جبران خسارت معنوی در فقه و حقوق

الموضوعات :

زهره نیک فرجام ¹

1 - دانش آموخته ی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، رشته ی فقه و حقوق، تهران، ایران.

تاريخ الإرسال : 10 الإثنين , جمادى الأولى, 1433 تاريخ التأكيد : 17 الخميس , رجب, 1433 تاريخ الإصدار : 17 الإثنين , ذو القعدة, 1434

الکلمات المفتاحية: خسارت معنوی, قاعده­ ی لاضرر, بنای عقلا, قوانین موضوعه, جبران مالی خسارت معنوی, جبران غیرمالی خسارت معنوی,

ملخص المقالة :

موضوع خسارت معنوی از جمله مباحث پرچالشی است که در اصول، قوانین و مقررات کنونی به لزوم آن تصریح گردیده؛ اما چگونگی جبران و نحوه ی ارزیابی آن تعیین نشده است. در سیستم های حقوقی کشورهای مختلف راه کارهایی برای جبران خسارت معنوی در نظر گرفته شده؛ اما ملاک و معیار ثابت و مشخصی در باب شیوه های جبران خسارت معنوی ارائه نشده است. نگارنده بر این باور است که با توجه به مبانی حقوق اسلامی و حقوق ایران، قابلیت جبران خسارت معنوی و نحوه ی جبران آن را این گونه می توان توجیه و استنباط کرد: قاعده ی لاضرر که از مسلمات فقهی می باشد، برای اثبات مسئولیت مدنی ناشی از خسارت معنوی و روش های جبران آن مورد استناد واقع شده است. علاوه بر قاعده ی لاضرر دلیل دیگر، پیش بینی دیه در مورد صدمات جسمانی منجر به خسارت معنوی می باشد. عقلا نیز به جبران خسارت معنوی وارد شده بر اشخاص حکم می کنند. در نظام حقوقی ایران نیز خسارت معنوی قابل جبران است. در فقه اسلامی برای جبران ضررهای معنوی، روش شناخته شده ای وجود ندارد، اما شیوه های متداول در حقوق عرفی و موضوعه، در فقه نیز قابل پذیرش به نظر می رسد ؛ زیرا روش های جبران خسارت معنوی، اموری نسبی و برآیندی از اندیشه های حقوقی و اجتماعی هر عصر هستند؛ و از سکوت و عدم ردع شارع می توان رضایت و حکم شرعی را دریافت. بنابراین می توان اظهار داشت که پذیرش جبران مالی و انواع جبران های غیر مالی به منظور ترمیم ضرر معنوی در فقه اسلامی قابل توجیه و دفاع است.

المصادر:

قرآن کریم

آخوندی، محمود، آیین دادرسی کیفری، چ2، تهران، جهاد دانشگاهی، 1376ش.

آشوری، محمد، آیین دادرسی کیفری، چ2، انتشارات سمت، 1376ش.

احمد ادریس، عوض، دیه، ترجمه: علیرضا فیض، چ1، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372ش.

امامی، سید حسن، حقوق مدنی، چ20، تهران، کتاب­فروشی اسلامیه، 1378ش.

بجنوردی، حسن، القواعدالفقهیه، چ2، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1410ق.

پروین، فرهاد، خسارات معنوی در حقوق ایران، بی­چا، تهران، نشر ققنوس، 1380ش.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، بی­چا، تهران، انتشارات گنج دانش، 1368ش.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بی­چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1388ق.

حسینی شیرازی، سید محمد، الفقه القواعد الفقهیه، چ2، بیروت، دارالعلوم، 1988م.

حسینی مراغی، میرفتاح، العناوین، چ1، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1417ق.

حکمت­نیا، محمود، مسئولیت مدنی در فقه امامیه، چ1، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386ش.

خدابخشی، عبدالله، بیمه و حقوق مسئولیت مدنی، چ1، تهران، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، 1388ش.

زمخشری، محمد بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، بی­چا، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، 1364ق.   

ساکت، محمد حسین، نهاد دادرسی در اسلام، بی­چا، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1365

سلطانی­ نژاد، هدایت الله، مسئولیت مدنی خسارت معنوی، بی­چا، تهران، نور الثقلین، 1380ش.

سنهوری، عبد الرزاق، الوسیط فی شرح القانون مدنی، بی­چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی­تا.

شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، چ13، تهران، مرکز نشر اسلامی، 1371ش.

ـــــــ ، مهدی، حقوق مدنی( آثار قراردادها و تعهدات)، بی­چا، تهران، انتشارات مجد، 1382ش.

صفایی، حسین، مفاهیم و ضوابط جدید در حقوق مدنی، تهران، مرکز تحقیقات، 1355ش.

عاطف النقیب، مسئولیه الناشئه عن فعل الشخصی، چ3، بیروت، انتشارات عویدات، 1412ق.

علامه مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بی­چا، بیروت، موسسه الوفاء، 1403ق.

عمید زنجانی، عباسعلی، موجبات ضمان، بی­چا، تهران، نشر میزان، 1382ش.

العوجی، مصطفی، القانون المدنی، چ1، بیروت، موسسه بحسون، 1995م.

فقیه نخجیری، حسن، دعوای خصوصی در دادگاه جزا، بی­چا، تهران، 1351ش.

فیض، علیرضا، عرف عقلا، تهران، برهان و عرفان، نشریه­ی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، 1384ش.

قاسم­زاده، مرتضی، الزام­ها و مسئولیت مدنی بدون قرارداد، چ8، تهران، نشر میزان، 1388ش.

کاتوزیان، ناصر، مسئولیت مدنی- ضمان قهری، چ8، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386ش.

لورراسا، میشل، مسئولیت مدنی، ترجمه­ی محمد اشتری، بی­چا، تهران، نشر حقوق­دان، 1375ش.

مدنی، سید جلال الدین، حقوق اساسی، بی­چا، تهران، انتشارات سروش، 1376ش.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، بی­چا، قم، مدرسه الامام امیر المومنین(ع)، 1380ش.

موسوی خمینی، سید روح الله، کتاب البیع، چ4، قم، موسسه­ی نشر اسلامی، 1415ق.

نائینی، میرزا محمد حسین، منیه الطالب فی شرح المکاسب، چ1، بی­جا، مکتبه المحمدیه، 1373ق.

نجم جیران، یوسف، القانون و الجرم و النظریه العامه للموجبات، چ2، بیروت، منشورات عویدات، 1981م.

نراقی، احمد بن محمد، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، بی­چا، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1375ش.

نقیبی، سید ابوالقاسم، نظریه­ی جبران خسارت به حقوق معنوی کودک، بی­چا، تهران، ندای صادق، فصل­نامه­ی فقه و حقوق اسلامی دانشگاه امام صادق(ع)، 1382ش.

ــــــــــــــــــــ، خسارت معنوی در حقوق اسلام، ایران و نظام­های حقوقی معاصر، چ2، تهران، موسسه­ی انتشارات امیرکبیر، 1386ش.