عوامل موثر بر مدیریت و توسعه پایدار روستاهای حوضه آبخیز بخش احمدآباد مشهد

الموضوعات : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

مهدی کلاهی ¹ (عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، پژوهشکده آب و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد)
فاطمه سیدی ² (کارشناسی منابع طبیعی، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد)

تاريخ الإرسال : 29 الإثنين , ذو القعدة, 1441 تاريخ التأكيد : 15 الأربعاء , ربيع الثاني, 1444 تاريخ الإصدار : 12 السبت , ذو الحجة, 1428

الکلمات المفتاحية: روستازیستی پایدار, مشارکت اجتماعی, اقتصاد, آموزش, فرهنگ,

ملخص المقالة :

روند تمرکز جمعیت در شهرها و تخلیه روستاها، نه تنها بهره مندی از توان طبیعی کشور را با چالش اساسی روبرو نموده، بلکه روستائیان تولیدکننده و کم توقع را به مصرف کنندگان آسیب پذیر در حاشیه شهرها بدل نموده است. این در حالی است که رویکرد جدید روستازیستی و روستاگزینی می تواند بخشی از این مشکلات را مرتفع نماید. برای آزمون این فرض و این که چه عواملی در این روند اثرگذار هستند، این بررسی در روستاهای حوضه آبخیز بخش احمدآباد شهرستان مشهد به انجام رسید. روش بررسی از نوع توصیفی و تحلیلی بوده و داده های مورد نیاز طبق فرمول کوکران از خانوارهای نمونه به روش تصادفی سیستماتیک گردآوری شدند. داده ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی، به ویژه آزمون های لوین، تی‌تست، پیرسون، دوربین-واتسون، ضریب تلرانس و F، تجزیه و تحلیل گردیدند. نتایج نشان داد که مولفه های طبیعی (بالاترین)، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، رفاهی و سیاستی (کمترین)، بر رونق و رواج روستازیستی اثر دارند. بنابراین، برنامه ریزی به منظور ارتقای وضعیت منابع طبیعی، تجدیدنظر در سیاست های توسعه ای روستایی و همچنین فراهم آوردن شناخت عوامل جامعه شناختی، جزو راهبردهای پیشنهادی هستند.

نص كامل:



 

عوامل موثر بر مدیریت و توسعه پایدار روستاهای حوضه آبخیز بخش احمدآباد مشهد

 

چکیده

 روند تمرکز جمعیت در شهرها و تخلیه روستاها، نه تنها بهره‏مندی از توان طبیعی کشور را با چالش اساسی روبرو نموده، بلکه روستائیان تولیدکننده و کم‏توقع را به مصرف‏کنندگان آسیب‏پذیر در حاشیه شهرها بدل نموده است. این در حالی است که رویکرد جدید روستازیستی و روستاگزینی می‏تواند بخشی از این مشکلات را مرتفع نماید. برای آزمون این فرض و این که چه عواملی در این روند اثرگذار هستند، این بررسی در روستاهای حوضه آبخیز بخش احمدآباد شهرستان مشهد به انجام رسید. روش بررسی از نوع توصیفی و تحلیلی بوده و داده‏های مورد نیاز طبق فرمول کوکران از خانوارهای نمونه به روش تصادفی سیستماتیک گردآوری شدند. داده‏ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی، به ویژه آزمون‏های لوین، تی‌تست، پیرسون، دوربین-واتسون، ضریب تلرانس و F، تجزیه و تحلیل گردیدند. نتایج نشان داد که مولفه‏های طبیعی (بالاترین)، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، رفاهی و سیاستی (کمترین)، بر رونق و رواج روستازیستی اثر دارند. بنابراین، برنامه‏ریزی به منظور ارتقای وضعیت منابع طبیعی، تجدیدنظر در سیاست‏های توسعه‏ای روستایی و همچنین فراهم آوردن شناخت عوامل جامعه‏شناختی، جزو راهبردهای پیشنهادی هستند. 

 

واژگان کلیدی: روستازیستی پایدار، اقتصاد روستازیستی، فرهنگ روستازیستی، سیاست روستازیستی، مشارکت اجتماعی.

 

مقدمه

روستاییان هر کشور نماد فرهنگ و اقتصاد سنتی آن کشور هستند که تداوم ماندگاری افراد در روستا، بقای چنین میراثی را ممکن می­سازد (Moradi & Kolahi, 2021). اما ماندگاری روستائیان کنونی و تبدیل روستاها به سکونتگاه­هایی که جاذبه آن بیش از دافعه­شان باشد، نیازمند برنامه‏ریزی و اجرای عملیاتی منظم و مستمر است  (Rakneddin Eftekhari et al., 2012). این در حالی است که تحولات اخیر، شیوه معیشت روستایی را به شدت کمرنگ نموده­است (Rostamalizadeh et al., 2013). یعنی تحولات متعدد اجتماعی، جغرافیایی و سیاسی در ساختار کلی جامعه به وجود آمده‏اند که نیازمند مدیریتی علمی و هدفمند است (Hasanloo et al., 2018). مدیریتی که بتواند برخی از این معضلات از جمله بیکاری و کمبود درآمد را مرتفع نماید. با وجود آن که رفع این مشکلات و تبیین عوامل به وجود آورنده معضلات جامعه، از دغدغه‏های مدیران و مسؤولان تلقی می­شود، پژوهش‏های کاربردی و جامع کمتری در این ارتباط صورت گرفته است. به طوری که اکنون برخی از پژوهشگران نه تنها از فروپاشی روستا، بلکه از نابودی کلان شهرها سخن به میان آورده‏اند (Diamond, 2011). 

