ارزیابی نتایج عملی سیاستگذاریها در حوزه شهرهای دوستدار سالمند در کلانشهرهای ایران
الموضوعات :
1 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران.
الکلمات المفتاحية: شاخص شهر سالمند, شهرهای دوستدار سالمند, چک لیست استاندارد, کلان شهرهای ایران,
ملخص المقالة :
با رشد جمعیت سالمند، باز طراحی شهرها ضروری شدهاست. این بررسی به روش توصیفی و تحلیلی در این رابطه به انجام رسید. داده‌ها مورد نیاز در هر دو مقطع 1390 و 1400 با استفاده از چک لیست استاندارد شاخصهای شهر دوستدار سالمند، از نمونهای به حجم 500 نفر از پنج کلانشهر اصلی ایران(تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز) اخذ شد. دادههای گردآمده با استفاده از نرم افزار SPSS و مدلهای چند معیاره مورد تحلیل قرار گرفت. تجزیه و تحلیل دادههای گردآوری شده نشان داد که ضریب محاسبه شده برای شاخصهای شهر دوستدار سالمند کمتر از حد میانه(492/0) است. علاوه بر آن، از سال 1390 تا 1400، میزان ارتقای شاخصهای مورد اشاره کمتر از یک هزازم بودهاست. مقایسه تلاش کلانشهرهای مورد بررسی نشانگر آن است که در این مدت شاخص محاسبه شده برای شهر تهران از 668/0 به 549/0 کاهش پیدا کرده و در همین مدت، شاخص شهر شیراز از 329/0 به 416/0 افزایش یافته است.
ageing. 28 (3),116-21. https://doi.org/10.1111/j.1741-6612.2009.00355.x
_||_
ارزیابی نتایج عملی سیاستگذاریها در حوزه شهرهای دوستدار سالمند در کلانشهرهای ایران
رستم صابریفر*
چکیده: این مطالعه با هدف ارزیابی نتایج عملی سیاستهای تدوین شده برای دستیابی به شاخصهای شهر دوستدار سالمند با روش توصیفی و تحلیلی انجام شد. دادههای مورد نیاز در دو مقطع 1390 و 1400 با استفاده از چک لیست استاندارد، از نمونهای به حجم 500 نفر از پنج کلانشهر اصلی ایران(تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز) اخذ شد. دادههای گردآمده با استفاده از نرم افزار SPSS و مدلهای چند معیاره تحلیل شد. تحلیلهای انجام شده بر روی دادههای گردآوری شده نشان داد که ضریب محاسبه شده برای شاخصهای شهر دوستدار سالمند کمتر از حد میانه(492/0) است. علاوه بر آن، از سال 1390 تا 1400، میزان ارتقای شاخصهای مورد اشاره کمتر از یک هزارم بودهاست. مقایسه کلانشهرهای مورد بررسی نشان داد که در این مدت، شاخص محاسبه شده برای شهر تهران از 668/0 به 549/0 کاهش پیدا کرده و در همین مدت، شاخص شهر شیراز از 329/0 به 416/0 افزایش یافته است.
واژه‌های کلیدی: شهرهای دوستدار سالمند، شاخص شهر سالمند، چک لیست استاندارد، کلان شهرهای ایران.
Evaluating the results of policies in the field of elderly-friendly cities in Iranian metropolises
Abstract: Available statistics show that the growth rate of the elderly population has increased. Therefore, it is expected that policy-making will be in harmony with this trend, in order to realize as many indicators as possible for the elderly-friendly city. The current research was conducted to test this assumption. The research method was descriptive and analytical. The required data were collected in both 2012 and 2021 using the standard checklist of the indicators of the elderly-friendly city. According to the population, the sample size was determined to be 500 people. The data were collected from five major cities of Iran (Tehran, Mashhad, Isfahan, Shiraz and Tabriz). The collected data were analyzed using SPSS software and multi-criteria models. The analysis of the data showed that the coefficient calculated for the indicators of the elderly-friendly city is less than the median (0.492). In addition, from 2012 to 2021, the rate of improvement of the mentioned indicators was less than one year. The comparison of the efforts of the examined metropolises shows that during this period the index calculated for Tehran has decreased from 0.668 to 0.549. In the same period, the index of Shiraz city has increased from 0.329 to 0.416. Nevertheless, although it faced a sharp decline in 2021, it is still in the first place. So that in this survey, Tehran showed a better situation in most of the indicators than other big cities under investigation. According to the findings, in both periods and in most cities, the worst conditions were assigned to the condition of the space and buildings index. In general, the status of the transportation index, except for Tehran, has gone through a growing trend in most of the metropolises. Perhaps one of the reasons for this is that in recent years, the operation and development of urban trains in these cities has brought about extensive changes in the field of transportation. In the classification in terms of total score, it was found that in 2012, Tehran city was in the first place, and Isfahan and Mashhad were in the second and third place, respectively, with a big difference. In this year, Shiraz has taken the last place. In the year 2021, Isfahan was ranked the highest, followed by Tehran in the second rank and Mashhad in the third rank with a not too big difference. In this year, Shiraz has moved up to the fourth place by one rank, and Tabriz is in the last place after Shiraz with a very small difference. According to the calculated scores, in 2012, only three cities, Tehran, Isfahan and Mashhad, have a score higher than 0.50. Therefore, these cities show more proportionality with the positive ideal level. Meanwhile, the situation of the two cities of Tabriz and Shiraz in this year, due to the fact that they are far away from the ideal level, are not very favorable. In 2021, this situation remained almost unchanged and the cities of Tabriz and Shiraz, were still far away from the ideal level.
Keywords: elderly friendly cities, elderly city index, standard checklist, big cities of Iran
مقدمه
زمانی که امید به زندگی از مرز 66 سال عبور کرد، مقوله سالمندی و فضاسازی شهرها برای این گروه اهمیت دوچندانی یافت. علیرغم تلاشهای صورت گرفته به دلیل افزایش جمعیت سالمند و انتظارات رو به گسترش این گروه، فعالیتهای صورت گرفته در این حوزه رو به ازدیاد گذاشت. در واقع، این تاکید با طرح پروژه شهر دوستدار سالمند در سال 2002 رنگ اجرایی به خود گرفت. با وجود آن که این ایده در ابتدا بسیار خام و غیر دقیق به نظر میرسید، اما به مرور زمان و با برگزاری همایشها و سمینارهای مختلف، ابعاد و زوایای بهتری از آن مشخص گردید. به خصوص این روند با برگزاری كنگرهى جهانى سالمندشناسى و سالمندان در ریودوژانیرو در ژانویه سال 2005، به شکل دقیقتری تشریح و تبیین گردید. در ادامه همین تلاشها، سازمان بهداشت جهانی، نشستی را در سال 2006 ترتیب داد که در آن مدیران 33 شهر از 22 كشور حضور پیدا نمودند. این گروه، وظیفه داشتند شاخصهاى كليدى را معین نمایند که بتوانند شهرها را برای پذیرش و فعالیت بیشتر سالمندان، آماده نمایند. زمانی که جمعبندی و نتایج بحث و تبادل نظرهای این نشست در سال 2007، منتشر شد، بیش از 8 شاخص که تقریبا اکثر محققان و کارشناسان بر آنها اتفاق نظر داشتند، مبنای عمل قرارگرفت و از همان زمان تاکنون این شاخصها برای ارزیابی شهرهای متناسبسازی شده برای سالمندان به کار میروند. بر این اساس و بعد از رسمت یافتن شبكهى جهانى شهرهاى دوستدار سالمند، بسیاری از شهرها تلاشهایی را آغاز نمودند که بتوانند در این روند، جایگاه ویژهای را به خود اختصاص دهند.
از همان ابتدای طرح ایده شهرهای سالمند، ایران نیز به جمع کشورهایی پیوست که به دنبال تحقق شهرهای دوستدار سالمند بودند. اما در عمل تمام تلاشها در حد شعار باقی مانده و اولین تحقیقات صورت گرفته در این حوزه نشان داد که دولت و سازمانهای مسئول در این زمینه فعالیت شاخصی را به انجام نرسانده و عملا سالمندان به حاشیه رانده شدهاند(نعمتی و آقابخشی، 1392، 15). این در حالی است که مطابق دادههای مرکز آمار ایران، سهم سالخورده‌ها از 5 درصد دهه 80 به 10 درصد در سال 1400 رسیدهاست. پیش‌بینی‌های انجام شده نشان میدهد در سال 1401، سهم سالمندان (گروه سنی بیش از 60 سال) از 10 درصد عبور نموده و تعداد سالمندان هم اکنون بیش از 8 میلیون نفر میباشد. مطابق این آمار، میتوان ادعا نمود که فاز اول سالمندی در ایران آغاز شدهاست. با این روند افزایش تعداد سالمندان، به نظر میرسد که در چند سال آتی، سهم سالمندان ایران از مرز 14 درصد کل جمعیت عبور خواهد کرد و فاز دوم سالمندی آغاز میشود. تقریبا تمام پیشبینیها موید آن است که این فاز تا کمتر از 10 سال دیگر، یعنی سال 1410، فرا خواهد رسید. این در حالی است که تقریبا هیچ یک از زیرساختهای کشور برای چنین تحولی آماده نیست(استبصاری و همکاران، 1399، 6). به همین دلیل، این بررسی قصد دارد نشان دهد که آنچه دولتها در شعار ادعای آن را دارند، در عمل تا چه سطحی تحقق پیدا نموده و آیا واقعا سیاست دقیق و هدفمندی در این ارتباط دنبال میشود و یا خیر؟
پیشینه و مبانی نظری
همانطور که بیان شد، مطالعات مربوط به حوزه شهرهای دوستدار سالمند دیرزمانی نیست که آغاز شدهاست. اما در همین مدت، تحقیقات و بررسیهای فراوانی در این زمیه به انجام رسیدهاست که معرفی و نقد و تحلیل آنها در این مختصر نمیگنجد. از آنجا که بخش مهمی از تحقیقات خارجی و ایرانی در متن مورد بهرهبرداری قرارگرفته و به همین جهت معرف حضور میباشد، در این بخش، تنها به معرفی مختصر جدیدترین تحقیقات این حوزه در ایران میپردازد(جدول 1).
