بررسی قاعده‌ی الامتناع بالاختیار لاینافی الاختیار

الموضوعات :

محمدجواد قائمی ¹ , محمد صادق فاضل ² , رحمان ولی زاده ³

1 - استاد سطح عالی حوزه، حوزه علمیه قم، قم، ایران
2 - استاد سطح عالی حوزه، حوزه علمیه قم، قم، ایران
3 - عضو هیات علمی دانشگاه ازاد اسلامی، واحد بابل، مازندران، ایران

تاريخ الإرسال : 19 الأحد , صفر, 1440 تاريخ التأكيد : 11 الأحد , ربيع الثاني, 1441 تاريخ الإصدار : 26 الخميس , جمادى الثانية, 1441

الکلمات المفتاحية: امتناع, اضطرار, اختیار, مکلف, قدرت, عقاب, تکلیف,

ملخص المقالة :

یکی از قواعد مسلم که بنحو کلی و فی الجمله مورد پذیرش همه اصولیون و فقهاء و حتی کلامیون در نفی جبر الهی در رفتار مکلفین مورد استناد قرار گرفته است، قاعده الامتناع بالاختیار لاینافی الاختیار است بر اساس این قاعده، اگر شخص از روی سوء اختیار خود را دوچار اضطرار به سمت فعل ممنوعه و یا ترک فعل مورد امر کند، این اضطرار سبب لغو عقاب و مسئولیت شرعی و کیفری آن نمی‌شود. مهم‌ترین دلیل بر اثبات این قاعده در کنار دلالت ارشادی برخی آیات حکم عقل به صحت انعقاد و تجلی عنوان استحقاق عقاب متأثر از اختیار اولیه است. تنها اختلاف موجود در میان قائلین به این قاعده از جهت دائره شمولی آن نسبت به مقام تخاطب و اشتمال تکلیف با مقام تنجزیت عقاب است که بر اساس ادله اشتراط قدرت در تنجزیت عقاب، انحصار عدم تنافی درمقام تنجزیت صحیح به نظر می‌رسد. از حیث انطباق و کاربرد حقوقی می‌توان گفت که کاربرد عمده آن در بخش قوانین مجازات اسلامی می‌باشد

المصادر:

قرآن کریم.

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، تحقیق مجتبی محمودی، 2 جلد، قم، مجمع الفکر الاسلامی، بی‌تا.

جزایرى، محمدجعفر، منتهى الدرایة فی توضیح الکفایة، 8 جلد، قم، مؤسسه دارالکتاب، چ 4، 1415ق.

حسینی روحانی، محمدصادق، فقه الصادق (ع)، قم، مدرسة الإمام الصادق(ع)، چ 3، 1412ق.

خمینى، روح الله، تنقیح الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1418ق.

همو، تهذیب الأصول، تهران، تقریر جعفر سبحانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1423ق.

همو، مناهج الوصول إلى علم الأصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)،  1415ق.

خویى، ابوالقاسم، محاضرات فى أصول الفقه، تقریر محمداسحاق فیاض، قم، موسسة احیاء آثار السید الخوئی، 1422ق.

همو، مستند العروة الوثقی، تألیف مرتضی بروجردی، قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام الخوئی، 1421ق.

سبزوارى، سید عبد الأعلى، مهذّب الأحکام، 30 جلد، مؤسسه المنار، قم، چ 4، 1413ق.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الأصول، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، چ 2، 1406ق.

فاضل موحدی لنکرانی، سیری کامل در اصول فقه، گردآوری محمد دادستان، 16 جلد، قم، فیضیه، چ3، 1390ش.

مصطفوی، محمدکاظم، مائة قاعدة فقهیة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی‌تا.

میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الأصول، تهران، مکتبة العلمیه الإسلامیه، چ2، 1378ق.

نائینى، محمد حسین، أجود التقریرات، تقریر سید ابوالقاسم خوئی، قم، کتابفروشی مصطفوی، 1352ش.

نجفى، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‏، تحقیق و تصحیح شیخ عباس قوچانى‏، 43 جلد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چ 7‏، بی‎تا.

هاشمى، سید محمود، جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، 11 جلد، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام،  1423ق.

همدانى، آقا رضا بن محمد هادى، مصباح الفقیه، 14 جلد، قم، مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی، 1416ق.