پژوهش‏های مختلف نشان می‌دهند که توسعه روستایی از شش اصل تشکیل شده که پایه‏ریزی اصل اول براساس سه عامل اجتماعی، اقتصادی، و محیطی بنا شده است (Bass and Dalal-Clayton, 2012; Kolahi et al., 2014a). در اصل دوم پیوند ابعاد اصل اول مورد توجه قرار گرفته است. به همین طریق، در اصل سوم و چهارم به عدالت درون‏نسلی و برون‏نسلی توجه شده، اصل پنجم بر محوریت اصول پیشگیرانه پایداری و استفاده همراه با پایداری از منابع، و اصل ششم بر حفظ تنوع بیولوژیکی تاکید دارد. بنابراین، با تعالی گسترده بین این ابعاد، توسعه روستایی محقق خواهد شد. در واقع سایر محققان نیز برخی از همین مولفه­ها را به اشکال مختلف مورد توجه قرار داده­اند (ببینید Khosravi et al., 2016; Jafari Morkani and Bakhtiarpour, 2016; Davoodi Farsani and Nooripoor, 2017; Vallaee, and Mohammadi Yeganeh, 2014; Azani, and Bostani, 2013).

پارادایم توسعه پایدار اکنون به الگوی غالب تمام سیاست­گذاری‏ها بدل شده و تمام کشورها سعی دارند این روند را به طور دقیق و کامل پیگیری نمایند. کاوش این روند در مناطق روستایی که مدتهاست بسیاری از عوامل تولید خود را از دست داده و یا در این ارتباط دچار ضعف­های اساسی شده­اند، بسیار اساسی­تر به نظر می­رسد. با بررسی مبانی نظری (مواردی همانند Saberifar et al., 2012; Rakneddin Eftekhari et al., 2012; Kolahi & Payeste, 2020; Mirzaei & Kolahi, 2020; Payeste et al., 2020; Ganjbakhsh & Kolahi, 2020; Enteghamkesh et al., 2022; Sotoudeh Foumani et al., 2021; Kolahi et al., 2021; Mianabadi et al., 2022; Moradi et al., 2022)، روند دستیابی به توسعه پایدار در شکل 1 نشان داده شده است. بسیاری از دولت­ها و سازمان‏های مسؤول در ارتباط با توسعه روستایی ادعا دارند که سالهاست این سیاست­ها را پیگیری نموده و به نتایج مناسبی دست یافته­اند. این در حالی است که علی‏رغم سابقه طولانی توسعه روستایی و پیگیری سیاست­های توسعه روستایی، پیامدهای این روند، نه تنها در ایران، بلکه در کل جهان، دلگرم کننده به حساب نمی‏آید (Saberifar et al., 2012).

 

شکل 1- روند دستیابی به توسعه پایدار

 

شاید یکی از دلایل عدم حرکت در مسیر پارادایم توسعه پایدار، عدم فراهم‏سازی یا ضعف در تکمیل شروط توسعه پایدار بوده است (شکل 2). به خصوص این که توسعه روستایی هنوز به عنوان یک مقوله روشن و مشخص جایگاه خود را پیدا نکرده است (Rahmani Fazli et al., 2018). عدم توجه به این تفاوت ماهیتی ممکن است مهاجرت را در پی داشته باشد. در همین زمینه، اقتصاددانانی همچون آدام اسمیت، مهاجرت از روستا به شهر را تابعی از مسائل اقتصادی، عرضه و تقاضا بیان کرده‏اند  (Sahneh et al., 2017). همچنین، جامعه پایدار، جامعه‌ای است که علل و محدودیت‏های حاکم بر رشد را تشخیص دهد و درصدد حل این محدودیت‌ها و یا جایگزینی شیوه‌های دیگر توسعه برآید (Kolahi, 2014).

 

شکل 2- شروط توسعه پایدار

رفتار متقابل افراد در جامعه با یکدیگر رفتار اجتماعی نامیده می‌شود که با جهت‌گیری مثبت و منفی می‌‌تواند جامعه را به کمال و یا زوال بکشاند. از سوی دیگر یکی از مولفه‌های سوق‏دهنده رفتار اجتماعی به سمت مثبت، مشارکت و همیاری اجتماعی است (Oliaei, 2015). محققان مختلف تعاریف متفاوتی درباره مشارکت اجتماعی دارند. گائوتری، مشارکت اجتماعی را فرایندی اجتماعی، یکپارچه، چندبعدی و چندفرهنگی با هدف تجمیع مردم برای شرکت در توسعه می‌داند (Zare and Rohandeh, 2015). در حالی که ارنشتاین، مشارکت اجتماعی را نوعی توزیع قدرت میان کسانی می‌داند که در چرخه اقتصادی و سیاسی فعالیتی نداشته‌اند اما مشارکت با مهیاسازی توانایی شرکت در این عرصه‌ها، زمینه توزیع قدرت را برای آینده در اختیارشان می‌گذارد (Abasi Asfajir et al., 2016).

انسجام اجتماعی، یکی از مهم‌ترین مفاهیم جامعه‏شناختی است که در آن نیرویی که باعث ماندگاری افراد در کنار هم می‌شود بسیار بیشتر از عواملی است که باعث دفع و از هم پاشیدگی آنها می‌شود (Davis et al., 2001). به عبارت دیگر، علاقه بالا بین افراد یک گروه نسبت به هم، باعث ماندن آنها در کنار هم شده و در این حالت گروه منسجم است. برعکس، گروه‌هایی که اعضای آنها روابط خوبی با هم ندارند و گسسته‌اند دارای سطح انسجام پایینی هستند. در نتیجه، انسجام اجتماعی نقش مهم و تاثیرگذاری بر پایداری روستازیستی و همچنین عرصه‌های طبیعی دارد (Wan et al., 2014).

