پژوهشی تحلیلی در عبادت پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت
الموضوعات :جمال الدین علی خواجه پساوه ئی 1 , محمد عادل ضیائی 2
1 - دانش آموخته دکتری دانشگاه تهران، رشته ی فقه شافعی، تهران، ایران
2 - استادیار دانشگاه تهران، گروه فقه شافعی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: پیامبر, بعثت, عبادت, شریعت, شرایع پیشین,
ملخص المقالة :
پیرامون عبادت پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت و نحوه ی آن که براساس چه شریعتی بوده است، سه نظریه ارائه شده است: 1ـ براساس نظریه ای که به فخر رازی، گروهی از شافعیه، ابوحسین بصری و پیروانش نسبت داده شده است، پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت خداوند را عبادت نمی کرده و پیرو هیچ شریعتی نبوده است. این گروه برای اثبات ادعای خویش به بعضی از آیات تمسّک جسته و انجام اعمال عبادی توسط پیامبر(ص) را قبل از بعثت به مقتضای عادت می دانند. 2ـاکثر اصولیان بر این اعتقادند که پیامبر اکرم(ص) قبل از برانگیخته شدن به پیامبری، خداوند را عبادت می کرده است. پیروان این نظریه در تعیین شریعت اختلاف کرده اند. گروهی ایشان را پیرو شرایع پیشین ـ به صورت نامتعیّن یا گروهی از پیامبران یا یکی از پیامبران اولوالعزم ـ می دانند. اکثر احناف، حنابله و بعضی از مالکیه و شافعیه قائل به متعبّد بودن پیامبر اکرم(ص) به شرایع پیشین قبل از بعثت هستند؛ چنان که امام شافعی، ابومنصور ماتریدی، ابواسحاق اسفرایینی، قاضی ابویعلی و شوکانی بر این دیدگاه هستند. آیات و ادله ی عقلی از مبانی استدلال این گروه به شمار می روند. در مقابل جمهور مالکیه، جمهور متکلمان و اشاعره و جمهور معتزله، پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت را صاحب شریعتی مخصوص خود ایشان می دانند؛ چنان که امام مالک، قاضی ابوبکر باقلانی، ابوحسین بصری، فخر رازی، ابن عابدین، طوسی و مجلسی بر این باورند. اینان نیز به روایات و ادله ی عقلی استناد نموده اند. 3ـ برخی مانند غزالی، آمدی، سید مرتضی، سُبکی، نووی و امام الحرمین جوینی قائل به توقف در عبادت یا عدم عبادت پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت هستند. براساس این نظریه، اصل، عدم وقوع است و دلیل‌های دو گروه قبلی نیز با هم ناسازگار بوده و هیچ یک بر دیگری ترجیحی ندارد. با بررسی و تحلیل دلایل، می توان گفت: پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت، خداوند را عبادت می کرده است؛ اما درباره ی تعیین شریعت ایشان قبل از بعثت، از آن جا که جوهره ی شرایع آسمانی یکی است و تمام پیامبران، حلقه های متصل یک سلسله به شمار می روند، ایشان متعبّد به شرایع پیامبران پیشین به صورت نامتعیّن بوده است.
آلوسی بغدادی، شهابالدین، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، چ4، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق، ج30.
آمدی، علی بن محمد، الإحکام فی أصول الأحکام، تعلیق: عفیفی، عبدالرزاق، ریاض، بیتا، 1387ق، ج4.
ابن اسحاق، محمد، سیره ابن إسحاق، تحقیق: حمید الله، محمد، بیجا، بیتا، ج2.
ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق: غفاری، علیاکبر، چ2، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1404ق، ج2.
ابن حبان، محمد بن حبان، صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، تحقیق: الأرنؤوط، شعیب، چ2، بیروت، موسسه الرساله، ١٤١٤قـ١٩٩٣ م، ج14.
ابن حجر، احمد بن علی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، چ3، بیروت، دار المعرفه، بیتا، ج8 و12.
ابن حنبل، أحمد بن محمد، المسند مع منتخب کنز العمال، بیچا، بیروت، المکتب الإسلامی، 1985م، ج2.
ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیچا، بیجا، بینا، بیتا، ج1.
ابن عابدین، محمد امین، حاشیه رد المختار على الدر المختار شرح تنویر الأبصار، بیچا، بیجا، مکتب البحوث والدراسات، ١٤١٥قـ١٩٩٥م، ج1.
ابن قدامه مقدسی، موفقالدین عبدالله بن احمد، روضه الناظر و جنه المناظر، چ3، بیجا، مکتبه الکلیات الأزهریه، 1991م، ج1.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تقدیم: عبدالرحمن المرعشلی، یوسف، بیچا، بیجا، ١٤١٢بینا، قـ١٩٩٢م، ج1.
ابن نجّار، محمد بن احمد، شرح الکوکب المنیر، تحقیق: الزحیلی، محمد و حماد، نزیسه، بیچا، بیجا، مکتبه العبیکان، بیتا، ج4.
أبوالثناء الأصفهانی، شمسالدین محمود بن عبدالرحمن، بیان مختصر شرح مختصر ابن حاجب، چ1، جده، دارالمدنی للطباعه و النشر و التوزیع، 1986م، ج3.
