محدود کردن واردات و صادرات، ورشکسته کردن صنایع داخلی، سوق دادن اقتصاد کشور به سمت تولید مواد اولیه و خام و محروم کردن ایران از دریافت بخش قابل‌توجهی از درآمدهای نفتی در یک دوره بلندمدت، نقش مهمی در توسعه‌نیافتگی صنعتی ایران دارند. اگرچه قاجارها زمینه‌ساز توسعه‌نیافتگی صنعتی ایران بودند، اما دولت‌های پس از قاجار نیز در توسعه‌نیافتگی صنعتی ایران نقش پررنگی داشته‌اند.

المصادر:

1. "اسنادی از روابط ایران و روسیه از صفویه تا قاجاریه"، (1387)، ترجمه مسلمانیان قبادیانی، رحیم، مسلمانیان قبادیانی، به کوشش دکتر حسین احمدی، تهران، وزارت امور خارجه.


2. احمدی، سیروس، (1394)، "تحلیل تاریخی موانع توسعه صنعتی ایران"، شماره 46.


3. احمدی اختیار، مهدی، محمدی، دهقان‌نژاد، مرتضی، (1388)، " تحلیلی بر قرارداد گمرکی ایران و روسیه در دوره قاجار"، سال ششم، شماره دوم، ص 7 ـ 25.


4. احمدی، سیروس، (1392)،" جامعه‌شناسی صنعتی"، تهران، انتشارات جامعه شناسان.


5. اخوان کاظمی بهرام (1391)، نقد و ارزیابی تحلیل گفتمانی لاکلائو و کاربرد آن در سیاست، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 42، شماره 4، زمستان 1391، ص 20-1.


6. اسفندیاری سیمین (1388)، سوبژکتیویسم دکارت: نقطه عزیمت فلاسفه عصر جدید، حکمت و فلسفه، سال پنجم، شماره اول بهار 1388، ص 128-113.


7. اکبری، صادق، معیدفر، سعید، (1384)، " مناسبات روستا - شهر و دلایل توسعه نیافتگی ایران در دوره قاجار"، سال سوم، شماره 6و7.


8. آب نیکی حسن (1385)، جورج اورول و سرگشتگی سوژه سیاسی مدرن، رساله دوره دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، استاد راهنما: دکتر سید علیرضا حسینی بهشتی.


9. آب نیکی حسن (1388)، تحول مفهومی رابطه سوژه و سیاست در اندیشه سیاسی قرن بیستم، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال چهارم، شماره سوم، تابستان 1388، 36-7.


10. آهنگران، امیر، (1388)، "واکاری علل ناکامی فتحعلی شاه قاجار در جنگ های ایران و روس نبردهای قفقازیه"، تاریخ روابط خارجی، شماره 41، ص 101-132.


11. تاجیک محمدرضا (1379)، گفتمان و تحلیل گفتمانی، تهران، فرهنگ گفتمان.


12. تاجیک محمدرضا (1383)، گفتمان، پاد گفتمان و سیاست، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.


13. تودارو، مایکل، توسعه اقتصادی در جهان سوم (ج1)، ترجمه غلامعلی فرجادی، تهران، برنامه و بودجه.


14. تیموری، ابراهیم، (1379)، "گوشه ای از تاریخ ایران"، علوم سیاسی، شماره 157 و158، ص 136-151.


15. جمال‌زاده، محمد‌علی، (1384)، "تاریخ روابط روس و ایران"، تهران: سخن.


16. حسنی، سید رحمان، (1388)، "نقش شرکت‌های تجاری ایران و روسیه در اقتصاد دوران قاجار"، تاریخ روابط خارجی، شماره 41، ص 133-146.


17. حسینی، سید رضا، 1387، "ایران و روسیه از صفویه تا قاجاریه"، تاریخ و جغرافیا، ص 1-615.


18. دریفوس هیوبرت، رابینو پل (1376)، میشل فوکو فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک، ترجمه: حسین بشیریه، تهران: نشر نی.