یکی دیگر از مولفه‌های مهم سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی است که نقطه شروع تمامی مشارکت‌ها و همکاری‌ها و در واقع روابط بین افراد است. پارسونز، عامل ایجاد اتحاد و انسجام میان افراد و جامعه را اعتماد می‌داند (Anam, 2001). در واقع اعتماد باعث شکل‏گیری مسؤولیت‏پذیری و درک یکدیگر در افراد می‌شود. پارسونز، نظامی را منسجم می‌داند که به افراد در انجام وظایفشان بتوان اعتماد کرد که همین امر خود باعث پایداری سیستم اجتماعی می‏شود. باید دانست که سه مولفه اعتماد، انسجام و مشارکت اجتماعی از بعدهای مهم سرمایه اجتماعی هستند که با افزایش آنها سرمایه اجتماعی جامعه نیز افزایش می‌یابد (Kolahi et al., 2014b). این در حالی است که برای دستیابی به تمام مولفه­های مورد اشاره در فوق باید عاملان توسعه پایدار را در تمامی سطوح محلی، ملی و بین­المللی شناخت و شروط هر یک از زیرمجموعه­ها را مورد توجه قرار داد.

فرهنگ مهم‌ترین عنصر حیات بشر و عامل اصلی تفاوت گونه بشر از سایر گونه‏ها برشمرده شده است (Amanollahi Baharvand, 2013). فرهنگ یعنی شیوه زیست انسانی است و این مفهوم مختص یک جامعه خاص و یا جوامع فرهیخته نیست، بلکه متعلق به همه جوامع و نشان‏دهنده ارزش‌ها و باورهای حاکم در آن جامعه است (Gharab, 2011). رالف لینتون اعتقاد داشت که فرهنگ، ترکیبی از رفتارهای اکتسابی است که از نسلی به نسل بعد منتقل گردیده و در اکثریت افراد مشترک است (Khakpour and Sheikh, 2011). به هر حال، فرهنگ هر جامعه مختص همان جامعه و بی‏مانند است و عواملی مانند زبان و بویژه زیستگاه طبیعی یا همان جبر جغرافیایی، بر کمیت و کیفیت این فرهنگ تاثیرگذار است (Shams and Amini, 2009). فرهنگ در مناطق روستایی دارای دو بعد است که یکی مربوط به جایگاه فرهنگ در هویت جامعه و دیگری نقش فرهنگ در توسعه و پیشرفت جامعه است (Mazaheri et al., 2009). با این وجود باید مد نظر داشت که از عوامل مهم در تغییر و تحول یک جامعه، انعطاف‏پذیر بودن آن است. 

برای تغییر مسیر این تحولات و این که روستاها مکان­های جذاب و پرکششی برای زندگی تبدیل شوند، بایستی رویکردی جدید و خلاقانه‏ای را مورد توجه قرار دارد. یکی از این رویکردهای اساسی، تبدیل روستاها به مکان­های سرزنده و فعالی است تا بتوان نیازهای مردم را تامین نمایند. برای تحقق این هدف باید توسعه پایدار روستایی در وسیع­ترین ابعاد آن مورد توجه قرار گیرد. این روندی است که میسرا از آن با عنوان توسعه انسانی یاد نموده و رفع فقری است که آمارتیاسن، آن را فقری از جنس توسعه می­داند. به این منظور، ضروری است با وجود تمام مشکلات و معضلاتی که روستاها با آنها روبرو هستند، بررسی شود که چگونه می‏توان به روستازیستی و روستاگزینی پایدار رسید و روستاگریزی را کاهش داد.

با توجه به مطالب ذکر شده، می‏توان بیان نمود که مولفه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاستی، اقتصادی، رفاهی و طبیعی بر مقوله روستازیستی پایدار موثرند. این مقاله به دنبال آن است که به مطالعه این عوامل و میزان تاثیرگذاری آنان در محیط‏ روستایی بپردازد. اهداف پژوهش عبارتند از بررسی (1) عوامل موثر بر روستازیستی و چرایی روستاگزینی یا روستاگریزی، (2) اولویت‏بندی تاثیر این عوامل بر نوع تصمیم‏ها، و (3) بررسی کیفیت حوضه آبخیز در روستازیستی است. فرض مقاله آن است که بین عواملی همچون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاستی، رفاهی و طبیعی با روستازیستی رابطه وجود دارد. همچنین فرض است که ویژگی‏های شخصیتی همچون جنسیت، سطح درآمد، تحصیلات، سن، اندازه خانواده و شغل، روی عوامل روستازیستی تاثیر دارند. بنابراین، می­توان مدل مفهومی تحقیق را به صورت شکل 3 ارائه نمود.

 

شکل 3- مدل مفهومی تحقیق

مواد و روش‏ها

در این بررسی روستاهای حوضه آبخیز بخش احمدآباد شهرستان مشهد در استان خراسان رضوی مورد بررسی قرار گرفتند. دلیل این انتخاب آن بود که ساکنان این حوضه، در کنار دومین کلانشهر ایران یعنی مشهد، زندگی کرده و تمام انگیزه­های لازم را برای مهاجرت به این کلانشهر دارند. اما با شدت و حدت سایر مناطق حتی در استان خراسان رضوی، به شهر مشهد مهاجرت نکرده­‏اند. روستاهای مورد مطالعه عبارت‏اند از گنبدراز (260 نفر جمعیت و 127 خانوار)، شریف‌آباد (110 نفر جمعیت و 35 خانوار )، بازحوض (330 نفر جمعیت و 100 خانوار) و نظرآباد (195 نفر جمعیت و 53 خانوار) (سرشماری نفوس و مسکن، 1395). این پژوهش از نوع کمی بوده و با روش پیمایشی به انجام رسیده­است. مطابق مدل مفهومی (شکل 3)، ابتدا مفاهیم و شاخص­های مورد نیاز انتخاب شدند. داده‌های مورد نیاز از طریق پرسشنامه محقق‏ساخته و از نمونه­ای طبق فرمول کوکران به حجم 174 خانوار، جمع‏آوری گردید. پایایی پرسشنامه از طریق آزمون آلفای کرونباخ با مقدار 72/0 تایید شد. سپس داده­های گردآوری شده، با استفاده از آمار توصیفی (میانه، مد، میانگین، انحراف‌معیار، بیشینه، کمینه و واریانس) و استنباطی (آزمون‏های لوین، تی‌تست، پیرسون، دوربین-واتسون، ضریب تلرانس و F) تجزیه و تحلیل گردیدند.