ابو زهره، محمد، خاتم النبیین، بیچا، بیروت، المکتبه العصریه، بیتا، ج1.
ابویعلی، محمد بن حسین، العده فی اصول الفقه، چ3، بیجا، 1414قـ1993م، ج3.
إمام الحرمین (جوینی)، عبدالملک، البرهان فی أصول الفقه، چ1، قطر، بینا، 1399ق، ج1.
بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق: حسینی، سید احمد، چ2، قم، کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، 1406ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، بیچا، بیجا، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1401قـ1981م، ج1،3،4و5.
بصری، ابوالحسین، المعتمد فی اصول الفقه، بیچا، دمشق، بینا، 1385ق، ج2.
بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه، چ1، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق، ج2.
جعفری، یعقوب، تاریخ اسلام از منظر قرآن، بیچا، قم، معارف، 1384ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، چ2، بیجا، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، 1414ق، ج11.
حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، بیچا، بیجا، مکتب البحوث و الدراسات، ١٤١٥قـ١٩٩٥م، ج1.
زرکشی، محمد بن بهادر، البحر المحیط فی اصول الفقه، چ2، کویت، دارالصفوه، 1413قـ1992م، ج6.
زمخشری، محمود بن عمر الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل، بیچا، مصر، مصطفى البابی الحلبی و أولاده، 1385قـ1966م، ج3و4.
سُبکی، علی بن عبدالکافی و سبکی، عبدالوهاب بن علی، الإبهاج فی شرح المنهاج، بیچا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1404ق، ج2.
سیلاوی، غالب، الانوار الساطعه من الغراء الطاهره، خدیجه بنت خولید(س)، بیچا، بیجا، بینا، 1421ق.
شبّر، عبدالله، حق الیقین فی معرفه اصول الدین، بیچا، صیدا، عرفان، 1352ق، ج1.
شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الاصول، چ1، ریاض، دارالفضیله، 1421قـ2000م، ج2.
صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، تحقیق: عبدالموجود، عادلأحمد و معوض، علیمحمد، بیچا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق، ج2و8.
طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیچا، قم، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، بیتا، ج18.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی التفسیر القرآن، بیچا، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1415ق، ج6،9و10.
طوسی، محمد بن حسن، عده الاصول، تحقیق: انصاری قمی، محمدرضا، بیچا، قم، بینا، 1417ق، ج2.
طوفی، نجمالدین، شرح مختصر الروضه، تحقیق: الترکی، عبدالله بن عبدالمحسن، چ2، بیجا، بینا، 1419قـ1998م، ج3.
عضدالدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد، شرح العضد علی مختصر المنتهی الاصولی، چ1، بیروتـ لبنان، دارالکتب العلمیه، 1421قـ2000م.
علم الهدی، سید مرتضی، الذریعه إلی اصول الشریعه، تعلیق: گرجی، ابوالقاسم، بیچا، تهران، دانشگاه تهران، 1348ش، ج2.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، تصحیح: عبدالشافی، محمد عبدالسلام ، بیچا، بیروتـلبنان، دارالکتب العلمیه، ١٤١٧قـ١٩٩٦م.
ــــــــــــــــــــ ، المنخول من تعلیقات الاصول، تعلیق: هیتو، محمدحسن، چ3، دمشق، انتشارات دارالفکر، 1419ق.
فخر رازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم الاصول، تحقیق: فیاض العلوانی، طه جابر، چ3، بیجا، بینا، 1412ق، ج3.
قاضی عیاض، ابوالفضل، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، بیچا، بیروت، دارالفکر، 1409ق، ج2.
قرافی، احمد بن ادریس، شرح تنقیح الفصول فی إختصار المحصول فی الأصول، بیچا، بیروتـلبنان، دارالفکر، 1424قـ2004م.
قرطبی، محمدبنأحمد، الجامع لأحکام القرآن، بیچا، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق، ج16.
فتال نیسابوری، ابوعلی، روضه الواعظین، بیچا، بیجا، بینا، بیتا.
القشیری النیشابوری(مسلم)، ابوالحسن بن حجاج، المسند الصحیح المختصر من السنن بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله(ص)، بیچا، بیروتـ لبنان، دارالفکر، بیتا، ج1،4و8.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیق: غفاری، علیاکبر، چ5، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1363ش، ج1و4.
مؤمن، ماجده، حج در آیین یهود، رهبر، محمدتقی، مجله میقات حج، ش40، 1381ش.
مجلسی، محمد باقر: بحارالانوار، چ3، بیروت، دارالوفاء، 1403ق، ج11، 15، 18و26.
مرتضی، جعفر، الصحیح من سیره النبی الاعظم، بیچا، بیروت، دارالسیره، 1420ق، ج2.
مطیعی، محمد بخیت، سلم الوصول لشرح نهایه السول، بیچا، قاهره، عالم الکتب، 1343ق، ج3.
مقریزی، تقیالدین، إمتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفده و المتاع، تحقیق و تعلیق: نمیسی، محمد عبدالحسین، بیچا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق، ج2.
میرزای قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، بیچا، بیجا، بینا، بیتا.
ناصف، منصور علی، التاج الجامع للأصول فیأحادیث الرسول(ص)، بیچا، بیروت، دارالجیل، بیتا، ج3.