جدول 1. برخی از جدیدترین تحقیقات صورت گرفته در ارتباط با شهر دوستدار سالمند در ایران
Table 1. Some of the most recent researches related to the elderly-friendly city in Iran
عنوان تحقیق | محققان | سال | یافتههای اصلی |
تبیین مؤلفه‌های فضای شهری ویژه‌ی سالمندان با رویکرد روان‌شناسی محیطی (مطالعه موردی: منطقه 8 شهر شیراز) | امینی و همکاران | 1402 | اثبات اهمیت مؤلفه‌های اجتماعی در کنار مؤلفه‌های ساختار فضایی |
سنجش و ارزیابی شاخصهای شهر دوستدار سالمند (مورد مطالعه: شهر برازجان) | غلامی و همکاران | 1401 | اصلیترین شاخصهای شهر دوستدار سالمند عبارتند از فضاهای عمومی و ساختمانها، حملونقل، مسکن، خدمات پزشکی و بهداشتی، تکریم سالمندان و احترام اجتماعی، مشارکت اجتماعی و امور فرهنگی و رفاهی |
ارزیابی میزان رضایتمندی از تحقق ابعاد شهر دوستدار سالمند از منظر اجتماع محلی (مطالعه موردی: منطقه ۳ کلانشهر کرج) | آرایی و همکاران | 1400 | در بین شاخصهای شهر دوستدار سالمند، حمل و نقل و دسترسی بالاترین جایگاه را داشتهاست |
تحلیل مکانی و ارزیابی فضاهای شهری از منظر شهر دوستدار سالمند (مطالعۀ موردی: منطقۀ 6 شهر تهران) | حسنقلیزاده و همکاران | 1399 | بر اساس وضعیت مادی خانوارها و توزیع آنها در سطح منطقه، شاخص شهر سالمند دارای تغییرات مشخص و شدید میباشد |
بررسی تاثیر مولفه‌های کالبدی و اجتماعی بر تحقق‌پذیری شهر دوستدار سالمند؛ مطالعه موردی: شهر رشت | نصیری هنده خاله و همکاران | 1397 | در این تحقیق، شاخص فضای عمومی و ساختمانها، بالاترین موقعیت را به دست آورده است |
ارزیابی میزان مطابقت فضاهای شهری با شاخصهای شهر دوستدار سالمند (مطالعه موردی خیابان چهارباغ عباسی اصفهان) | ایرانشاهی و قلعهنویی | 1396 | دسترسی به سرویس‌های بهداشتی، دسترسی به حمل و نقل عمومی و دسترسی به فضاهای سبز، مطلوب‌ترین شاخصها هستند |
با توجه به تحقیقات معرفی شده در جدول فوق، متناسبسازی فضای شهری و توجه به خواست و نیاز گروهای ساکن در شهر، اولین بار در مکتب فضای شهری مطرح گردید. در این دیدگاه، برای تحلیل سکونتگاههای نامتعارف و اساسا تحلیل فضای شهری، باید چهار متغیر اندازه، ویژگیهای جمعیت، سازمان اجتماعی، محیط طبیعی و بالاخره فناوری، مورد توجه قرارگرفته و با ارزیابی این متغیرها، دلایل مستتر در پس ناهمگونیهای مکانی استنتاج شود(ارجمند سیاهپوش، 1394، 72). اندیشههای مربوط به شهر سالم، شهردوستدار سالمند و شهر پایدار هم بر اساس همین رویکردها شکل گرفتند. مطابق این رویکردها، شهرهای دوستدار سالمند از جمله مقولاتی هستند که به لحاظ هستیشناسی، ابعاد ذهنی و عینی مشخصی را ارائه کرده و به همین دلیل، میتوان معرفت و شناختی واقعی از آنها بهدست آورد. همین شرایط، به محققان امکان میدهد که در این ارتباط، هم از روشهای کیفی بهرهبرداری نموده و هم شیوههای نظرسنجی و مشاهده و اندازهگیری میدانی را به کار گیرند. در واقع، نوع روششناسی در ارتباط با این مقوله، پیوند نزدیکی به شیوه نگاه به مسائل شهری دارد. به این معنا که در سالهای قبل از دهه 1960 که رویکردهای سختافزاری مدنظر بود، بیشتر به ابعاد عینی توجه میشد، اما در سالهای اخیر، رویکردهای نرمافزاری، مشارکت محور و توسعه پایدار، غلبه بیشتری دارد(نعمتی و آقابخشی، 1392، 21). اما علیرغم مطالعات و بررسیهای گسترده در این حوزههای مجزا، هنوز شهرها با تنگناهای عدیدهای روبرویند(صابریفر، 1399، 147). به همین دلیل، ضرورت دارد که در این زمینه تحقیقاتی به انجام برسد که هر دو بعد اساسی این حوزه را پوشش دهد. ضرورتی که توسط سازمانهای مختلف محلی، ملی و جهانی مورد توجه و تاکید قرارگرفتهاست. شاید به همین دلیل است که با توجه به توصیه و پیگیری سازمان ملل و شبكه شهرهاى دوستدار سالمند، تمام شهرهای جهان، بایستی اقداماتی را در این زمینه به عملآورند تا شرایط را برای زندگی سالم و بانشاط همه گروههای سنی به خصوص سالمندان فراهم نمایند(Lui et al., 2009, 116). در تمامی این تحقیقات، چند شاخص اساسی مورد توجه و تاکید بودهاست که عبارتند از:
1. فضایهاى باز و ساختمانها1؛ 2. مشاركت اجتماعى2؛ 3. مسكن3؛ 4. حمل و نقل4؛ 5. تكريم سالمندان و مشموليت5؛ 6. مشارکت مدنی و اشتغال6؛ 7. اطلاعات و ارتباطات7 و 8. حمايت اجتماعى و خدمات سلامتى8 (استبصاری و همکاران، 1399، 6). البته فهرست ارائه شده، نهاییترین شکل شاخصهای ارزیابی شهرهای دوستدار سالمند میباشد. در حقیقت، این فهرست ابتدا شامل 8 محور و 84 شاخص بود. اما دو باره در سالهای 2012 و 2013 بازنگری شد و در نهایت به 4 محور و 21 شاخص خلاصه شد که عبارت بودند از محیط فیزیکی(فضاهای بیرونی و ساختمانها، مسکن و نقل‌وانتقال)؛ محیط اجتماعی(مشارکت مدنی و اشتغال، احترام و عدم‌محرومیت اجتماعی، ارتباطات و اطلاعات، مشارکت اجتماعی و خدمات بهداشتی و عمومی؛ دولت(منابع و امنیت اقتصادی) و سلامت. در تحقیقات بعدی، همین شاخصها به همراه برخی از ابعاد دیگر مورد استفاده قرارگرفته و اعلام شد که شهر دوستدار سالمند، شهرى است كه فرصتهایی براى سلامت، مشاركت و امنيت را فراهم آورده و بدين صورت، سالمندى فعال را تحقق میبخشد. بنابراین، يك شهر دوستدار سالمند، به معنای واقعی حامى سالمندان است(Fitzgerald & Caro, 2014, 1). در چنین شهری، سياستها، خدمات، تنظيمات و ساختار شهرى مرتبط با سالمندى فعال، مثل شناسايى ظرفيتها و منابع موجود نزد سالمندان؛ پيشبينى و پاسخ به نيازها و ترجيحات وابسته به سن افراد؛ احترام به تصميمات و سبك زندگى سالمندان؛ محافظت از سالمندان در معرض آسيب؛ بهبود فعاليت و همكارى سالمندان در فعاليتهاى اجتماعى مورد حمايت قرار میگیرد. به بیان دقیقتر، در جامعهى دوستدار سالمند، همهى افراد با هر سن و قابليتى، در جامعه حضور دارند و سياستها، خدمات و ساختار فيزيكى و اجتماعى به گونهاى طراحى میشود كه همه و از جمله سالمندان به طور خاص حمايت شده و قابليتهای سالمندى فعال در دسترس باشند. بهطوری که شهروندان بتوانند در امنيت زندگى كرده و از سلامتى خود لذت برده و مشاركت كاملی در اجتماع داشتهباشند(Steels, 2015, 45). در حقیقت، تحقق سالمندى فعال از روى فاكتورهاى شخصى، اجتماعى، اقتصادى و محيطى كه بر زندگى افراد تاثير میگذراند، سنجيده میشود. اين متغيرها مسئول تفاوت قابل ملاحظهاى در اميد به زندگى، وضعيت سلامتى و رفاه اجتماعى بين سالمندان كشورهاى فقير و ثروتمند، همچنين بين سالمندان مناطق محروم و توانمند يك شهر هستند(Lai et al., 2016). به عنوان نمونه، محيط برونشهرى و ساختمانهاى عمومى، تأثير مهمى بر تحرك، استقلال و كيفيت زندگى افراد میگذارد. تميزى و زيبايى محيط، در دسترس بودن صندلى براى نشستن افراد سالمند، وجود پيادهروهاى پهن و صاف، ساختمانها مناسب سالمندان كه مجهز به آسانسور، سراشيبى، درهاى بزرگ، راهپلهى مناسب، نشیمنگاههای راحت براى استراحت، توالتهاى عمومى كافى و خدمترسانى خوب به سالمندان از جمله موارد ارتقاى شاخصهاى فضاى شهرى و ساختمانهاى شهر دوستدار سالمند هستند(Organization WH, 2007). در همین ارتباط، موضوع شخصیت شهر مطرح است و مراد از آن، مشاهده تداوم تاریخی در شهر است. از دید بسیاری از متفکران، قدیمی بودن، نوعی احساس امنیت به شهروندان و به خصوص سالمندان میدهد که حاصل تداوم زمان است. این رابطه، پیوندی عاطفی و تجربهای شخصی است که برای شهروندان مختلف میتواند به شدت متفاوت باشد. بنابراین، بازیگران اجتماعی بنابر جنسیت، طبقه اجتماعی و تعلقهای محلی خود میتوانند شهر را به صورتهای مختلف تجربه کنند و آن را در روابط معنایی و احساسی متفاوت قرار دهند(فکوهی، 1383، 215).
