ضمان معاوضی و آثار آن در قاعده ی «تلف مبیع قبل از قبض»
الموضوعات :
اصغر عربیان
1
(استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، گروه فقه وحقوق، تهران، ایران.)
حسن خدابخشی
2
(دانش آموخته ی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، رشته ی فقه و حقوق، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: تلف, قبض, تسلیم, ضمان معاوضی, اتلاف, تلف قبل از قبض, ضمان مسمی,
ملخص المقالة :
در نظام حقوقی ایران و فقه امامیه عقد بیع، تملیکی است و مهم ترین اثر آن یعنی انتقال مالکیت، اصولاً هم زمان و با انعقاد عقد، حاصل می شود. اگر چه ممکن است ضمان حاصل از آن، بر عهده ی فروشنده (در تسلیم مبیع) و خریدار ( در تسلیم ثمن) باقی بماند. این ضمان، همان ضمان معاوضی است. ضمان معاوضی، التزام به پرداخت عوض معین، در مقابل معوض دریافتی و بالعکس است که تنها در عقود معاوضی ایجاد می شود. این قاعده اختصاص به بیع و مبیع نداشته و می توان حکم آن را در مورد ثمن و سایر معاوضات غیر از بیع نیز تسری داد. مفاد قاعده ی تلف مبیع قبل از قبض این است که اگر عقد بیعی منعقد شود و مبیع، قبل از تسلیم از سوی بایع به مشتری، بدون تعدی و تفریط بایع تلف گردد، بیع منفسخ شده و خسارت متوجه ی بایع خواهد بود که لازم است ثمن را در صورت اخذ، به مشتری بازگرداند؛ حتی اگر مالکیت مبیع به مشتری منتقل شده باشد. حکم قاعده با لوازم انتقال مالکیت هم خوانی ندارد؛ اما با توجه به بقای ضمان معاوضی حاصل از عقد بیع، بر ذمّه ی فروشنده، خسارت حاصل از تلف متوجه ی او شده و با انفساخ عقد، نفس انتقال مالکیّت نیز از بین می رود و این فرمول، مورد پذیرش عرف عقلا است. ضمان معاوضی در نظام های مختلف حقوقی پس از انعقاد قرارداد، گاهی به محض انتقال مالکیّت و زمانی با قبض و اقباض منتقل می شود.
اراکى، محمدعلى، کتاب البیع، چ1، قم، مؤسسه در راه حق، 1415ق.
اصفهانى، سیدابوالحسن، وسیله النجاه، چ1، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1422ق.
امامى خوانسارى، محمد، الحاشیه الثانیه على المکاسب، چ1، بیجا، بینا، بیتا.
امامى، سیدحسن، حقوق مدنى، بیچا، تهران، انتشارات اسلامیه، 1387ش.
انصاری، مرتضی، المکاسب، چ1، قم، بینا، 1415ق.
بجنوردی، سیدحسن، القواعد الفقهیه، قم، چ1، نشر الهادی، 1419ق.
بجنوردى، سیدمحمد، قواعد فقهیه، چ3، تهران، مؤسسه عروج، 1401ق.
بحرالعلوم، محمدبن محمدتقى، بلغه الفقیه، چ4، بیجا، مکتبه الصادق، 1403ق.
9.بحرانى، آلعصفور، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره«علیهم السلام»، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.
10. بروجردی، شیخمرتضی، مستند العروه الوثقی (محاضرات الخویی)، بیچا، بیجا، نشر لطفی، 1365ش.
بهجت، محمدتقى، وسیله النجاه، چ2، قم، انتشارات شفق، 1423ق.
تبریزى، جوادبن على، منهاج الصالحین، چ1، قم، مجمع الإمام المهدی(عج)، 1426ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چ11، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1380ش.
ـــــــــــــــــــــــــــــ ، دوره حقوق مدنی ـ حقوق تعهدات، بیچا، تهران، دانشگاه تهران، 1363ش.
ـــــــــــــــــــــــــــــ ، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، بیچا، تهران، انتشارات گنج دانش، 1378ش.
