عقود الکترونیکی در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران
الموضوعات :کامران خانی 1 , ناصر مریوانی 2
1 - دانشجوی دکتری فقه شافعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران
2 - استادیار گروه فقه شافعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: عقود الکترونی, ایجاب و قبول, حقوق تجارت الکترونیک,
ملخص المقالة :
شریعت اسلام رضایت را اساس انعقاد عقود بدون تعیین لفظی معین یا شکلی مشخص قرار داده است و از طرفی در شریعت اسلام عقد معامله با هر چیزی که بر آن دلالت کند از جمله گفتار، عمل، کتابت یا اشاره منعقد می‌گردد. عقد و قرارداد از طریق اینترنت در اصل عقد بین دو شخص است که از لحاظ زمان حاضر و از لحاظ مکان غایب هستند. تجارت الکترونیکی، توافق بین دو شخص است که از طریق شبکه ای بین المللی (اینترنت) در مقابل ایجاب فروشنده، از طرف خریدار از راه دور قبول صادر می شود و این نیز از طریق وسایل سمعی و بصری صورت می گیرد. که در آن فروشنده خود را ملزم می نماید که جنس یا مالی را در مقابل دریافت پول نقد از طریق اینترنت در ملکیت مشتری در آورد. عقدی که به وسیلۀ کتابت و نامه نگاری صورت می گیرد، عقد بین دو شخص غایب می باشد که عقد الکترونیکی نیز به این نوع ملحق شده است. اجرای عقد از طریق اینترنت و با گفت‌وگوی صوتی تصویری به عقد بین دو شخص حاضر شباهت دارد لذا بر آن قیاس می شود و از نظر زمان به عنوان عقد بین دو شخص حاضر معتبر شمرده شده است. از طرفی دیگر ایجاب و قبول باید به شیوه‌ای باشد: که قبول بعد از ایجاب و بدون فاصله بیاید، و مطابق ایجاب باشد، ایجاب هم تا زمان صدور قبول باقی مانده باشد، و هر یک از طرفین عقد گفتۀ دیگری را بشنود و فوریت در قبول شرط نمی باشد.
منابع
قرآن کریم
ابن رشد، الولید محمد بن أحمد الحضیر القرطبى الاندلسى، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، دار الفکر.
ابن عابدین، محمد أمین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، تحقیق عادل عبد الجواد، و علی معوض، داراحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان.
همو، ردالمحتارعلی الدر المختار، ط 1، دار الکتب العلمیة، 1994م.
ابن العربى، محمد بن عبد الله أبو بکر، احکام القرآن.
ابن قدامة، عبد الرحمن بن محمد بن أحمد المقدسى الجماعیلى الحنبلى، المغنی، دار احیاء التراث العربی.
ابن منظور، محمد بن مکرم، الافریقی الحصری، لسان العرب، دار صادر بیروت، الطبعة الأولی.
ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم بن محمد بکر، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، دار المعرفة، بیروت.
ابن الهمام، محمد بن عبدالواحد السیواسی، شرح فتح القدیر، ط: دار الفکربیروت، الطبعة الثانیة.
ابو الغز، علی محمد أحمد، التجارة الالکترونیة وأحکامها فى الفقة الإسلامى، دار النشر دار النفانس للنشر و التوزیع، الطبعة الاولی 1428 ﻫ، 2008م .
اسامة، ابو الحسن مجاهد، خصوصیة التعاقد عبر الانترنت، دار النهضة العربیة، القاهرة، 2003م.
البهوتى، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، دار النشر عالم الکتب، بیروت- 1969م، الطبعة الثانیة.
همو، کشاف القناع عن متن الاقناع، تحقیق هلال مصلحی مصطفی هلال، ط: دار الفکر بیروت 1402ﻫ.
همو، الروض المربع، دار النشر مکتبة الریاض الحدیثة، الریاض، 1390م.
تناغو، سمیر عبد السید، عقد البیع، دار المنشاه المعارف، الاسکندریه.
الجرجانی، علی بن محمد، التعریفات، ط: مکتبة لبنان، 1985م .
الجصاص، أحمد بن علی الرازی ابوبکر، أحکام القرآن، ط: دار إحیاء التراث العربی، بیروت، سنة 1405ﻫ.
جمعیة المجلس، مجلة الاحکام العدلیة .
حسینی عاملی، محمد جواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بیروت، دار التراث.
الحطاب، عبدالله بن عبدالرحمن المغربی، مواهب الجلیل لشرح مختصر الخلیل، دار الفکر الطبعة الثانیة، 1398ﻫ.
حمارشة، ریاض ولید، عقد البیع الالکترونی فی ظل التجارة الالکترونیة انعقاده..ابرامه، جامعة الدول العربیة معهد البحوث و الدراسات العربیة، قسم الدراسات القانونیة، القاهرة.
خالد ممدوح ابراهیم، إبرام العقد الالکترونی، دارالفکر الجامعی،الطبعة الاولی 2008م .
الخرشى، محمد بن عبد الله، حاشیه الخرشی علی مختصر خلیل، ط 1، دار الکتب العلمیة، 1997م.
همو، حاشیه الخرشی علی مختصر خلیل، دار صادر بیروت .
داراب پور، محراب، گنج دانش، نوشته هیجده نفر از دانشمندان حقوق دانشگاه‌های معتبر جهان تفسیری بر حقوق بیع بین المللی، ترجمه محراب داراب پور، تهران، 1374ش.
الدردیر، أحمد، الشرح الصغیر علی أقرب المسالک إلی مذهب الامام مالک، دار الکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الاولی، 1415ﻫ.