همانطور که در کنگره سیام اعلام شد، حملونقل و جا به جایی، یکی از چهار رکن اصلی زندگی شهری محسوب شده(صابریفر، 1388، 123) و این امر، برای سالمندان اهمیتی دوچندان دارد. چرا که دردسترس بودن، ارزانبودن، فراوانى و پوششدهى خوب خدمات حملونقل در مناطق مختلف شهرى، سوار و پياده شدن راحت سالمندان، تناسب وسايل نقليه با وضعيت سالمندان، رعايت حق تقدم سالمندان بهخصوص نشستن روى صندلى، اولويت استفاده از پاركينگ براى سالمندان از موارد مطرح شده در شاخص حملونقل محسوب میشود(نعمتی و آقابخشی، 1392، 26).
سرپناه هم از دیگر نیازهای اساسی انسان بوده و در شهرها این مهم اهمیت دوچندانی پیدا میکند. ارزان بودن قيمت مسكن و همچنين خدمات آب، برق و گاز، طراحى مناسب خانه و تعديل فضاى خانه براى سالمندان به منظور راحتى آنها، وجود خانههاى ارزان و متنوع براى سالمندان ناتوان و ضعيف، آگاهى سالمندان دربارهى وجود اين خانهها و امنيت مسكن از موارد مطرح شده در اين زمينه میباشد(Organization WH, 2007).
یکی از شاخصهای اساسی که شهرهای دوستدار سالمند بر آن تاکید دارند، کنش و مشاركت اجتماعى است. شرایطی که به نظر میرسد به دلیل کالاییشدن همه اجزا و عناصر شهری، تحقق آن بدون دخالت و حضور هدفمند دولت و نهادهای عمومی، غیر ممکن به نظر میرسد(ممتاز، 1379، 109). اصولا، حضور سالمندان در فعاليتهاى فرهنگى، اجتماعى و معنوى به همراه خانواده به آنها امكان میدهد كه شايستگى خود را به نمايش گذارند و مورد احترام قرارگیرند. این مهم هم وقتی محقق میشود که سالمندان فرصت پیدا نمایند، روابط اجتماعى سالمی برقرار نموده و با ديگر گروههاى سنى و فرهنگهاى مختلف، پیوند داشتهباشند(استبصاری و همکاران، 1399، 8). از همینرو به نظر میرسد که فعال نگاه داشتن سالمندان در صحنۀ اجتماع و مشارکتهای جمعی، سالمندی سالمتری را پدید میآورد(Calvo and Williamson, 2008). سپردن بخشهایی به صورت تعاونی که خود سالمندان آن را اداره کنند و سرمایهگذاری دولت در این بخش، سالمندان تحصیل کرده را نیز به عرصه میآورد تا از تجربۀ علمی و مدیریتی خود در رفع نیاز همسالان خویش استفاده کنند.
همانند همه گروههای سنی، سالمندان تمایل دارند مورد تكريم قرارگرفته و در سیاستگذاریها و برنامههای اجتماعی و اقتصادی، مورد توجه باشند. در جوامعی که به این نیاز اساسی توجه نشود، سالمندان رفتارهاى مغايرى را تجربه میكنند(Li and Shen, 2022, 43). به عنوان مثال، درحالی که بسيارى از سالمندان احساس احترام و شناختهشدن و حضور در جامعه را دارند، گاها با معضل در نظر گرفته نشدن از سوى خانواده و جامعه مواجه هستند. در شهرها دوستدار سالمند، نه تنها به رفع و رجوع این مشکلات توجه میشود، بلکه تعامل بين نسلها در رويدادهاى مختلف در كنار هم مدنظر بوده و باعث میشود حس احترام در سالمندان ایجاد گردد(Organization WH, 2007). در چنین شهرهایی، فضاي شهري، فرايندي اجتمـاعي- مكـاني اسـت و چون ريشـه در روندهاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي دارد، بایستی توامان و با همه اجزا مدنظر قرارگیرد. در این شرایط، مدیران و سیاستگذاران شهری بایستی كارگزاران موجود را به نحوی كنـار هـم آورند كـه رفتـاری همراستا با ساختارهاي اجتماعي- مكاني داشتهباشند. اگر چنین هدفی مدنظر باشد، عناصر فني، خلاق و اجتماعي(مدنیپور، 1383)، همگي دست در دست همه داده و جمیع گروههای اجتماعی و به خصوص سالمندان را بهرهمند خواهند ساخت. به بیان دیگر، ورزش و افزایش راهکارهای سلامتی، افزایش قابلیت بیمههای درمانی و پیشگیری قبل از درمان، دعوت و ارجنهادن به حضور آنها در فعالیتهای اجتماعی و مدنی، ارائۀ راهکارهایی برای رسیدگی به مشکلات آنها به صورت خارج از نوبت و برطرف کردن نیازهای مهم سالمندان، درنهایت به دلگرمی بیشتر، حضور پررنگتر و احترام اجتماعی این قشر ارزشمند در جامعه منجر میشود(Sarason and Sarason, 1995, 45).
فراهم بودن کار و سرگرمی برای سالمندان، یکی از شاخصهای مهم و اساسی در شکلگیری و توسعه شهرهای سالمندمدار محسوب میشود. چرا که بسيارى از سالمندان اشتياق، ميل، تجربه و صلاحيت لازم براى كار كردن را دارند. از همینرو، در يك شهر دوستدار سالمند، فرصت براى اشتغال سالمندان وجود دارد(Khoddam et al., 2022, 5745). در چنین شهرهایی، بازنشستگى نه یک اجبار که انتخابی آگاهانه است. شهرهای سالمندمدار، تبعيضات سنى به خصوص در زمینه دسترسى به كار را بر نمیتابند. به همین دلیل، در این شهرها، بنگاههاى كاريابى زیادی براى سالمندان وجود دارد و مشاغل پارهوقت يا مشاغل فصلى زیادی برای سالمندان در دسترس میباشد. حتی در برخی از کشورهای توسعه یافته، شرایطی فراهم شدهاست که سالمندان بعد از بازنشستگى، براى كسب مهارتهاى جديد، آموزش ببینند. از آنجا که شهروندان این توان و فرصت را دارند که توانمندی خود را بالابرده و از حمایت سازمانهای مختلف اجتماعی بهرهمند شوند، پاداش و دستمزد منصفانهای در مقابل کار خود دريافت کرده و برخی از کسوری که در سایرگروههای سنی مطرح است(از جمله بیمه و بازنشستگی)، برای سالمندان مدنظر نیست(نعمتی و آقابخشی، 1392، 27). در حقیقت، سالمندان جامعه با توجه به عواملی چون ورود به دورۀ بازنشستگی، نداشتن اشتغال به کار، تنهایی، نداشتن حمایت اجتماعی، صنعتیشدن جوامع و انفکاک عاطفی- روانی افراد خانواده، درمعرض خطر و تهدید قرار دارند. پیشگیری از این روند، مستلزم فراهم ساختن امکانات فرهنگی- تفریحی برای سالمندان در گروههای سنی متعدد است(Evans, 2003, 9).
