واکاوی منشأ حق‌های اعتباری در فقه و حقوق
الموضوعات :سیدمحمود نبویان 1 , سیدمحمدمهدی نبویان 2
1 - دانشیار فلسفه، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ایران
2 - دکتری فلسفه تطبیقی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: حق, قرارداد و عرف, منشأ, اعتباری,
ملخص المقالة :
مسأله حق، یکی از مسایل بنیادین زندگی اجتماعی بشر است. انسان ها مدعی حق های مختلف بوده تا به وسیله آن به منافع و اهداف خود برسند. حق هایی که برخی از آنها طبیعی و تکوینی هستند و برخی دیگر، اعتباری. قطع نظر از حق های تکوینی، اغلب حق هایی که بشر واجد آنها است و در فقه و حقوق نیز به صورت ویژه مطرح است، حق های اعتباری است. یکی از مباحث جدی در فلسفه حقوق و سیاست، بررسی منشأ حق های اعتباری است که منشأ و سرچشمه حق‌های اعتباری چیست و اساساً چه موجودی می تواند حق های اعتباری را جعل کند. نوشتار حاضر در صدد بررسی مهمترین دیدگاه ها درباره منشأ حق های اعتباری و تبیین دیدگاه برگزیده در این رابطه است. در این پژوهش، چهار منشأ یعنی خداوند، قانون موضوعه، قرارداد و عرف مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت این نتیجه بدست آمده که خداوند، منشأ حق های اعتباری در فقه، حقوق و سیاست است.
قرآن کریم.
نهج البلاغه.
ابن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغه، ج2، تحقیق محمد حسین آل یاسین، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.
ابن فارس بن زکریا، ابوالحسین أحمد، معجم مقاییس اللغه، ج2، تحقیق و ضبط عبد السلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، أدب الحوزه، 1405ق.
ارسطو، علم الاخلاق إلی نیقوماخوس، ج2، مقدمه و تحقیق بارتلمی سانتهلیر، قاهره، دار صادر، 1343ق.
اشتراوس، لئو، حقوق طبیعی و تاریخ، ترجمه باقر پرهام، تهران، آگه، 1373ش.
اصفهانى، محمد حسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة ، ج1، چاپ دوم، بیروت، موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1429ق.
آقایی، بهمن، فرهنگ حقوقی بهمن: انگلیسی ـ فارسی، تهران، کتابخانه گنجش دانش، 1378ش.
بروجردى، حسین، تقریرات فی أصول الفقه، تقریرات على پناه اشتهاردى، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، 1417ق.
بروجردی نجفی، محمد تقی، نهایة الافکار، تقریر بحث الشیخ ضیاء‌الدین العراقی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، بی‌تا.
جوادی آملی، عبدالله، حق و تکلیف در اسلام، تحقیق و تنظیم مصطفی خلیلی، قم، اسراء، 1384ش.
همو، ولایت در قرآن، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1367ش.
همو، فلسفه حقوق بشر: سلسله بحثهای فلسفه دین، قم، اسراء، 1375ش.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، الطبعه الثانیه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1399ق.
حقیقت، سیدصادق و میرموسوی، سیدعلی، مبانی حقوق بشر از دیدگاه اسلام و دیگر مکاتب، تهران، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1381ش.
حکیم، محمد تقى بن محمد سعید، الأصول العامة فی الفقه المقارن، چاپ دوم، قم، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، 1418ق.
داوید، رنه، نظام‌های بزرگ حقوقی معاصر، ترجمه حسین صفائی و دیگران، تهران، مرکز نشردانشگاهی، 1364ش.
راسخ، محمد، حق و مصلحت: مقالاتی در فلسفه حقوق، فلسفه حق و ارزش، تهران، طرح نو، 1381ش.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان بن عدنان داوودی، بیروت، دمشق، دارالقلم-دارالشامیه، 1412م.
ژان ژاک روسو، قرارداد اجتماعی یا اصول حقوق سیاسی، تهران، نشر گ‍ن‍ج‍ی‍ن‍ه، ۱۳۶۶ش.
سیف الله صرامی، حق، حکم و تکلیف، گفت‌وگو با: جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385ش.
طباطبائی، محمد حسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج2، با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، قم، دارالعلم، 1350ش.
همو، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1393ق.
فراهیدی، ابوعبد الرحمن الخلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم، دارالهجره، 1405ق.
فیومی، احمدبن محمدبن علی المقری، المصباح المنیر، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، 2001م.
قرشی بنابی، سید علی اکبر ، قاموس قرآن، ج4، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1364ش.
قطیفی، السید منیر السید عدنان، الرافد فی علم الاصول، تقریر ابحاث آیة الله العظمی السید علی الحسینی السیستانی، الحلقة الاولی، قم، مکتبه آیه‌الله العظمی السید السیستانی، 1414ق.
کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق: تعریف و ماهیت حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1377ش.
همو، فلسفه حقوق: منابع حقوق، ج2، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1377ش.
همو، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوق ایران: با تجدید نظر و اضافات، چاپ هفتادوسه، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388ش.
کلسن، هانس، نظریه محض حقوق و دولت، ترجمه محمدحسین تمدن جهرمی، تهران، سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394ش.
محمصانی، صبحی، فلسفه قانونگذاری در اسلام، ترجمه اسماعیل گلستانی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر، 1358ش.
مدنی، سید جلال الدین، مبانی و کلیات علم حقوق، چاپ سوم، بی جا، همراه، 1374ش.
مصباح یزدی، محمد تقی، تعلیقة علی نهایه الحکمه، قم، مؤسسه فی طریق الحق، 1405ق.
همو، حقوق و سیاست در قرآن، نگارش شهید محمد مهرابی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1377ش.
همو، نظریه حقوقی اسلام: حقوق متقابل مردم و حکومت، نگارش محمد مهدی نادری و محمد مهدی کریمی‌نیا، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1382ش.
مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، ج2، چاپ پنجم، قم، اسماعیلیان، 1375ش.
موسوی خمینى، روح الله، الاجتهاد و التقلید، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1426ق.
نبویان، سیدمحمود، تاریخچه و مفهوم حق، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1390ش.
واحدی، قدرت‌اله، مقدمه‌ی علم حقوق، چاپ دوم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1376ش.
Hart, H. L. A., Essays on Bentham: Jurisprudence and Political Theory, reprinted, Oxford, New York, 2001.
_||_