19. دکارت رنه (1390)، فلسفه دکارت: شامل یک مقدمه تحلیلی و ترجمه سه رساله 1. قواعد هدایت ذهن، 2. اصول فلسفه، 3. انفعالات نفس: ترجمه: منوچهر صانعی دره بیدی، تهران: مؤسسه فرهنگی، هنری و انتشارت الهدی، چاپ دوم.


20. ذوقی، ایرج، (۱۳۷۸)، "تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرت های بزرگ ۱۹۲۵-۱۹۰۰"، تهران: پاژنگ.


21. ربانی خوارسگانی علی، میرزایی محمد (1393)، ایدئولوژی، سوژه، هژمونی و امر سیاسی در بستر نظریه گفتمان، مجله غرب‌شناسی بنیادی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1393، ص 46-23.


22. رستم نژاد، علی، منتظرالقائم، اصغر، فیاض انوش، ابوالحسن، (1395)، "بررسی سیاست ها و چالش های اقتصادی ایران در بحران اقتصادی 1929"، فصلنامه گنجینه اسناد، سال 26، ص 6-35.


23. رضازاده، سخاوت، (1385)، "روابط تاکتیکی نگاهی به مناسبات ایران و روسیه"، زمانه، شماره 43، ص 70-77، فروردین.


24. روشن‌ضمیر، مونیکا، (1357)، "نفوذ اوج فرانسه (بردبار ایران در زمان فتحعلی شاه قاجار و تأثیر آن بر سیاست ایران در برابر روسیه )"، شماره 69، ص 89-101.


25. زیدی، سمیه، (1387)، " عهدنامه گلستان علل شروع جنگ و علل شکست ایران "، تاریخ ایران.


26. سرخوش نیکو (1389)، سیاست و هویت، دو فصلنامه پژوهشی شناخت، شماره 1/63، پاییز و زمستان 1389، ص 120-99.


27. سعیدی نیا، (1389)، "تحولات تاریخی گمرک ایران و رونق اقتصادی در دوره قاجاریه"، تاریخ ایران، شماره 5.


28. سلطانی، علی‌اصغر (1384)، قدرت، گفتمان و زبان، تهران، نی.


29. سولومون رابرت (1379)، فلسفه اروپایی؛ طلوع و افول خود، ترجمه: سعید حنایی کاشانی، تهران: قصیده‌سرا.


30. شمیم، علی‌اصغر، (1379)، "ایران در دوره سلطنت قاجار"، تهران، انتشارات زریاب، ص ، 84..


31. شهواری، ابوالحسن، (1388)، " بررسی اجمالی موانع رشد تجارت و شیوه های معامله در دورة قاجاریه"، دوره 7، شماره 2.


32. علم، محمدرضا، بریسم، زهرا، (1394)، "بررسی وضعیت گمرک در دوره ی مظفرالدین شاه"، شماره 12، ص 35-46.


33. علمداری، کاظم، (1384)، "چرا ایران عقب مانده و غرب پیشرفت کرد؟"، تهران، نشر توسعه، چاپ دوازدهم.


34. عیسوی، چارلز، (1362)، " تاریخ اقتصادی ایران"، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات گستره.


35. فاضلی محمد (1383)، گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی، پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، سال چهارم، شماره چهاردهم، 1383، ص 107-81.


36. فوران، جان، (۱۳۷۸)، "مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال ۱۵۰۰ میلادی مطابق با ۸۷۹ شمسی تا انقلاب"، (احمد تدین، مترجم). تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.


37. فوران، جان، طایفی، علی، (1371)، " مفهوم توسعه وابسته، کلید اقتصاد سیاسی ایران در عصر قاجار قسمت اول"، ص 34-39.


38. فوکو میشل (1393)، دیرینه‌شناسی دانش، ترجمه: نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران: نشر نی.


39. قاضی‌ها، فاطمه، (1380)، "اسناد روابط ایران و روسیه در دروان فتحعلیشاه و محمدشاه قاجار"، تهران، وزارت امور خارجه.


40. کاتوزیان، محمدعلی، (1377)، " اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی".