یکی دیگر از شاخصهایی که در ارزیابی شهرهای دوستدار سالمند استفاده میشود، خدمات سلامتى است. در شهر دوستدار سالمند، خدمات سلامتى بايد در تمامى نقاط آن در دسترس بوده و حمل و نقل به اين مكانها به آسانى با وسايل نقليهى مختلف امكانپذير باشد. همچنین ضرورت دارد که اطلاعات دربارهى خدمات سلامت و حمايت اجتماعی،ى روشن و دردسترس باشند. علاوه بر آن، بایستی ارائهدهندگان خدمات سلامتى، مهارت لازم براى برقرارى ارتباط و ارائهى خدمات به سالمندان را داشته و رفتارى محترمانه نسبت به سالمندان در پیش بگیرند(Organization WH, 2007). فراهم شدن شرایط برای گذران اوقات فراغت هم در همین حوزه، مقوله بسیار مهمی است. به طوری که در کشورهایی مانند آمریکا، گذران درست اوقات فراغت، مهم ترین بعد سلامتی سالمندان آمریکایی و کلید اصلی سالمندی سالم قلمداد شده است(Shottun, 2003, 12).
دسترسی به ارتباطات و اطلاعات در تمام شهرها ضروری بوده، اما در شهرهای دوستدار سالمند، این امکانات حیاتی محسوب میشود. در شهرهای دوستدار سالمند، اطلاعات به صورت هميشگى و قابل اطمينان توسط شهردارى و يا سازمانهاى داوطلبانه در نزديكى محل سكونت سالمندان و يا نزديك محلهايى كه معمولأ سالمندان با آنها سر و كار دارند، در دسترس قرار میگیرد. شهری دوستدار سالمندان محسوب میشود که مسئولین تلاش نمایند تا اطلاعات در بروشورها واضح و خوانا و با حروف بزرگ در اختیار قرارگیرد و حتی تلفنهاى خدمتدهنده، اطلاعات لازم را به صورت آرام و شمرده به سالمندان ارائه نمایند. همچنین بایستی تجهيزات الكترونيكی موجود در بانكها و يا مكانهاى ديگر، دكمههاى بزرگ با حروف درشت داشتهباشند. دسترسى به اينترنت و كامپيوتر مجانى و يا با هزينهى اندك درمكانهاى عمومى، از ضرورتهای اولیه شهرهای دوستدار سالمند محسوب میشود(Organization WH, 2007).
در شهرهایی که شعار دوستداری سالمندان را سر میدهند، بایستی به منظور ارائهى خدمات سلامتى متناسب با شرايط خاص این گروه، پرسنل و زیرساختها را به نحوی آمادهسازی نمایند که ضمن تامین بالاترین کیفیت زندگی برای آنان، از تجربه، دانش و مهارتهای سالمندان در بالاترین سطح بهرهبرداری به عمل آید. بهطورکلی، در شهرهای دوستدار سالمند، تلاش اصلی بر آن قرار دارد تا ابعاد انسانی فضا پررنگتر شود. گرچه این روند اغلب توسط معماران و شهرسازان نادیده گرفته شده و میشود، اما اکنون جامعهشناسان، اقتصاددانان و جغرافیدانانی که به حوزه برنامهریزی شهری وارد شدهاند، تلاش نمودهاند از ابعاد فیزیکی و کالبدی کاسته شده و شاخصهای اجتماعی و انسانی جایگاه بالاتری پیدا نماید.
در واقع، تلاش برای منسجم ساختن ابعاد اجتماعی و فیزیکی فضا یا به عبارتی، متندار ساختن فضای فیزیکی با رویههای انسانی، گامی مهم در درک ما از فضا محسوب شده(نعمتی و آقابخشی، 1392، 23) و میتواند امکانات و خدمات بهتر و اساسیتری به همه شهروندان به خصوص سالمندان ارائه نماید. بر این اساس، چنانچه سیاستهای دولت در جهت آمادهسازی شهر دوستدار سالمند، تدوین شدهباشد، باید همه یا حداقل بخشی از شاخصهای مورد اشاره در این بخش را تامین نماید(Buffel, 2022, 1). در مجموع از نظر سازمان بهداشت جهانی، شهرهای دوستدار سالمند شامل آن دسته از فضاهای شهری می‌شوند که توزیع خدمات عمومی در آنها به گونه‌ای است که حداکثر تناسب با نیازها و محدودیت‌های افراد سالمند را دارد. بر اساس این تعریف، خدمات حملونقل، امور اداری، شبکه‌های مخابراتی و ارتباطات رسانه‌ای، ساخت‌وساز اماکن و طراحی معماری شهری و خدمات فرهنگی و بهداشتی به شکلی ارائه میشود که افراد سالمند بدون وابستگی یا با دریافت حداقل کمک از دیگران، بتوانند از این امکانات بهرهمند شوند. علاوه بر این، در چنین شهرهایی توجه به نیازهای افراد سالخورده به مثابه ضرورتی در شاخصهای فرهنگی و تعاملات بین فردی، مدنظر قرار میگیرد(جدول 2).
جدول 2. شاخصها، مولفهها و گویههای شهر دوستدار سالمند
Table 2. Indicators, components and items of the elderly-friendly city
شاخص | مولفهها | مهمترین گویهها | محققان |
فضاهای باز و ساختمانها | محیط برون شهری و ساختمانهای عمومی | تحرک، استقلال و کیفیت زندگی | Fitzgerald & Caro, 2014 |
حمل و نقل | دسترسی و سهولت | دسترسی، ارزانی، پوشش مناسب و سهولت استفاده | نعمتی و آقابخشی، 1392 |
مسکن | فراوانی، ارزانی، امکانات | قیمت، آب، برق، گاز، تلفن، امنیت، وسعت و راحتی | Organization WH, 2007 |
مشارکت اجتماعی | فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی، معنوی و همراهی با خانواده | ارتباط با دوستان، همکاران، خانواده و احساس ارزشمندی | استبصاری و همکاران، 1399 |
تکریم و مشمولیت | احترام و بی اعتنایی | تعامل با نسل های دیگر، تکریم در خانواده و اجتماع | نعمتی و آقابخشی، 1392 |
اشتغال | احساس ارزشمندی و تامین درآمد | بنگاههای کاریابی، اشتغال انتخابی، اشتغال پاره وقت | Organization WH, 2007 |
خدمات سلامتی | دسترسی، قمیت و فراوانی | نزدیکی مراکز درمانی، قیمت مناسب، بیمه و رفتار محترمانه | استبصاری و همکاران، 1399 |
اطلاعات و ارتباطات | دسترسی، قابلیت اطمینان و استفاده | دسترسی، خوانایی، امکان استفاده، به روزرسانی | Organization WH, 2007 |
روش تحقیق
این بررسی به لحاظ ماهیت از نوع تحقیقات توصیفی و تحلیلی بوده و به جهت هدف، کاربردی محسوب میشود. شهرهای منتخب در این بررسی کلانشهرهای ایران بودند که تا سال 1390، حداقل امکانات را برای شهر دوستدار سالمند، فراهم آورده بودند. در واقع، علیرغم این که بسیاری از کلانشهرها و حتی شهرهای متوسط ایران در دوره 1400، این حداقلها را دارا بودند، در این مطالعه وارد نشدند. چرا که امکان مقایسه به دلیل نبود اطلاعات در دوره 1390، وجود نداشت. دادههای مورد نیاز در دو مقطع زمانی مختلف در سالهای 1390 و 1400، از طریق پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شد. این پرسشــنامه دارای دو بخشــ شــامل مشـخصات جمعیـت شـناختی (سـن، جنـس، وضعیـت تاهـل و سـطح تحصیـلات، مسـکن، منطقـه مسـکونی، درآمـد، وضعیـت اشــتغال) و بخــش دوم شــامل چــک لیســت شــهر دوســتدار سـالمند بـود. ایـن پرسشـنامه بـر اسـاس معیارهـای اسـتاندارد ســازمان بهداشــت جهانــی تدویــن شــده و بــرای اســتفاده در ایـران بومـیسـازی شـد. پایایـی ابـزار مطالعـه بـه روش هــمســازی درونــی و ارزیابــی مقــدار آلفــای کرونبــاخ(در حد 81/0) مــورد ارزیابــی قــرار گرفت. نمونه مورد نیاز برای این بررسی طبق فرمول کوکران و خطای 5 درصد 384 نفر از جمعیت شهرهای منتخب تعیین شد که به جهت افزایش اطمینان این میزان به 500 مورد افزایش پیدا نمود. این تعداد با توجه به نسبت جمعیت شهرهای مورد مطالعه، به شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز به ترتیب 259، 90، 58، 47 و 46 نفر اختصاص پیدا کرد. در این بررسی، تلاش شد تا جایی که امکان دارد، از نمونه گزینش شده در سال 1390 در سال 1400 هم مصاحبه به عملآید، اما به دلایل مختلف و از جمله فوت، جا به جایی و یا ناتوانیهای مختلف برخی از سالمندان، تنها 47 درصد از نمونه قبلی در گروه اخیر حضور داشتند.
دادههـای توصیفـی در دو بخـش مجـزا مـورد تجزیـه و تحلیـل قــرار گرفــت. بخــش اول پرسشــنامه شــامل ویژگیهــای جمعیــت شــناختی (8 ســوال) و بخــش دوم پرسشــنامه شــامل ســوالات مربــوط بــه هشــت مولفــه ســازنده مفهــوم شــهر دوســتدار ســالمند (بناهــا و فضاهــای بــاز شــهری، حمــل و نقــل، مســکن، مشــارکت اجتماعــی، تکریــم ســالمندان و شــمول اجتماعــی، مشــارکت شــهروندی و اشــتغال، ارتباطــات و اطلاعـات، حمایـت اجتماعـی و خدمـات سـلامتی) بـود. همانطور که بیان شد و از آنجا که در تحقیقات قبلی، تعداد گویههای هر شاخص بسیار اندک انتخاب شدهبود، در این بررسی با استفاده از مصاحبه اکتشافی از صاحبنظران این حوزه، گویههای هر شاخص به تفکیک تعیین و با توجه به شرایط ایران، بومیسازی گردید. بر این اساس، پرسشـنامه دوم دارای 102 سـوال بود که تمامی گویهها را شامل میشد.