­

نتایج

وضعیت متغیرهای مورد بررسی، به شرح جدول 1 است. طبق نتایج، طیف گسترده­ای از افراد به عنوان سرپرست خانوار پاسخگوی سوالات بوده و با توجه به خصیصه­های زمینه­ای، شرایط متفاوتی را برای روستازیستی مطرح نموده­اند. در ادامه، برای تعیین و اهمیت هر یک از شاخص­های مورد مطالعه از دیدگاه نمونه مورد بررسی، جدول 2، تهیه گردید. مطابق این جدول، از دید پاسخ‏دهندگان، مولفه طبیعی بیشترین تاثیر (97 درصد) و مولفه سیاستی (51 درصد) کمترین تاثیر را در روستازیستی پایدار دارد. همچنین جدول 3 نشان می‌دهد که رابطه عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، رفاهی، طبیعی و سیاستی با روستازیستی از نوع رابطه تایید شده و معنادار است. همین نوع تفسیر برای سایر عوامل قابل بیان است.

 

 

جدول 1- آماره­های توصیفی متغیرهای پژوهش

Table 1: Description of available variables

متغیر Variable	توضیحات Descriptions	واریانس ± میانگین M±SD	میانه Median	مُد Mode	بیشینه Max	کمینه Min
فرهنگی	پارامترهای روستازیستی در مقیاس نسبی (سنجش در طیف لیکرت پنج گزینه‌ای از کاملا مخالفم (1)، مخالفم (2)، نظری ندارم (3)، موافقم (4)، کاملا موافقم (5))	33/0± 38/3	40/3	20/3	80/4	60/1
اجتماعی	29/0± 74/3	75/3	00/4	00/5	00/2
اقتصادی	18/0± 01/3	00/3	20/3	00/4	80/1
طبیعی	29/0± 19/4	28/4	86/4	00/5	29/2
رفاهی	28/0± 12/3	00/3	50/3	50/4	00/1
سیاستی		38/0±88/2	00/3	00/3	00/4	00/1
روستازیستی	ترکیب کلیه گویه‏ها	10/0± 44/3	47/3	00/4	00/4	00/2
سن	مقیاس نسبی: به صورت پاسخ باز	59/255± 90/41	50/37	00/60	00/85	00/18
جنسیت	مقیاس اسمی: دوتایی مرد (1) و زن (2)	25/0± 54/1	00/2	00/2	00/2	00/1
اندازه خانواده	مقیاس نسبی: به صورت پاسخ باز	57/2± 89/3	00/4	00/4	00/9	00/1
مدت اقامت	مقیاس نسبی: به صورت پاسخ باز	22/381± 22/35	00/32	00/30	00/85	00/1
تحصیلات	سطح تحصیلات در مقیاس رتبه‌ای (بی‌سواد (1)، نهضت (2)، زیردیپلم (3)، دیپلم (4)، کاردانی (5)، کارشناسی (6)، کارشناسی ارشد (7)، و دکترا و بالاتر (8))	97/0± 58/2	00/3	00/3	00/6	00/1
درآمد	مقیاس رتبه‌ای (زیر 10میلیون ریال (1)/ بین 20-10م (2)/ بین 30-20 م (3)/ بین 40-30 م (4)/ بالای 40م (5))	24/0± 24/1	00/1	00/1	00/4	00/1
شغل	مقیاس اسمی (بخش خصوصی (1)، دولتی (2)، آزاد (3)، محصل (4)، زارع (5)، دامدار (6)، بازنشسته (7)، خانه‏دار (8)، بیکار (9)، سایر (10))	28/2±89/4	00/5	00/5	00/10	00/1

 

 

جدول 2- میزان اثر شاخص­های مختلف از دید پاسخگویان

Table 2: Values of the available variables

متغیر Variable	مقادیر (درصد) Values (Percent)
	خیلی کم Very low	خیلی کم Very low	خیلی کم Very low	خیلی کم Very low	خیلی کم Very low
اجتماعی	0	0	9/6	9/45	1/50
فرهنگی	0	6/0	5/19	1/58	8/21
اقتصادی	0	6/0	2/36	7/62	6/0
طبیعی	0	0	8/1	1/29	9/68
رفاهی	0	0	9/33	9/56	1/9
سیاستی	0	4/6	43	3/45	2/5

 

 

 

 

جدول 3: همبستگی بین متغیرها  (همبستگی پیرسون)

Table 3: Correlation among variables (Pearson correlation)

سن Age	مدت اقامت Length of stay	اندازه خانواده Family size	سیاستی Political	طبیعی Natural	رفاهی Wefare	فرهنگی Cultural	اقتصادی Economic	اجتماعی Social	متغیر Variable
091/0	122/0	076/0-	656/**	544/**	613/**	554/**	603/**	546/**	روستازیستی
161/*	272/**	055/0-	230/**	074/0	172/*	392/**	239/**	-	اجتماعی
091/0-	045/0-	003/0	318/**	248/**	334/**	145/0	-		اقتصادی
180/*	171/*	061/0-	321/**	062/0-	205/**	-			فرهنگی
077/0	089/0	048/0	316/**	268/**	-				رفاهی
002/0	016/0	046/0-	092/0	-					طبیعی
006/0	027/0-	115/0-	-						سیاستی
174/*-	107/0-	-							اندازه خانواده
834/**	-								مدت اقامت
* همبستگی در سطح معناداری بالای 95 درصد ** همبستگی در سطح معناداری بالای 99 درصد

 

اطلاعات جدول 4 نشان می‌دهند که بین درآمد و روستازیستی رابطه‌ای وجود ندارد. همچنین در آزمون لوین، فرضیه برابری واریانس‌ها پذیرفته می‌گردد. این در حالی است که عدم وجود رابطه میان مولفه‌های فرهنگی (554/0)، اجتماعی (721/0)، اقتصادی (739/0)، طبیعی (356/0)، رفاهی (733/0) و سیاستی (715/0) با درآمد اثبات می‌گردد.