الدسوقی، محمد بن عرفه، حاشیه الدسوقی، سنة 1230 ﻫ، تحقیق محمد علیش، ط: دار الفکرة بیروت.
الدناصوری، عزالدین، المشکلات العملیه و الدعاوی و الدفوع فی العقد البیع، دار النشر، ط3، 2003م.
الرملی، محمد بن أحمد، نهایة المحتاج، ط: مصطفی البابی الحلبی، القاهرة، 1938م.
الزرقاء، مصطفی أحمد، المدخل الفقهى العام، الطبعة التاسعة، مطابع الف باء الادیب دمشق1997، 1998م.
همو، شرح القانون المدنی السوری، معهد البحوث و الدراسات العربیة، 1388ﻫ.
همو، المدخل الفقهى العام، (ت 1420ﻫ )، ط 1، دار القلم، 1998م.
الزرکشی، محمد بن عبدالله، شرح الزرکشی علی مختصر الخرقی، تحقیق فضیلة الشیخ عبدالرحمن الجبرین، شرکة العبیکان للطباعة و النشر.
الزنجانی، شهاب الدین محمود، تخریج الفروع علی الاصول، تحقیق محمد أدیب صالح، مؤسسة الرسالة، الطبعة الثالثة، 1399ﻫ .
السنهوری، عبدالرازق، الوسیط فی شرح القانون المدنى، دار النهضة العربیة، القاهرة، 1986م .
السیوطى، جلال الدین عبد الرحمن بن أبى بکر، الاشباه و النظائر، 2001م.
الشربینى، محمد بن أحمد الخطیب، مغنى المحتاج إلی معرفة الفاظ المنهاج، ط دار الکتب العلمیة، 1994م.
همو، محمد بن أحمد الخطیب، مغنی المحتاج إلی معرفة الفاظ المنهاج، دار النشر، الفکر، بیروت .
الشرقاوی، جمیل، شرح العقود المدنیة، دار النهضة العربیة، القاهرة، 1975م.
الشیرازى، أبو اسحاق إبراهیم بن على، المهذب فى المذهب الشافعى.
صنایعی، علی، بازاریابی و تجارت الکترونیکی، اصفهان، جهاد دانشگاهی واحد اصفهان، ج3، 1381ش.
عزام، عبدالعزیز، خیارات الفقه الاسلامی، دراسة مقارنة بین المذاهب، مطبعة دار الهدی، الطبعة الاولی 1402ﻫ.
علی حیدر، درر الاحکام شرح مجلة الحکام، دار النشر الکتب العلمیة.
الغروی النایینی، محمد حسین، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، تقریرات: النجفی الخوانساری, موسی.
الغلیقة، صالح بن عبدالعزیز، صیغ العقود فى الفقه الاسلامى، ط الاولی، دار کنوز اشبیلیا .
فتاح، میر، قواعد عمومی.
فیروزآبادی، مجد الدین محمد یعقوب، القاموس المحیط، مؤسسة الرسالة، بیروت.
قانون تجارت الکترونیکی، مصوّب 17/ 10/ 1382.
قانون تجارف، مصوّب 13/ 2/ 1311 (کمیسیون قوانین عدلیه) با اصلاحات بعدى.
قانون مدنی ایران، مصوب 18 اردیبهشتماه 1307 با اصلاحات و الحاقات بعدى.
کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی درسهایی از عقود معین، چ13،کتابخانه گنج دانش، ج 1، 1388ش.
همو، دوره مقدماتی حقوق مدنی، اعمال حقوقی.
همو، دورۀ عقود معین، جلد 1، شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، چ7، 1378ش.
همو، دورۀ مقدماتی حقوق مدنی اعمال حقوقی-قرارداد- ایقاع، شرکت سهامی انتشار، چ7، 1379ش.
همو، قواعد عمومی قراردادها، شرکت سهامی انتشار، ج5، چ5، 1387ش.
همو، قواعد عمومی قراردادها، شرکت سهامی انتشار، چ8، ج1، 1388ش.
الکاسانی، أبو بکرعلاء الدین بن مسعود، بدائع الصنائع فی الترتیب الشرائع، دار الکتب العربی، بیروت، ط الثانیه، 1982م.
همو، بدائع الصنائع، ط 2، دار إحیاء التراث العربى، 1998م.
متین، احمد، مجموعه رویه قضائی از1311 تا1330.
مجلة الفقه الاسلامی التابع لمنظمة المؤتمر، فى دورته 64.
محیى الدین اسماعیل، نظریة العقد دراسة بین القوانین العربیة و الشریعة الاسلامیة، طبعة النهضة العربیة، الطبعة الثالثة.
المرداوی، علی بن سلیمان، الإنصاف فى معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الإمام إحمد بن حنبل، تحقیق محمد حامد الثقفی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
معاونت آموزش و تحقیقات قوۀ قضائیه، قواعد حقوق تجارت الکترونیک.
مقامی نیا، محمد، «نحوۀ انعقاد قراردادهای الکترونیکی و ویژگی‌های آن»، دو فصلنامه علمى- پژوهشى دانشحقوقمدنى، شماره نخست، بهار و تابستان، 1390.
المومنی، بشار طلال، مشکلات التعاقد عبر الانترنت، الطبعة الأولی، علم الکتب الحدیث، الاردن 1425 ﻫ 2004م.
نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چاپ حاج موسی.
النفراوی، احمد بن غنیم بن سالم، الفواکه الدوانی علی الرساله ابن ابی زید القیروانی.
النووى، أبی بکر ذکریا محى الدین بن شرف، المجموع فى شرح المهذب، دار النشر: دار الفکر، بیروت 1997م.
النیسابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فواد عبدالباقی، دار أحیاء التراث العربی، بیروت.