ســوالهای زیرشــاخصها بــه ترتیــب و پشــت سـر هـم تنظیـم شـد؛ بـه نحـوی کـه سـوال 1 تـا 12 مربــوط بــه معیــار فضاهــای بــاز و ســاختمانها، ســوال 13 تــا 29 مربـوط بـه معیـار حمـل و نقـل، سـوال 30 تـا 36 مربـوط بـه معیـار مسـکن، سـوال 37 تـا 44 مربـوط بـه معیـار مشـارکت اجتماعـی، سـوال 45 تـا 53 مربـوط بـه معیـار تکریـم سـالمندان و مشــمولیت اجتماعــی، ســوال 54 تــا 61 مربــوط بــه معیــار مشــارکت شــهروندی، ســوال 62 تــا 72 مربــوط بـه معیـار ارتباطـات و اطلاعـات، سـوال 73 تـا 84 مربـوط بـه معیـار خدمـات سـلامتی و محلـی اختصاص داشت.
پرسشـنامه بـه صـورت طیــف لیکــرت (بلــی(4)؛ تا حدودی(3)؛ نمیدانم(2) و خیــر(1)تنظیم گردید. در نتیجـه، نمـره کل یـک فـرد از 102 تـا 408 متغیـر بود و نمـره پاییـنتـر به معنی آن بود که فـرد از ارائـه و توزیـع خدمـات شـهری مناسـب سـالمند، رضایـت کمتـری دارد.
در این بررسی همانند سایر تحقیقات به انجام رسیده در این حوزه، وقتی میانگیـن نمـرات ســالمندان در رابطــه بــا شــاخصهای شــهر دوســتدار ســالمند کمتــر یــا مســاوی 5/2 بود، نامطلــوب بــودن وضعیت را نشان میداد و اگــر بیشــتر از 5/2 بود، حــد مطلــوب آن شــاخص را تعیین مــیکرد.
روش اولویــتبنــدی بــر اســاس شــباهت بــه راه حــل ایــدهآل (تاپســیس) از انــواع مدلهــای تصمیــمگیــری بــر اســاس چنــد شــاخص اســت کــه مطابق آن، ابتــدا ایــدهآلهــای مثبــت (بهتریـن حالـت) و ایـده آلهـای منفـی(بدتریـن حالـت) بـرای هر یـک از شـاخصها محاسـبه شـده و سـپس فاصلـه هـر گزینـه از ایــدهآلهــای مثبــت و منفــی محاســبه و همچنیــن میــزان نزدیکـی هـر گزینـه بـه راه حـل ایـدهآل محاسـبه و در نهایـت گزینههـا رتبـهبنـدی شدند. بر این اساس، گزینـه منتخـب، گزینـهای بود کـه حداقل فاصلـه را از ایـدهآلهـای مثبـت و بیشـترین فاصلـه را از ایـدهآلهـای منفـی داشـت. گزینـه منتخـب در دامنـه بیــن صفــر تــا یــک قــرار گرفته و عــدد یــک بهتریــن گزینــه بود. پــس از جمــعآوری دادههــا، پــردازش دادههــا بــا اســتفاده مدلهای چندمعیارها و نرمافزار SPSS، به انجام رسید.
یافتهها
در این بررسی، اطلاعات 500 نفر از سالمندان پنج کلانشهر ایران، یعنی تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز وارد تحلیل نهایی شد. بررسی خصایص جمعیتشناسی نمونه مشارکتکننده در دو دوره نشان داد که میانه سنی پاسخگویان در دوره اول 5/66 و در دوره دوم 8/74 سال بوده و بیشتر پاسخگویان در هر دو دوره در سنین بین 60 تا 85 سال، قرار داشتند. در بررسی سال 1390 و 1400 تنها حدود 45 درصد پاسخگویان خانم بوده و اکثر مشارکت کنندگان(80 درصد) دارای تحصیلات کارشناسی و بالاتر بوده و تنها 9 درصد در دوره اول و حدود 4 درصد هم در دوره دوم، تحصیلات خود را پایینتر از دیپلم اعلام کردهاند. در دوره اول، بالغ بر 86 درصد پاسخگویان مالک واحدی مسکونی در اختیار خود بودند که این میزان در دوره دوم به حدود 84 درصد تقلیل یافتهاست. از نظر میزان درآمد ماهانه، متوسط درآمد پاسخگویان در سال 1400، حدود 6 میلیون تومان و در سال 1399، تقریبا 2 تومان بودهاست(جدول 3).
جدول 3. مشخصات جمعیتشناختی نمونه شرکتکننده در تحقیق
Table 3. Demographic characteristics of the sample participating in the research
شرح | طبقه | 1390 | 1400 | ||
تعداد | درصد | تعداد | درصد | ||
جنسیت | زن | 231 | 1/45 | 226 | 2/45 |
مرد | 269 | 9/54 | 274 | 8/54 | |
گروه سنی | 60 تا 70 | 188 | 5/37 | 181 | 2/36 |
71 تا 80 | 145 | 9/28 | 149 | 8/29 | |
بالاتر از 80 | 167 | 3/33 | 170 | 0/34 | |
وضعیت تاهل | دارای همسر | 288 | 6/57 | 275 | 0/55 |
فاقد همسر | 212 | 4/42 | 225 | 0/45 | |
تحصیلات | کمتر از دیپلم | 46 | 2/9 | 21 | 2/4 |
دیپلم و فوق دیپلم | 55 | 0/11 | 60 | 0/12 | |
کارشناسی | 205 | 8/40 | 213 | 6/42 | |
کارشناسی ارشد | 125 | 8/24 | 131 | 2/26 | |
دکتری | 71 | 2/14 | 75 | 0/15 | |
درآمد(تومان) | کمتر از 5 | 179 | 8/35 | 98 | 6/19 |
5 تا 8 | 121 | 2/24 | 129 | 8/25 | |
بالاتر از 8 | 200 | 0/40 | 273 | 6/54 | |
مسکن | مالک | 431 | 2/86 | 421 | 2/84 |
مستاجر | 56 | 2/11 | 67 | 4/13 | |
در قبال خدمت | 13 | 6/2 | 12 | 4/2 | |
مطابق جدول 3، اگر قرار باشد بر اساس اطلاعات جمعیتشناسی در مورد کیفیت زندگی سالمندان کشور قضاوت کنیم، در طی 10 ساله 1390 تا 1400، افراد دارای همسر و درصد مالکین دچار افت شده و در مقابل میزان درآمد و درصد افراد با مدرک کارشناسی ارشد، افزایش داشتهاند.
بر اساس اطلاعات ارائه شده در جدول 4، شهر تهران در زمینه سلامت و ارتباطات پیشرفتهای مناسبی داشته، اما در بخش ساختمان، مسکن، مشارکت، تکریم و اشتغال دچار افت اساسی شدهاست. بیشترین افت در این ارتباط در حوزه مشارکتهای اجتماعی حادث شدهاست. در شاخص حمل و نقل، شهر تهران در دو دوره 1390 و 1400، تغییر فاحشی را نشان ندادهاست(جدول 4).
جدول 4. امتیاز زیر شاخصهای شهر دوستدار سالمند
Table 4. The score of the following indicators of the elderly-friendly city
شرح | تهران | مشهد | اصفهان | شیراز | تبریز | |||||
| 1390 | 1400 | 1390 | 1400 | 1390 | 1400 | 1390 | 1400 | 1390 | 1400 |
فضاو ساختمان | 483/0 | 327/0 | 302/0 | 324/0 | 604/0 | 628/0 | 350/0 | 397/0 | 490/0 | 499/0 |
حمل و نقل | 717/0 | 721/0 | 319/0 | 421/0 | 573/0 | 599/0 | 573/0 | 599/0 | 502/0 | 526/0 |
مسکن | 774/0 | 569/0 | 619/0 | 583/0 | 153/0 | 256/0 | 541/0 | 589/0 | 464/0 | 412/0 |
مشارکت | 775/0 | 368/0 | 618/0 | 601/0 | 540/0 | 589/0 | 244/0 | 387/0 | 463/0 | 432/0 |
تکریم | 580/0 | 439/0 | 451/0 | 421/0 | 680/0 | 688/0 | 251/0 | 396/0 | 360/0 | 378/0 |
اشتغال | 745/0 | 523/0 | 625/0 | 609/0 | 570/0 | 506/0 | 110/0 | 235/0 | 230/0 | 326/0 |
ارتباطات | 610/0 | 724/0 | 580/0 | 583/0 | 700/0 | 778/0 | 230/0 | 333/0 | 161/0 | 369/0 |
خدمات سلامت | 658/0 | 723/0 | 550/0 | 559/0 | 580/0 | 589/0 | 335/0 | 391/0 | 265/0 | 374/0 |
نمره کل | 057/2 | 394/4 | 98/1 | 101/4 | 081/2 | 633/4 | 905/1 | 327/3 | 907/1 | 316/3 |
شاخص شهر | 668/0 | 549/0 | 508/0 |
| 550/0 | 579/0 | 329/0 | 416/0 | 367/0 | 415/0 |
محاسبات صورت گرفته در ارتباط با شهر مشهد نشانگر آن است که این شهر در سه شاخص ساختمان، حمل و نقل و سلامت پیشرفت داشته و بالاترین سطح پیشرفت هم مربوط به حمل و نقل بودهاست. شاید یکی از دلایل اصلی آن، راهاندازی قطار شهری و حذف ترافیکهای پرحجم مسیرهای اصلی این شهر باشد. در عوض شهر مشهد، در تکریم، مسکن، مشارکت و اشتغال هم دچار افول بوده و بالاترین سطح تنزل مربوط به شاخص تکریم بودهاست. سایر شاخصهای در بازه 10 ساله 1390 تا 1400، تغییر مهمی را تجربه نکردهاند.