 

جدول 4- رابطه بین گروه‌های درآمدی با روستازیستی

Table 4: Relationship between income groups and rurality

متغیر Variable	طبقات درآمدی Income Level	تعداد No.	میانگین Mean	انحراف معیار SD	F	Sig	آزمون لوین Levene's test	Sig
درآمد  (به میلیون ریال)	زیر 1	136	45/3	326/0	555/0	646/0	665/0	515/0
	2-1	35	41/3	277/0
	3-2	2	40/3	424/0
	4-3	1	80/3	0
	بالای 4	0	0	0
	مجموع	174	44/3	317/0

 

جدول 5 نشان می­دهد که بین تحصیلات با روستازیستی رابطه معنادار وجود دارد به طوری که تا مقطع کاردانی رابطه صعودی است، یعنی با افزایش تحصیلات تا مقطع کاردانی، روستازیستی افزایش پیدا می‌کند و پس از کاردانی به صورت نزولی است. آزمون لوین هم بر عدم برابری واریانس‌ها تاکید دارد. اما میان مولفه‌های فرهنگی (022/0)، اجتماعی (008/0) و طبیعی (007/0) با تحصیلات رابطه معنادار و رفاهی (334/0)، سیاستی (152/0) و اقتصادی (086/0) با تحصیلات رابطه‌ای وجود ندارد.

 

جدول5- رابطه بین تحصیلات با روستازیستی

Table 5: Relationship between education levels and rurality

متغیر Variable	سطح Levels	تعداد No.	میانگین Mean	انحراف معیار SD	F	Sig	آزمون لوین Levene's test	sig
تحصیلات	بی‌سواد	30	40/3	219/0	712/2	022/0	50/3	017/0
	نهضت	42	56/3	311/0
	زیردیپلم	76	44/3	358/0
	دیپلم	24	33/3	215/0
	کاردانی	1	63/3	0
	کارشناسی	1	90/2	0
	ارشد	-	-	0
	دکترا	-	-	0
	مجموع	174	44/3	317/0

 

جدول 6 بیانگر عدم وجود رابطه میان شغل با روستازیستی است. همچنین براساس آزمون لوین فرضیه تساوی واریانس‏ها پذیرفته می‌شود.

جدول 6- رابطه بین شغل افراد با روستازیستی

Table 6: Relationship between jobs and rurality

متغیر Variable	گروه‏ها Groups	تعداد No.	میانگین Mean	انحراف معیار SD	F	Sig	آزمون لوین Levene's test	sig
شغل	خصوصی	1	23/3	0	366/0	921/0	266/0	899/0
	دولتی	1	57/3	0
	آزاد	43	44/3	312/0
	محصل	0	0	0
	کشاورز	88	42/3	324/0
	دامدار	30	51/3	296/0
	بازنشسته	0	0	0
	خانه دار	2	48/3	259/0
	بیکار	8	48/3	420/0
	سایر	1	40/3	0
	مجموع	174	44/3	317/0

 

اطلاعات جدول 7 نشان دهنده برابری میانگین در دو جنس است و روستازیستی در هر دو جنسیت از مقادیر یکسانی برخوردار است. آزمون لوین نیز نشانگر آن است که میانگین روستازیستی زنان و مردان به یک اندازه می­باشد.

 

جدول 7- آزمون تی تست دو گروه مستقل جنسیت با روستازیستی

Table 7: T-test of two independent gender groups with rurality

متغیر Variable	تعداد No.	میانگین Mean	انحراف معیار SD	F	Sig	T	Mean difference	Sig
مرد	80	44/3	353/0	251/3	073/0	115/0	006/0	908/0
زن	94	44/3	284/0	113/0	006/0	910/0

 

تحلیل رگرسیون مشخص ساخت که تنها رابطه بین مسائل فرهنگی، اقتصادی، رفاهی، سن و تحصیلات با روستازیستی معنادار است (جدول 8). مطابق اطلاعات ارائه شده، F معنادار است. مقادیر t و میزان احتمال آنها کمتر از میزان خطای آلفا می­باشند و نشان می‌دهند که تمامی ضرائب محاسبه شده از لحاظ آماری معنادار هستند. آر اسکوئر مدل نیز نشان می‌دهد که متغیرهای موجود توانایی تبیین حدود 31 درصد از متغیرهای مورد بررسی را دارا هستند. همچنین آماره دوربین-واتسون نیز نشان می‌دهد این مقدار بیش از 5/1 و کمتر از 2 است. بنابراین، مدل مناسبی از متغیرهای موجود بدست آمده است. ضریب تلرانس بین صفر و یک در نوسان است و هرچه ضریب تلرانس نزدیک به یک باشد، میزان هم خطی بودن کمتر است.

 

جدول 8- آزمون رگرسیون متغیرهای مختلف

Table 8: Regression test for different variables

متغیر Variable	Beta	T	Sig	Tolerance	R Square	Adjusted R	Durbin-Watson	F	Sig
فرهنگی	252/0	338/3	001/0	757/0	306/0	254/0	753/1	914/5	000/0
اجتماعی	092/0	210/1	228/0	744/0
اقتصادی	192/0	586/2	011/0	781/0
طبیعی	040/0	564/0	574/0	843/0
رفاهی	208/0	816/2	005/0	791/0
سن	264/0	976/1	050/0	242/0
اندازه خانواده	093/0-	363/1-	175/0	923/0
مدت اقامت	097/0-	740/0-	460/0	251/0
جنسیت	091/0	205/1	230/0	763/0
درآمد	034/0-	490/0-	625/0	894/0
شغل	016/0-	232/0-	817/0	888/0
تحصیلات	370/0	940/3	000/0	488/0

 