41.  کاتوزیان، محمدعلی، (۱۳۹۱)، "اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سال های پهلوی"، چاپ هیجدهم، مترجمان: محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.


42. کاظم بیکی، محمدعلی، (1395)، "طرح‌های نظامی و راه‌سازی روسیه تزاری در ایران"، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 23، ص 119-150.


43. کسرایی محمد سالار، پوزش شیرازی علی (1388)، «نظریه گفتمان لاکلائو و موفه ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدیده‌های سیاسی»، سیاست، دوره 39 شماره 3، پاییز 1388، 360-339.


44. کسلر دیرک (1394)، نظریه‌های روز جامعه‌شناسی از ایزنشتات تا پسامدرن ها، ترجمه: کرامت الله راسخ، تهران: نشر آگه.


45. کلگ استوارت (1383)، چهارچوب‌های قدرت، ترجمه: مصطفی یونسی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.


46. لاکلائو ارنستو، موفه شانتال (1393)، هژمونی و استراتژی سوسیالیستی: به‌سوی ساست دموکراتیک رادیکال، ترجمه: محمد رضایی، تهران: نشر ثالث.


47. مارش واستوکر (1378)، روش و نظریه در علوم سیاسی، ترجمه: امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.


48. مالپاس سایمون (1387)، پست‌مدرن، ترجمه: حسین صبوری، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.


49. محمود، محمود، (1353)، "تاریخ روابط سیاسی ایران و روس"، چ چهارم، تهران


50. مقدمی محمدتقی (1390)، نظریه تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه و نقد آن، معرفت فرهنگی-اجتماعی، سال دوم، شماره دوم، بهار 1390، ص 124-91.


51. مک دانل دایان (1380)، مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، ترجمه نوذری، تهران، فرهنگ گفتمان.


52. منصور بخت، قباد، (1388)، "کشاورزی تجاری در دوره قاجاریه"، تاریخ ایران، شماره 5.


53. موسوی، سید رسول، (1375)، "روس‌ها در چشم ایرانیان آسیب‌شناسی روابط ایران و روسیه"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 12، ص 51-60، بهار.


54. موفه شانتال (1391)، درباره امر سیاسی، ترجمه: منصور انصاری، تهران: رخداد نو.


55. موفه شانتال (1392)، بازگشت امر سیاسی، ترجمه: عارف اقوامی مقدم، تهران: رخداد نو.


56. میلر پیتر (1382)، سوژه، استیلا و قدرت در نگاه هورکهایمر، مارکوزه، هابرماس و فوکو، ترجمه: نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران: نشر نی.


57. نش، کیت (1380)، جامعه‌شناسی سیاسی؛ جهانی‌شدن، سیاست، قدرت، ترجمه محمدتقی دل‌فروز، تهران، کویر


58. نوریس، کریستوفر (1385)، شالوده شکنی، ترجمه: پیام یزدانجو، تهران: مرکز.


59. وطن خواه، مصطفی، (1380)، "موانع تاریخی توسعه نیافتگی در ایران"، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.


60. هزاوه ای، سید مرتضی، (1385)، " تأثیرپذیری سیاستهای توسعه در ایران از الگوهای مسلط غربی"، علوم سیاسی، شماره 4، ص 165-200.


61. هنری یدالله، آزرمی علی (392)، بررسی و تحلیل استقرار و انسجام یابی گفتمان انقلاب اسلامی ایران بر اساس نظریه گفتمان لاکلائو و موفه، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال دوم، شماره 8، پاییز 1392، ص 118-95.


62. هوارث، دیوید (1377). «نظریه گفتمان»، فصلنامه علوم سیاسی، ترجمه علی‌اصغر سلطانی، ش 2، ص 182-156.


63. یحیایی، داوود، ماهینی، فاخته، (1388)، " جنگ های ایران و روس در عهد فتحعلی شاه قاجار"، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 9، ص 157-178.


64. یورگنسن ماریان، فیلیپس لوئیز (1393)، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه: هادی جلیلی، تهران: نشر نی.