اوضاع شهر اصفهان تقریبا متفاوت از شهرهای مشهد و تهران بودهاست. چرا که در این شهر تقریبا اغلب شاخصها با بهبود نسبی روبرو بودهاند. به خصوص در ارتباط با شاخصهای مسکن، ارتباطات، مشارکت، ساختمان و حمل و نقل این ارتقا قابل ملاحظهاست. در شاخصهای تکریم و سلامت، تفاوت چندانی پیدا نکرده و تنها شاخصی که در دوره 1400 نسبت به سال 1390 دچار افت شدهاست، وضعت اشتغال سالمندان بودهاست. شاید یکی از دلایل این امر آن باشد که در اصفهان، انواع و اقسام تعاونیهای خیریهای فعال هستند که در تامین مسکن سالمندان و جوانانی که ازدواج کردهاند، اثرگذارند. علاوه بر آن ظاهرا شهر اصفهان به دلیل واقع شدن در منطقه نسبتا هموار، محدودیت کمتری در زمینه زمین دارد و همین امر، تامین زیرساختهای اصلی را تسهیل میکند.
روند تحولات شاخصهای مربوط به شهر دوستدار سالمند در شیراز عمدتا رو به بهبود داشته و تقریبا همه شاخصها ارتقا پیدا کردهاند و در این شهر، حتی یک مورد با افت روبرو نبودهاند. در این میان، بیشترین تغییر مربوط به تکریم، مشارکت، اشتغال و ارتباطات بودهاست. ردیفهای بعدی، به شاخصهای سلامت، مسکن و ساختمان اختصاص داشتهاست. یکی از دلایل این امر، آن است که این شهر چون جدیدا به حوزه شهرهای دوستدار سالمندان ورود پیدا کردهاست، اعتبارات بیشتری از دولت گرفتهاست. ضمن این که بسیاری از کارگرانی که برای کار و فعالیت اقتصادی به کشورهای حاشیه خلیج فارس میروند، دوران بازنشستگی را به این شهر بازگشته و در تامین امکانات و تجهیزات مورد نیاز سالمندان، فعالیت گستردهای دارند.
تبریز نیز همانند شهر شیراز بیشترین تحولات را در بخش مثبت طی کرده و تنها تفاوت این شهر با شیراز در آن است که علیرغم تجربه پیشرفتهای اساسی در زمینه ارتباطات، سلامت و اشتغال، میزان تحولات شاخصهای ساختمان، حمل و نقل و تکریم زیاد نبودهاست، استقرار این شهر در پهنهای کوهستانی و پرشیب، در این تنگنا بیتاثیر نبودهاست. علاوه بر آن، در این شهر بر خلاف شیراز، دو شاخص مسکن و مشارکت در سال 1400 نسبت به سال 1390، دچار افت اساسی شدهاست.
در مجموع، شاخصهای ساختمان، مسکن، مشارکت و اشتغال در سال 1400 نسبت به سال 1390 دچار افت شده و شاخصهای حمل و نقل، ارتباطات و سلامت، روند رو به رشدی را تجربه کردهاند. ظاهرا تنها شاخصی که در طی این مدت بدون تغییر باقیماندهاست، شاخص تکریم میباشد. به لحاظ اولویت میتوان عنوان نمود که در سال 1390، شاخص حمل و نقل، مشارکت و مسکن در جایگاه اول تا سوم قرار داشته و شاخص ساختمان، در جایگاه آخر قرار گرفتهاست. وضعیت سایر شاخصها بدون تفاوت اساسی در بخش میانه میباشد. این شرایط در سال 1400، تا حدودی همانند سال 1390 باقیمانده و کماکان، جایگاه اول به حمل و نقل و ارتباطات اختصاص یافته و ساختمان کما فیالسابق در پایینترین رده باقیماندهاست.
در دستهبندی به لحاظ نمره کل، مشخص گردید که در سال 1390 شهر تهران در جایگاه اول و اصفهان و مشهد با اختلاف زیاد به ترتیب در جایگاه دوم و سوم قرار گرفتهاند. در این سال، شیراز جایگاه آخر را به خود اختصاص دادهاست. در سال 1400، اصفهان در بالاترین رتبه قرار گرفته و بعد از آن شهر تهران در رتبه دوم و مشهد با اختلاف نه چندان زیاد، در رتبه سوم میباشد. در این سال، شیراز با یک رتبه ارتقا به جایگاه چهارم صعود نموده و تبریز با اختلاف بسیار ناچیزی در آخرین رده و بعد از شیراز قرارگرفتهاست(شکل 1).
در این بررسی، شــاخص شــهر دوســتدار ســالمند بعد از اسـتاندارد شدن نمـرات مشخص شدهاست. به این معنا که عدد به دست آمده مقداری بیشتر از صفر و کمتر از یک میباشد. از آنجا که در نمرات استاندارد شدهاست، عدد بیشتر، به معنی بهتر بودن شرایط آن شاخص خاص میباشد. مطابق نمرات محاسبه شده، در سال 1390، تنها سه شهر تهران، اصفهان و مشهد، امتیازی بالاتر از 50/0 را به خود اختصاص دادهاند و تناسب بیشتری با سطح ایدهآل مثبت نشان میدهند. این در حالی است که وضعیت دو شهر تبریز و شیراز در همین سال، به دلیل این که فاصله بسیار بیشتری با سطح ایدهآل دارند، شرایط چندان مطلوبی ندارند. در سال 1400، این وضعیت تقریبا بدون تغییر همچنان برقرار بوده و شهرهای تبریز و شیراز، علیرغم تلاش گسترده، همچنان در فاصله دورتری از سطح ایدهآل قرار داشتهاند.
محاسبه شاخص نهایی شهر دوستدار سالمند برای دو سال مختلف نشانگر آن است که علیرغم بهبود اندک این شاخص در سال 1400 نسبت به سال 1399، میزان تفاوت بسیار اندک(کمتر از یک هزارم) و تقریبا قابل اغماض است. در نتیجه، اقدامات انجام شده برای تحقق شهر دوستدار سالمند در کلانشهرهای ایران جدی و اساسی قلمداد نمیشود. این در حالی است عملکرد شهرهای مختلف در این زمینه کاملا متفاوت بودهاست.
شکل 1. نمره کل کلانشهرهای مورد بررسی در سالهای 1390 و 1400
Figure 1. The total score of the surveyed cities in 2012 and 2021
مطابق شکل 2، تقریبا تمام شهرهای مورد بررسی در طی 10 سال اخیر، روند رو به رشدی را تجربه کردهاند. پایتخت در این دوره دچار افت اساسی شده و از ضریب 668/0 به 549/0 رسیدهاست. این در حالی است که در همین دوره مشهد با کمترین تغییر(حدود 5 هزارم) در جایگاه چهارم قرار دارد، شهرهای شیراز، تبریز و اصفهان به لحاظ ارتقا شاخص شهرهای دوستدار سالمند، به ترتیب با 087/0؛ 048/0 و 029/0 تغییر در رتبههای اول تا سوم جای گرفتهاند. بر این اساس، میتوان گفت که اگرچه پیشرفتهای حادث شده بسیار اندک است، اما شهر شیراز با تحولات بسیار اساسیتری در این زمینه روبرو بودهاست(شکل 2).
شکل 2. شاخص نهایی کلانشهرهای مورد بررسی در سالهای 1390 و 1400
Figure 2. The final index of the investigated metropolises in 2012 and 2021
این یافته با نتایج اغلب تحقیقاتی که در این زمینه به انجام رسیدهاست، هماهنگ میباشد(غلامی و همکاران، 1401؛ ایزانلو و همکاران، 1400؛ استبصاری و همکاران، 1399؛ تاجور و همکاران، 1399؛ خزایی و همکاران، 1397؛ ایلالی و ترقی، 1397؛ نظمفر و همکاران، 1397؛ ایرانشاهی و قلعهنویی، 1396؛ زرقانی و همکاران، 1394 و نعمتی و آقابخشی، 1392).