حسینى روحانى، سیدصادق، فقه الصادق«علیه السلام»، چ1، قم، دارالکتاب، 1412ق.
حسینى سیستانى، سیدعلى، منهاج الصالحین، چ5، قم، دفتر آیتالله سیستانى، 1417ق.
حسینى عاملى، سیدجواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، چ1، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بیتا.
حلى، یحیى، الجامع للشرائع، چ1، قم، مؤسسه سیدالشهداء العلمیه، 1405ق.
خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، چ2، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1405ق.
سبحانى تبریزى، جعفر، المختار فی أحکام الخیار، چ1، قم، مؤسسه امام صادق«علیه السلام»، 1414ق.
سبزوارى، سیدعبدالأعلى، مهذب الأحکام، چ4، قم، مؤسسه المنار، 1413ق.
شهیداول، الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه، چ2، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
شهیدثانی، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چ1، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413ق.
شهیدی، مهدی، حقوق مدنی، چ3، تهران، مجد، 1384ش.
صافی گلپایگانى، لطفالله، هدایه العباد، چ1، قم، دارالقرآن الکریم، 1416ق.
صفایی، حسین، حقوق مدنی ـ تعهدات و قراردادها، بیچا، تهران، مؤسسه عالی حسابداری، 1351ش.
طبرسى، امینالاسلام، المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف، چ1، بیجا، مجمع البحوث الاسلامیه،1410ق.
طباطبایى حکیم، سیدمحسن، منهاج الصالحین، دارالتعارف للمطبوعات، چ1، بیروت، 1410ق.
طباطبایى حائرى، سیدعلى، ریاضالمسائل، چ1، قم، مؤسسه آلالبیت«علیهم السلام»، 1418ق.
طوسى، محمد، الخلاف، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.
علامه حلى، حسنبن یوسفبن مطهر، تذکره الفقهاء، چ1، قم، مؤسسه آلالبیت«علیهم السلام»، 1414ق.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه، چ1، قم، مؤسسه امام صادق«علیه السلام»،1420ق.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
فاضلآبى، یوسفى، حسن، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، چ3، قم، دفترانتشارات اسلامى، 1417ق.
قرشى، سیدعلىاکبر، قاموس قرآن، چ6، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1412ق.
کاشف الغطاء، أنوار الفقاهه(کتابالبیع)، چ1، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق.
مامقانى، ملاعبدالله، نهایه المقال فی تکمله غایه الآمال، چ1، قم، مجمع الذخائر الإسلامیه، 1350ق.
محققثانى، کرکى عاملى، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ2، قم، مؤسسه آل البیت«علیه السلام»، 1414ق.
محققداماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، چ12، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى، 1406ق.
محققحلى، نجمالدین، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، چ6، قم، مؤسسه المطبوعات الدینیه، 1418ق.
محققسبزوارى، کفایه الأحکام، چ1ف قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1423ق.
مراغى، سیدمیرعبدالفتاح، العناوین الفقهیه، چ1، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق«علیه السلام»، چ2، قم، مؤسسه انصاریان، 1421ق.
مکارم شیرازى، ناصر، القواعد الفقهیه، بیچا، بیجا، انتشارات کتابخانه صدر، بیتا.
میرزاى قمى، ابوالقاسم، جامع الشتات، چ1، تهران، مؤسسه کیهان، 1413ق.
میرزای نائینى، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، چ1، تهران، المکتبه المحمدیه، 1373ق.
موسوی خمینى، سیدروحالله، تحریر الوسیله، چ1، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بیتا.
ـــــــــــــــ ، کتاب البیع، چ1، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1421ق.
موسوی خویی، سیدابوالقاسم، منهاج الصالحین، چ28، قم، مدینه العلم، 1410ق.
موسوی خویى، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، بیچا، بیجا، بینا، بیتا.
نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چ7، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
نراقى، مولىاحمد، رسائل و مسائل، چ1، قم، کنگره نراقیین ملامهدى و ملااحمد، 1422ق.
وحید خراسانى، حسین، منهاج الصالحین، چ5، قم، مدرسه امام باقر«علیه السلام»، 1428ق.