بحث و نتیجه‏گیری

مطابق نتایج این بررسی، عامل اجتماعی یکی از عوامل موثر در روستازیستی است. به عنوان مثال، اعتماد اجتماعی در روستازیستی تاثیر شایان توجهی دارد به گونه‌ای که اعتماد مردم به دهیاری‌ها، وفاداری به ارزش‌ها و هنجارها و همیاری داوطلبانه باعث ماندگاری بیشتر مردم در مناطق روستایی می‌شود (Lotfi et al., 2016). در واقع، با برنامه‏ریزی برای جلب عملی مشارکت مردمی، علاوه بر اثربخشی و کارایی بالاتر، میزان موفقیت طرح‏ها افزایش یافته، و هزینه‏های توسعه روستایی بسیار کاهش می‏یابد. در این بررسی بر عامل فرهنگ نیز تاکید گردید. چرا که فرهنگ بر تربیت، شخصیت و نوع دید افراد اثرگذار است. به همین دلیل، با ایجاد بسترهای آموزشی همچون کتابخانه و دوره‏های آموزشی نیاز-محور، پرورش استعدادهای بومی و محلی ممکن بوده و می­توان، شرایط توسعه پایدار روستایی و در نتیجه ماندگاری روستائیان را زمینه­سازی نماید (Moseley, 2003).

در این بررسی تایید شد که عامل رفاهی زمینه‏ساز دوام زندگی در مکان و جامعه است. در هر جامعه‌ای، مهیا بودن شرایط رفاهی برای یک زندگی مناسب، از اولویت‌های ماندگاری در آن محل یا جامعه است. در واقع، ارائه تسهیلات به مردم روستا و بهبود کیفیت سیستم حمل و نقل، زمینه روستازیستی را تقویت کرده و از این طریق، از مشکلات مبدا و مقصد مهاجرت‏ها می‏کاهد.

علی­رغم آن که در این پژوهش عامل طبیعی به عنوان موثرترین مولفه برجسته شده است ولی بیشتر تحقیقات، عامل اقتصادی را مهم‌ترین و موثرترین عامل دانسته­اند (Kiani et al., 2016؛ Mohammadi Yeganeh and Sanai Moghadam, 2017). همچنین برخی رفاه اجتماعی (Arabi and Khodaparast Mashhadi, 2014) و گروهی نیز میزان درآمد و مالکیت (Ahmadi and Mahdavi, 2015؛ Nooripoor and Shahvali, 2011) را موثرتر ارزیابی نموده­اند. به هر حال، امروزه تاکید زیادی روی مهاجرت محیط‏زیستی و عوامل و عواقب آن می‏شود تا توجه جامعه را بر تاثیر برگشت‏ناپذیر عامل طبیعی جلب کند (Van Praag & Timmerman, 2019; Wiegel et al., 2019; Thornton et al., 2019; Loughran & Elliott, 2019; Best, 2019; Grecequet et al., 2019). بنابراین، یافته­ مورد اشاره در این بررسی چندان عجیب نبوده و نشان می­دهد هر منطقه با توجه به شرایط خاص خود، وزن عوامل مختلف را تعیین می­نماید. علاوه بر آن، محدوده مورد مطالعه، در حوزه خدماتی کلان شهر مشهد قرار داشته و قابلیت‏های متعدد این شهر می­تواند اثر بسیاری از عوامل مورد اشاره را تحت تاثیر قرار داده و عوامل طبیعی که می­تواند قابلیت­های گردشگری آن را افزایش دهد، اهمیت و جایگاه این مولفه را بیشتر ساخته­است (Saberifar and Hajizadeh, 2014).

تاکید بر کارآفرینی و ایجاد روحیه ابتکار و نوآوری در این بررسی مورد توجه بود. چرا که یکی از راهکارهای مناسب برای افزایش روستازیستی، فراهم کردن و توسعه کارآفرینی است (Akbarpoor et al., 2015). این روند در بسیاری از کشورها پیگیری شده و بسیاری از بحران‏های اقتصادی را مرتفع نموده­است (Kolahi 2013). در واقع، با توجه به چالش‏های محیطی کنونی، ضرورت بازنگری بر روی طرح‏های موجود و حرکت به سمت طرح‏های سبز پیشنهاد می‏گردد.

با وجود آن که عوامل سیاستی مانند ضعف در اجرای برنامه‏های دولتی، نبود یا تضاد قوانین، و یا وجود قوانین سخت‏گیرانه غیرضروری در مناطق روستایی می‏تواند دلایلی برای مهاجرت مردم بشمار ‏آید، اما در این بررسی، مولفه سیاستی دارای کمترین تاثیر بوده است. این در حالی است که عامل سیاستی می‏تواند مشوق روستاگزینی باشد (Sahneh et al., 2017). دلیل این امر را باید در سطح توقع و انتظار ساکنان روستاهای این محدوده جستجو نمود. در واقع ساکنان این منطقه که مراودات گسترده­ای با شهر مشهد دارند، همیشه در پی مقایسه سطح زندگی خود با ساکنان شهر مشهد بوده و خود را در این ارتباط متضرر تصور می­کنند. به عبارت دیگر می­توان ادعا نمود که طرح‏ها و برنامه‏های سیاستی نتوانسته‏اند نیازها و رضایت عمومی روستائیان را برآورده سازند.

 

منابع

Abasi Asfajir, A., Khoshfar, G. and Shafayi, M. (2016). A Study on Structure of Power Distribution in Family and Social Participation (Case study of Golestan Province Residents). Sociology of Social Institutions, 3(7): 179-151. (Persian)

Ahmadi, A. and Mahdavi, M. (2015). Relationship between quality of life and sense of place in developing rurals: case study, Zarandiyeh Township. Journal of Rural Research, 5(4): 827-848. (Persian)

Akbarpoor, M., Motiee Langrodi, S., Rezvani, M. and Nornakhsh, S. (2015). Explain suitable of Strategies to non-Migration Population in Rural Settlements Case Study Hashtroud Township. Journal of Rural Research, 5(4): 893-910. (Persian)

Amanollahi Baharvand, S. (2013). The Impact of Culture on Humans and Nature: The Origin of the Human Biodiversity and its Consequences. Afrand Press, Tehran. (Persian)

Anam, R. (2001). Investigating Interpersonal Trust among Shahriar Villagers. M.Sc. thesis, Al-Zahra University, Tehran. (Persian)

Arabi, M. and Khodaparast Mashhadi, M. (2014). The Comparison of Social Welfare, Income Distribution and Poverty Criteria of Rural Households in North Khorasan Province and Country during 2005-2011. Journal of Rural Development Strategies, 1(2): 35-50. (Persian)

Azani, M. and Bostani, S. (2013). Analysis of Factors Affecting Rural-Urban Migration (Case City of Mamasani). Geographic Space, 13(41): 11-93. (Persian)

Bass, S. and Dalal-Clayton, B. (2012). Sustainable development strategies: a resource book. Routledge.

