سیر تاریخی اجماع و تطورات فقهی آن
الموضوعات :محمد فتح اله زاده 1 , سید محمدرضا آیتی 2
1 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران
2 - استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: اجماع, اجماع تضمنی لطفی, تلقی, نقل اجماع, نقد اجماع,
ملخص المقالة :
موضوع اجماع با خاستگاه سیاسی بعد از رحلت پیامبر گرامی(ص) مطرح و امامان معصوم شیعه نیز آن را جهت دادند. فقهای امامیه با الهام از پیشوایان دینی، در صورت کاشفیت از رای معصوم آن را پذیرفتند. اختلاف‌نظر در جزئیات، مبانی سه گانه حجیت و انحاء مختلف کاشفیت و حجیت انواع اجماعات محصل، منقول، مرکب، مدرکی و اجتهادی چالش‌انگیز شد. این مبانی و مباحث اصولی، در مقام عمل و استنباط فقهی تعدادی از آرای فقهی را متأثر از خودشان نمودند. گسترش نقد نظرات گذشتگان در خصوص تحصیل و نحوه شکل‌گیری اجماع، و اعتراض به نقل اجماع پیشینیان و نیز متهم شدن آنها به اجتهاد در اجماع، چالش دیگری فراروی مدعیان اجماع گذاشت. برخی پسینیان و معاصران نیز اصل حجیت اجماع و یا امکان حجیت و وجود ملاکات آن را زیر سؤال بردند. بررسی سیر تاریخی اجماع و تطورات فقهی آن و تطبیق اصول حاکم بر اجماع، با سیره و روش عملی فقهای شیعه در مقام استنباط، با بازنگری دوباره در ملاک‌های کاشفیت و امکان تحصیل آنها، و شناسایی اجماعات اجتهادی و متخالف، و نیز تعیین چارچوب حجیت اجماع منقول، تحولی بزرگ در برخی احکام فرعی مستند به اجماع ایجاد می‌نماید.
ابن طاووس، رضی الدین علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج1، بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، 1417ق.
استرآبادی، ملا امین، فوائد المدنیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1426ق.
جصاص، احمد بن علی، اصول الفقه، ج1، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.
حائری طباطبائی، سید علی بن محمد، ریاض المسائل، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، بی تا.
حرانی، حسن بن علی بن الحسین، تحف العقول، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامی، بی تا.
حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیرالمومنین، 1403ق.
حلی، ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج2 و 3، قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه، 1410ق.
حلی(محقق)، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج1و 2، قم، موسسه سیدالشهداء، 1407ق.
همو، نکته النهایه، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
همو، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
حلی(علامه)، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج2، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1412ق.
همو، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج1، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، 1420ق.
همو، نهایه الوصول الی علم الاصول، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1431ق.
حمصی، محمود بن علی بن حسن، المصادر فی الفقه، قم، دفتر انتشارات حوزه علمیه، 1421ق.
سبزواری(محقق)، محمد باقر بن محمد، ذخیره المعاد فی شرح الأرشاد، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، 1247ق.
طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج2، تهران، نشر اسلامیه، 1390ش.
طوسی، محمد بن حسن، العده فی اصول الفقه، ج2، قم، چاپخانه ستاره، 1417ق.
همو، تهذیب الاحکام، ج9، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
عاملی(شهید اول)، محمد بن جمال الدین مکی، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، ج1، قم موسسه آل بیت علیهم السلام، 1419ق.
همو، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
عاملی(شهید ثانی)، زین الدین بن نور الدین، رسائل الشهید الثانی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 14121.
علم الهدی، سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، نشر دارالقرآن الکریم، 1405ق.
کاظمی تستری، اسداله، کشف القناع عن وجوه حجیه الاجماع، بی جا، بی تا.
کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، ج2، قم، دارالذخائر، 1410ق.
مبلغی، احمد، موسوعه الاجماع فی فقه الامامیه، ج1، قم، بوستان کتاب، 1425ق.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامع لدرر اخبارالائمه الاطهار، ج89، تهران، نشر اسلامیه، بی تا.
مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، 1413ق.
نراقی، احمد بن محمد مهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1417ق.