در این بررسی مشخص گردید که شهر تهران که در سال 1390 شرایط بهتری از سایر کلانشهرهای مورد بررسی داشتهاست، اگرچه در سال 1400، با افت شدید مواجه بوده، ولی همچنان نیز در جایگاه نخست قرار دارد و در اغلب شاخصها، همچنان از سایر کلان شهرهای مورد بررسی، وضعیت بهتری را نشان میدهد. این امر به شرایط متعددی بستگی دارد که یکی از آنها، عوامل سیاسی و اجتماعی است که پایتختها را در شرایط متفاوتی از سایر شهرهای بزرگ کشور قرار میدهد. در واقع، اولین تلاشهای برای رسیدن به اهداف شهر دوستدار سالمند در همین شهر آغاز شده و شاید یکی از دلایل که پیشرو بودن این شهر را باعث شدهاست، تمرکز امکانات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کنار حضور گستردهتر کهنسالان در بدنه سیاستگذاری این شهر باشد. این یافته با نتایج کار نعمتی و آقابخشی(1392) و همچنین استبصاری و همکاران(1399) هماهنگ میباشد. البته یافتههای این بررسی با برخی از تحقیقات که نشان دادهاند که شهرهای کوچک در این زمینه، شرایط بهتری از شهرهای بزرگتر دارند، اختلاف دارد(نظمفر و همکاران، 1397 و امینینژاد و همکاران، 1401). یکی از دلایل این امر را بایستی به مقایسهای بودن تحقیق کنونی نسبت داد. زیرا تاکنون هیچ تحقیقی در زمینه تحولات حادث شده در شاخصهای شهر دوستدار سالمند در دورههای زمانی مختلف به شکل مقایسهای به انجام نرسیده است که بتواند نشان دهند، شرایط تحول این شاخصها در سایر شهرها چگونه بودهاست.
در این بررسی در هر دو دوره و در اغلب شهرها، بدترین شرایط به وضعیت شاخص فضا و ساختمانها تعلق گرفت. این یافته در کار ایرانشاهی و قلعهنویی(1396) که ابعاد و اندازه بلوکهای ساختمانی و نیز فضاهای عابر پیاده را به عنوان ضعیفترین شاخصها به دست آورده بودند، هماهنگ میباشد. البته نتایج بررسی حاضر با کار ایلالی و ترقی(1397)، که کمبود خدمات سلامتی و مسکن را مهم قلمداد کرده بودند، اندکی تفاوت دارد. دلایل این اختلاف را باید در شرایط، جمعیتی و موقعیت سیاسی شهرهای مورد مطالعه مشاهده کرد. در حقیقت، وجود مشکلات در چنین شهرهایی با توجه به وسعت و جمعیت کلانشهرها، طبیعی به نظر میرسد. شاید به همین دلیل است که در کار نظمفر و همکاران(1395) که در شهر بوکان به عنوان یک شهر کوچک به انجام رسیدهاست، بزرگترین نگرانی به اطلاعات و ارتباطات مربوط بودهاست.
یکی دیگر از یافتههای اساسی این تحقق آن بود که وضعیت شاخص حمل و نقل، به جز تهران، در اغلب کلانشهرها روند رو به رشدی را طی کردهاست. شاید یکی از دلایل این امر آن باشد که در سالهای اخیر بهرهبرداری و توسعه قطار شهری در این شهرها، تحولات گستردهای را در زمینه حمل و نقل به وجود آوردهاست. با این وجود، هنوز هم شاخصهای شهر دوستدار سالمند در این شهرها با وضعیت ایدهآل فاصله زیادی دارد. این در حالی است که در بررسی زرقانی و همکاران(1394)، در شهر مشهد نشان دادهاست که وضعیت تمام شاخصها به جز بهداشتی در وضعیت مناسبی قرار دارد. اگرچه در بخش شاخصهای بهداشتی هماهنگی نسبی بین یافتههای تحقیق حاضر و تحقیق این گروه دیده میشود، اما شاید بتوان دلیل اختلاف در سایر شاخصها را به نمونه اندک تحقیق کنونی و اخذ نمونه از جمعیت 65 سال و بیشتر در کار قبلی نسبت داد. چرا که با توجه به این که در بررسی حاضر مشهد در کنار سایر کلانشهرها مطالعه شده، اخذ نمونه بزرگتر ممکن نبودهاست. به همین دلیل، به نظر میرسد که حجم نمونه تاثیر قابل انکاری بر اخذ نتایج دارد. علاوه بر آن، به نظر میرسد کسانی که در سنین پایینتر قرار دارند، انتظارات بیشتری مطرح میکنند.
در این بررسی مشخص شد که علیرغم پایین بودن وضعیت شاخصهای شهر دوستدار سالمند در اغلب شهرها، شهرهای رده پایینتر از نظر جمعیتی، تلاشهای قابل توجهیتری را در این زمینه به انجام رساندهاند. به عنوان مثال، در حالی که تهران در طی 10 سال مورد مطالعه در اغلب شاخصها دچار افت اساسی شدهاست، اما شهرهای تبریز و شیراز، پیشرفتهای قابل ملاحظهای را در این زمینه بدست آوردهاند. این امر نشانگر آن است که با افزایش جمعیت سالمند، تقاضا برای خدمات مورد نیاز این گروه، رو به افزایش گذاشته و مدیران و مسئولان هم در پاسخ به این درخواست، به اقدامات و فعالیتهای خود در این زمینه سرعت بخشیدهاند. یافتهای که با برخی از تحقیقات به خصوص کار قنبری(1398) و امیرآبادی(1401)، هماهنگ میباشد.
نتیجهگیری
همانطور بیان شد تاکنون گویههای تعریف شده برای هر یک از شاخصهای شهر دوستدار سالمند، حداکثر 5 مورد بودهاست که این تعداد در این بررسی بالغ بر 10 گویه بودهاست. علاوه بر آن، در تحقیقات انجام شده در ارتباط با شهر دوستدار سالمند در ایران و حتی جهان، مقایسه دورههای زمانی در دستور کار نبودهاست. این در حالی است که در بررسی کنون، چون وضعیت شهرهای مورد اشاره، در دو دوره مختلف بررسی شدهاست، میزان پیشرفت دقیقتر تعیین گردیدهاست. با این وجود و از آنجا که ادعا مدیران و مسئولین شهری بر آن است که تسهیلات بیشتر و اساسیتری در سالهای اخیر برای فعالیت و زیست سالمندان در این شهرها به وقوع پیوستهاست، رضایت اندک سالمندان از این تسهیلات را بایستی به نوع عملکرد شهرداریهای نسبت داد. در واقع، شهرداریها با وجود آن که خدمات و تسهیلات متعددی را در اختیار شهروندان قرار میدهند، ولی به دلیل نوع عملکرد و ارتباطی که با شهروندان دارند، نمیتوانند رضایت آنها را جلب نمایند. شاید بتوان این تناقض را از طریق نظریه معروف مازلو در ارتباط با نیازهای قطبی و غیر قطبی توضیح داد. مطابق این نظریه، در هر دورهای از زندگی، نیازهای ویژهای از ارجحیت برخوردار هستند و دقیقا به این علت است که اگر در زمان و به شیوه درستی تامین نگردند، رضایت انسان را تامین نخواهند کرد. در حقیقت، از آنجا که مدیران و پرسنل شهرداری و حتی آنانی که طرحها و پروژههای شهری را طراحی و اجزا میکنند، از نیازهای خاص و ویژه سالمندان اطلاع دقیقی ندارند، عملکرد آنها همیشه با اما و اگرهای مختلفی روبرو خواهد بود. به همین دلیل، چنانچه بتوانند از حضور و مشارکت خود سالمندان بهرهبرداری نمایند، با هزینه کمتر و زمان کوتاهتری، رضایت بهتر و بیشتر این گروه را تامین خواهند کرد.
این مطالعه با هدف ارزیابی نتایج عملی سیاستهای تدوین شده برای دستیابی به شاخصهای شهر دوستدار سالمند در پنج کلانشهر ایران انجام گردید. بعد از احصای شاخصهای مورد قبول در ارتباط با شهرهای دوستدار سالمند، هشت شاخص مختلف انتخاب و دیدگاه سالمندان(گروههای سنی 60 سال و بالاتر) در ارتباط با کمیت و کیفیت نمود عینی این شاخصها در شهر مورد نظر در دو دوره مختلف، اخذ شد. یافتههای اساسی این بررسی نشان داد که به طورکلی، سیاستهای تدوین شده و پروژههای تعریف شدهبر آن اساس، نتوانسته است انتظارات جمعیت سالمند را برآورده نموده و در طی 10 سال اخیر، نه تنها پیشرفت قابل ملاحظهای نکرده، بلکه در برخی از شهرها به خصوص آنانی که قبل از این در ارتباط با آمادهسازی شهر برای زیست و مشارکت بهتر سالمندان پیشرو بودهاند، افت قابل ملاحظهی حادث شدهاست. در مجموع، میتوان عنوان داشت که سیاستها و اقدامات متعاقب آن در کلانشهرهای مورد بررسی نتوانستهاست به تحقق شهر دوستدار سالمند جامه عمل بپوشد.