Best, K. (2019). A Data-Driven Analysis of Environmental Migration in Coastal Bangladesh (Doctoral dissertation, Vanderbilt University).

Davis, J., Kang, A., Vincent, J. and Whittington, D. (2001). How important is improved water infrastructure to microenterprises? Evidence from Uganda. World Development, 29(10): 1753-1767.

Davoodi Farsani, E. and Nooripoor, M. (2017). The Relationship between Rural Economic Poverty and Rangelands Degradation: The Case of Central District of Farsan County. Strategic Rssearch on Social Problems in Iran University of Isfahan, 5(4): 69-78. (Persian)

Diamond, J. (2011). Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed. Revised Edition, Penguin.

Enteghamkesh, N., Kolahi, M., Mahmoudi, H. (2022). Effective Factors on Sustainable Rurality in Villages of Ghoshkhaneh Watershed of Shirvan County. Environmental Researches, 12(24), 67-79. (In Persian)

Ganjbakhsh, F. & Kolahi, M. (2020). Sustainable Rurality in Seyyed Ali Watershed, Mashhad County, Iran. Journal of Rural Development Strategies, 7(1): 85-101. (In Persian)

Gharab, N. (2011). Principles and Foundations of the Cultural Heritage Program. Municipalities and Municipalities Organization, Tehran. (Persian)

Grecequet, M., Hellmann, J. J., DeWaard, J. and Li, Y. (2019). Comparison of Human and Non-human Migration Governance under Climate Change. In Transformative Climates and Accountable Governance (pp. 195-221). Palgrave Macmillan, Cham.

Hasanloo, L., Azizpour, F., and Galalian, H. (2018). Assess the role of rural management in Sustainability in rural areas Case Study: Dastjerdeh district (Tarom Township). Geography and Development Iranian Journal, 16(52): 157-174. (Persian)

Jafari Morkani, S. and Bakhtiarpour, A. (2016). Investigating Barriers to Agricultural Development with Emphasis on Dehydration (Seyyed Sultan Village of Ahvaz). First International Conference on Iranian Natural Hazards and Environmental Crises: Solutions and Challenges. Water Resources Research Center, Shahrekord University, Iran. (Persian)

Khakpour, M. and Sheikh M. (2011). The role of culture and the effect of social transformations on rural houses. Urban Management, 27:229-246. (Persian)

Khosravi, E., Gholamrezai, S., Rahimiyan, M. and Akbari, M. (2016). Analyzing Obstacles Hampering Organizational Entrepreneurship Development in Agricultural Cooperatives by the use of Grounded Theory Approach. Co-Operation and Agriculture, 5(19): 167-189. (Persian)

Kiani, M., Asadi, A., Varmazyari, H. and Aarati, A. (2016). Structural equation and integrated model of causes and effects of rural migration in Kian district of Nahavand. Community Development (Rural and Urban Communities), 8(2): 339-358. (Persian)

Kolahi, M. & Payeste, M. (2020). Impacts of Natural Resource Projects on Socioeconomic Issues of Villagers at ChahNouroz Watershed. Journal of Watershed Management Research, 11(21): 154-164. (In Persian)

Kolahi, M. (2013). Synergisms for the intricate system of biodiversity and society in the conservation management of Iran. PhD thesis, Kyoto University.

Kolahi, M. (2014). Protected areas management and environmental sociology in Iran. Scholars’ Press.

Kolahi, M., Jannatichenar, M., Davies, K., & Hoffmann, C. (2021). Legal conflicts among natural resources stakeholders in Iran. British Journal of Middle Eastern Studies, 1-20.

Kolahi, M., Moriya, K., Sakai, T., Khosrojerdi, E. and Etemad, V. (2014a). Introduction of participatory conservation in Iran: case study of the rural communities’ perspectives in Khojir National Park. International Journal of Environmental Research, 8(4): 913-930.

Kolahi, M., Sakai, T., Moriya, K., Yoshikawa, M. and Esmaili, R. (2014b). From paper parks to real conservations: Case study of social capital in Iran’s biodiversity conservation. International Journal of Environmental Research, 8(1): 101-114.

Lotfi, H., Salehian Badi, S. and Ghasemi Badi, H.R. (2016). The Analysis of the function of villages' managers in the Process of economic development in Badrood district villages, Natanz County. Journal of Regional Planning, 6(22): 165-176. (Persian)

Loughran, K. and Elliott, J.R. (2019). Residential buyouts as environmental mobility: examining where homeowners move to illuminate social inequities in climate adaptation. Population and Environment, 41(1): 52-70.

Mazaheri, M.M., Kavasi, I. and Mousavi, S.R. (2009). Providing an appropriate model for prioritizing cultural centers and their evolution based on the Iranian Islamic approach: Case study of Mashhad Municipality Cultural and Art Organization. Journal of Strategic Managament Researches, 16(44):7-26. (Persian)

Mianabadi, A., Davary, K., Kolahi, M., & Fisher, J. (2022). Water/climate nexus environmental rural-urban migration and coping strategies. Journal of Environmental Planning and Management, 65(5): 852-876.