پینوشتها
1. Outdoor Spaces and Buildings
2. Social Participation
3. Housing
4. Transportation
5. Respect and Social Participation
6. Civic Participation and Employment
7. Communication and Information
8. Community Support and Health Services
منابع
1. ارجمند سیاهپوش، اسحاق. (1394)، ارزیابی متغیرهای وضعیت توسعه پایدار شهری در شهر اندیمشک و ارائه مدل متناسب. مطالعات توسعه اجتماعی ایران. 8 (1)، 83-67. https://jisds.srbiau.ac.ir/article_9233_a291f28486e3e51b327896c4f04c72d0.pdf
2. استبصارى، فاطمه؛ رحيمى خليفه كندى، زهرا؛ استبصارى، كيميا؛ مصطفايى، داود. (1399). مفاهيم و شاخصهاى شهر دوستدار سالمند. فصلنامه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت. 8 (1)، 9-5. http://journal.ihepsa.ir/article-1-1281-fa.html
3. امیرآبادی، سعیدرضا. (1401). شیراز، شهر دوستدار سالمند. شیراز نوین. 162، 9-8. https://kelkesimin.com/product-category/ganjineye-nashr/
4. امینی، احسان؛ شبانی، امیرحسین؛ طغیانی، شیرین(1402)، تبیین مؤلفه‌های فضای شهری ویژه‌ی سالمندان با رویکرد روان‌شناسی محیطی (مطالعه موردی: منطقه 8 شهر شیراز). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 68، 426-403. http://jgs.khu.ac.ir/article-1-3982-fa.html
5. ایرانشاهی، ایوب؛ قلعهنویی(1396)، ارزیابی میزان مطابقت فضاهای شهری با شاخصهای شهر دوستدار سالمند (مطالعه موردی خیابان چهارباغ عباسی اصفهان). هویت شهر، 30، 76-69. http://ensani.ir/fa/article/download/488270
6. ایزانلو، فاطمه؛ باسخا، مهدی؛ محققی کمال، حسین. (1400). سنجش عدالت فضایی در شاخص شهر دوستدار سالمند تهران. سالمندشناسی. 8 (2)، 29-19. http://joge.ir/article-1-477-fa.html
7. ایلالی، احترام؛ ترقی، زهره. (1397). مقایسه نگرش سالمندان و مدیران به وضعیت شاخصهای دوستدار سالمند. مجله سالمندی ایران. 13 (2)، 248-236. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1318-fa.html
8. آرایی، علی، عزتپناه، بختیار و نظمفر، حسین(1400)، ارزیابی میزان رضایتمندی از تحقق ابعاد شهر دوستدار سالمند از منظر اجتماع محلی (مطالعه موردی: منطقه ۳ کلانشهر کرج). نگرشهای نو در جغرافیای انسانی، 52، 106-801. https://dorl.net/dor/20.1001.1.66972251.1400.13.4.3.8
9. تاجور، مریم؛ یاسری، مهدی؛ محمودی، رویا؛ کرمی، بدریه. (1399). اندازهگیری شاخص سالمندی فعال و تعیینکنندههای فردی آن در شهر تهران. مجله دانشکده بهداشت. 18 (2)، 158-139. http://sjsph.tums.ac.ir/article-1-5885-fa.html
10. حسنقلیزاده، علی؛ حاجلیو، فخرالدین، نخستین روحی، مهسا و جلوخانی، محمدرضا(1399)، تحلیل مکانی و ارزیابی فضاهای شهری از منظر شهر دوستدار سالمند (مطالعۀ موردی: منطقۀ 6 شهر تهران). پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 8(2)، 389-371. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2020.295771.1215
11. خزایی، مصطفی؛ امانی، مجتبی؛ داورپناه، مسعود. (1397). تحلیلی بر شهر دوستدار سالمند در ایران. جغرافیا و روابط انسانی1 (3)، 890-876. http://ensani.ir/fa/article/download/440614
12. زرقانی، هادی؛ خوارزمی، امیدعلی؛ جوهری، لیلا. (1394). ارزیابی شاخصهای شهر دوستدار سالمند در شهر مشهد با تاکید بر شاخصهای فرهنگی-اجتماعی. پژوهشهای جغرافیای انسانی، 47 (4)، 688-673. https://doi.org/10.22059/jhgr.2015.51385
13. صابریفر، رستم. (1388). تاریخ علم برنامهریزی شهری. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور. http://pnu.ac.ir/portal/home/
14. صابریفر، رستم. (1399). واکاوی احساس نابرابری و اثر آن بر مشارکت شهروندان در اداره کلان شهرها (مورد شناسی: شهر مشهد). جغرافیا و آمایش شهری و منطقهای. 10 (35)، 162-143. http://ensani.ir/fa/article/download/434004
15. غلامی، محمد؛ امینینژاد، غلامرضا؛ بناری، خداکرم(1401)، سنجش و ارزیابی شاخصهای شهر دوستدار سالمند (مورد مطالعه: شهر برازجان). برنامهریزی و توسعه محیطشهری، 5، 30-20. https://dorl.net/dor/20.1001.1.27833496.1401.2.5.1.4
16. غلامی، محمد؛ امینینژاد، غلامرضا؛ بناری، خداکرم. (1401). سنجش و ارزیابی شاخصهای شهر دوستدار سالمد(مورد مطالعه، شهر برازجان). فصلنامه سیاستگذاری محیط شهری. 2 (5)، 30-18. https://dorl.net/dor/20.1001.1.27833496.1401.2.5.1.4
17. فکوهی، ناصر. (1383). انسانشناسی شهری. تهران: نشر نی. https://nashreney.com/product
18. قنبری، ابوالفضل. (1398). تحلیل و بررسی شاخصهای شهر مطلوب سالمندان(مطالعه موردی: شهر تبریز). پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری. 7 (1)، 81-61. https://www.doi.org/10.22059/jurbangeo.2019.260333.924
19. مدنیپور، علی. (1383). طراحی فضای شهری(نگرشی بر فرایند اجتماعی-مکانی)، ترجمه فرهاد مرتضایی. تهران: شرکت پردازش و برنامهریزی شهری. https://chaponashr.ir/pardazesh-shahri
20. ممتاز، فریده. (1379). جامعهشناسی شهری. تهران: شرکت سهامی انتشار. https://www.gisoom.com/search/book/nasher
21. نصیری هند خاله، اسماعیل؛ رضاعلی، منصوره(1397)، بررسی تاثیر مولفه‌های کالبدی و اجتماعی بر تحقق‌پذیری شهر دوستدار سالمند؛ مطالعه موردی: شهر رشت. شهرپایدار، 1(4)، 87-73. 10.22034/jsc.2019.91139
22. نظمفر، حسین؛ علوی، حسین؛ صادقی؛ نسرین؛ عشقی، علی. (1397). امکانسنجی تحقق شهر دوستدار سالمند در شهرهای ایران، مطالعه موردی شهر بوکان. مطالعات شهری، 27، 78-67. https://urbstudies.uok.ac.ir/article_60845_ce6fa63e91a1715be914f490893697f5.pdf
23. نعمتی، داریوش؛ آقابخشی، حبیب. (1392). تهران شهر دوستدار سالمند، گام های آغازین تحقق نخستین پایتخت سالمندی جهان. پژوهش اجتماعی. 6 (118)، 44-15. https://www.sid.ir/paper/164844/fa
24. Buffel, T. (2022). Age-friendly cities and communities: Research to strengthen policy and practice. Journal of Aging and Social Policy. 6 (8), 1-13. https://doi.org/10.1080/08959420.2022.2049573
25. Calvo, E.; Williamson, J., 2008, Old-Age Pension Reform and Modernization Pathways: Lessons for China from Latin America, Journal of Aging Studies, 9(6), 74–87. https://doi.org/10.1016/j.jaging.2007.02.004
26. Evans, S. (2009). Community and Ageing: Maintaining Quality of Life in Housing with Care Settings. Bristol, Policy Press. https://doi.org/10.1332/policypress/9781847420718.001.0001
27. Fitzgerald, KG.; Caro, FG. (2014). An overview of age-friendly cities and communities around the world. Journal of Aging & Social Policy. 26 (1-2),1-18. DOI:10.1080/08959420.2014.860786.
28. Khoddam, H.; Dehghan, M.; Sohrabi, A.; Modanloo, M. (2022). The age–friendly cities characteristics from the viewpoint of elderly. Journal of Family Medicine and Primary Care. 9 (11): 5745-5751. https://doi.org/10.4103/jfmpc.jfmpc_1098_20
29. Lai, MM.; Lein, SY.; Lau, SH.; Lai, ML. (2016). Modeling Age-Friendly Environment, Active Aging, and Social Connectedness in an Emerging Asian Economy. Journal of aging research. 20, 52-63. DOI:10.1155/2016/2052380.
30. Li, D.; Shen, S. (2022). Social Environment and Healthy Investment Behavior: Joint Influence of Culture and Institution on China. Int. J. Environ. Res. Public Health. 19(1): 43-56. https://doi.org/10.3390/ijerph19010607
31. Lui, CW.; Everingham, JA.; Warburton, J.; Cuthill, M.; Bartlett, H. (2009). What makes a community age-friendly: A review of international literature. Australasian journal on
ageing. 28 (3),116-21. DOI:10.1111/j.1741-6612.2009.00355.x.
32. Sarason, I. G.; Sarason, B. R. (1985). Social support: Theory, Research and Applications. Dordrecht, The Netherlands, Martinus Nijhoff. https://books.google.co.uk/books?id=TWUltGziPsMC&newbks=0&source=gbs_navlinks_s
33. Shottun, L. (2003). The Role of Older People in Our Communities. Nurse Ethics, 10(4), 123-147. https://doi.org/10.1191/0969733003ne570oa
34. Steels, S. (2015). Key characteristics of age-friendly cities and communities: A review. Cities. 47, 45-52. DOI:10.1016/j.cities.2015.02.004