Mirzaei, M. & Kolahi, M. (2020). Sustainable Rurality in Torbat Heydariyeh County of Iran. Village and Development, 23(3), 79-96. (In Persian)

Mohammadi Yeganeh, B. and Sanai Moghadam, S. (2017). Analysis of the effects of rural-urban migration between city and village Case study: Poshte Zilaie County, Dehdasht Township. Journal of Regional Planning, 7(27): 103-116. (Persian)

Moradi, A. & Kolahi, M. (2021). Sustainable rurality in the Mousa Abad watershed of Torbat_Jam County. Environmental Sciences. 18(4): 183-202. (In Persian)

Moradi, A., Naseri, K., Kolahi, M. (2022). Evaluation of the views of key stakeholders on the implementation of rangeland management plans: A case study of Torbat-e-Jam city. Iranian journal of Range and Desert Research, 29(2), 131-145. (In Persian)

Moseley, M. (2003). Rural development: principles and practice. Sage.

Nooripoor, M. and Shahvali, M. (2011). Evaluation of Rural Sustainability Criteria of Dena County based on a Communication View: the Application of AHP. Journal of Rural Research, 2(5): 63-92. (Persian)

Oliaei, M. (2015). An Analysis on the Villagers’ Social Participation Approach in Sustainable Rural Development Programs with Emphasis on Rural Community in Iran. Journal of Iranian Social Development Studies, 7(3): 69-80. (Persian)

Payeste, M., Kolahi, M. & Omranian khorasani, H. (2020). Criteria and Indicators; Requirement for Cognition, Applying and Evaluating Good Governance in Natural Resources. Journal of Water and Sustainable Development, 7(1): 95-102. (In Persian)

Rahmani Fazli A., Darvishi H., Hossein Abadi M. and Biranvandzadeh M. (2018). Levels of Development of Rural Settlements in Razavi, North and South Khorasan Provinces. Space Economics and Rural Development, 7(23):56-37. (Persian)

Rakneddin Eftekhari, A., Badri, S.A., Pourtahari, M. and Saajasi Ghidari, H. (2012). The process of a synthetic methodology for strategic planning on physical development of Iranian rural areas. Journal of Geography and Regional Development, 9(17): 1-26. (Persian)

Rostamalizadeh, V., Ghasemi Ardahaee, A. and Rostami, N. (2013). Factors Affecting Staying of Rural Youth in Rural Areas Case Study: Ahar County. Journal of Rural Research, 4(3): 505-534. (Persian)

Saberifar, R. and Hajizadeh, S. (2014). Malek Abad Development Capabilities and bottlenecks (planning and development of small towns). Oghlidos, Tehran. (Persian)

Saberifar, R., Fal Soleyman, M. and Gheisari, S. (2012). Sustainable Local Development and Attracting Maximum Participation of People Case Study: The Experiences of International Project of Carbon Sequestration in South Khorasan, Geography and Development Iranian Journal, 10(28): 41-54. (Persian)

Sahneh, B., Sadin, H., Neshat, A. and Talabaki, H.R. (2017). The Effects of Town-Village Relations on Economic and Social Developments in Rural Azadshahr Townships. Journal of Space Economics and Rural Development, 6(3):121-138. (Persian)

Shams, M. and Amini, N. (2009). Evaluation of Iranian Culture Index and its Impact on Tourism Development. Human Geography Research, 1(4):81-93. (Persian)

Sotoudeh Foumani, B., Kolahi, M., Mohammadi Limaei, S., Fisher, J., & Rostami Shahraji, T. (2021). Multiple streams framework and logging policy change in the Hyrcanian forests of Iran. Australian Forestry, 84(4): 191-199.

Thornton, F., McNamara, K. E., Farbotko, C., Dun, O., Ransan-Cooper, H., Chevalier, E. and Lkhagvasuren, P. (2019). Human mobility and environmental change: a survey of perceptions and policy direction. Population and Environment, 40(3): 239-256.

Vallaee, M. and Mohammadi Yeganeh, B. (2014). Variation in rural economy as a means of achievement of sustainable development Case: northern Marhamat Abad in Miandoab. Journal Space Economy & Rural Development, 3(8):54-70. (Persian)

Van Praag, L. and Timmerman, C. (2019). Environmental migration and displacement: a new theoretical framework for the study of migration aspirations in response to environmental changes. Environmental Sociology, 1-10.

Wan, R., Cai, S., Li, H., Yang, G., Li, Z. and Nie, X. (2014). Inferring land use and land cover impact on stream water quality using a Bayesian hierarchical modeling approach in the Xitiaoxi River Watershed, China. Journal of environmental management, 133: 1-11.

Wiegel, H., Boas, I. and Warner, J. (2019). A mobilities perspective on migration in the context of environmental change. Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change, e610.

Zare, B. and Rohandeh, M. (2015). Investigating Social Factors Affecting the Social and Political Participation (18 and Above Years Old Citizens of Karaj). Journal of Iranian Social Studies, 9(2): 64-87. (Persian)

 

Effective Factors on Management and Sustainable Development of the Villages at Ahmadabad Watershed of Mashhad County, Iran

 

Abstract

Rurality and Ruralism are the new approaches to rural issues that have been taken into consideration in recent years to improve the viability of villages, conserve biological sustainability, and reduce immigration. The main objective of the research is to investigate effective factors on sustainable rurality. The case study was the villages at Ahmadabad watershed of Mashhad County, Iran. By using Cochran's formula, sample households were systematic randomly surveyed by questionnaires. According to the results, social, cultural, economic, welfare, political, and natural components have different effects on the quantity and quality of the rurality. Based on the results, natural and policy factors are the highest and the lowest factors, respectively. In order to increase rurality, these findings emphasize the importance of natural ecosystems and highlight the need for a revision of development policies. Therefore, planning to improve the status of natural ecosystems, revise rural development policies, and provide insights into sociological factors are among the suggested strategies.

 

Keywords: Sustainable Rurality, Rurality Economics, Rurality Culture, Rurality Policy, Social Engagement.

20