تأثیر هجوم مغولان بر مفهوم و ساختار شهر ایرانی در روزگار ایلخانان
الموضوعات :
محمد حسن خادم زاده
1
,
شهاب الدین تصدیقی
2
1 - استادیار گروه مرمت و مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران
2 - دانشجوی دکترای معماری دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: ساختار شهر۱, دوره‌ی ایلخانی, پیشامغولی, مفهوم شهر, هجوم مغول,
ملخص المقالة :
تهاجم مغولان تخریب سازمان یافته ی بسیاری از شهرهای کشور را در پی داشت. سکونت گسترده‌ی کوچ‌نشینان مغول در کنار فروپاشی نظام اداری و اقتصادی سابق، باعث افول ساختار شبکه و حیات شهری در آن شد. هدف پژوهش پاسخگویی به این سؤال است که کمرنگ شدن شهرنشینی در ابتدای این دوره و زایش مجدد آن در ادامه، چه تأثیراتی بر مفهوم و ساختار شهر نسبت به‌پیش از آن گذاشت؟ بدین منظور ابتدا با روش تفسیری تاریخی، ضمن بازخوانی متون تاریخی برجای‌مانده از آن دوره و تحلیل های پژوهشگران امروزی، احوال این عصر بررسی‌شده، سپس با استفاده از روش استدلال منطقی، نمونه های شهرسازی، ویژگی های شهری و تفاوت هایشان با دوران پیشامغولی مورد مداقه قرار می‌گیرد. با آشفتگی‌های زمانه‌ی ایلخانان و ویرانی شهرها و پهنه‌های زیستی اطرافشان، روابط سابق درون‌شهری و بیرون شهری و مفاهیم شهر، شهرستان و ربض تغییرات زیادی کرد و در مواردی ساختار جدیدی از شهرها که بعضاً لایه‌لایه و چندهسته‌ای هستند پدید آمد.
ابن حوقل، ابوالقاسم محمد. (۱۳۶۶). صورة الارض. (جعفر شعار، مترجم). تهران: امیرکبیر
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی (۱۳۴۹). تقویم البلدان. (عبدالمحمد آیتی، مترجم). تهران: بنیاد فرهنگ ایران
آجورلو، بهرام. (۱۳۹۲). رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه‌های معماری تبریز عهد ایلخانی. تاریخ‌نامه‌ی ایران بعد از اسلام. ۷، ۱-۲۳
احمدی‌منش، محمد. (۱۳۹۰). جغرافیای تاریخی و شهری همدان در سده‌های نخستین اسلامی. تاریخ اسلام در آینه پژوهش. ۲۹، ۵-۲۶
اسماعیلی سنگری، حسین. (۱۳۸۹). جایگاه ربع رشیدی در تاریخ و تمدن ایران. تاریخ‌پژوهی. ۴۲و ۴۳، ۷۹-۹۴
اشرف، احمد. (۱۳۵۳). ویژگیهای تاریخی شهرنشینی در ایران – دوره اسلامی. نامه علوم اجتماعی. ۴، ۷-۴۹
اصفهانیان، داود؛ و خزائلی، علی‌رضا. (۱۳۸۲). عمران شهری در ایران عصر مغول. جغرافیا و برنامه‌ریزی. ۱۲، ۹-۳۴
اقبال آشتیانی، عباس. (۱۳۸۷). تاریخ مغول، تهران: نگاه
الله‌یاری، فریدون. (۱۳۸۳). تحلیلی بر بازتاب اصلاحات غازانی در روند بازسازی مراکز شهری ایران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ۳۶ و ۳۷، ۳۷-۵۲
بارتولد، ولادیمیر. (۱۳۵۸). تذکره‌ی جغرافیای تاریخی ایران. (حمزه سرداور، مترجم). تهران: توس
بلر، شیلا. (۱۳۸۷). معماری و جامعه در دوره‌ی ایلخانیان (تحلیل وقف‌نامه‌ی ربع رشیدی)، (مهرداد قیومی بیدهندی، مترجم). گلستان هنر. ۱۳، ۴۸-۷۳
بویل. ج.آ. (۱۳۸۱). تاریخ دودمانی و سیاسی ایلخانان. در ج.آ بویل. تاریخ ایران کمبریج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان) جلد ۵. (حسن انوشه، مترجم). تهران: امیرکبیر
پطروشفسکی، ایلیا پائولویچ. (۱۳۶۶). جریان‌های اجتماعی-اقتصادی دوره‌ی ایلخانان در یعقوب آژند (گردآورنده). تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دوره مغول. (یعقوب آژند، مترجم) تهران: اطلاعات
پطروشفسکی، ایلیا پائولویچ. (۱۳۵۷). کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ج۱. (کریم کشاورز، مترجم). تهران: ابوریحان
تقوی، عابد. (۱۳۸۹). بازتاب تحولات اجتماعی در ساختار فضایی شهر قدیم گرگان در دوران اسلامی. مطالعات اجتماعی ایران. ۱۱، ۶-۲۰
جعفری، قادر. (۱۳۵۶). تخت سلیمان یا سقورلوق در زمان مغول و بعد از آن، وحید، ۲۱۴، ۲۱
جوینی، علاءالدین عطاملک. (۱۳۸۷)، تاریخ جهانگشای جوینی. محمد قزوینی (مصحح). تهران: هرمس
حبیبی، سید محسن. (۱۳۹۳). از شار تا شهر، تهران: دانشگاه تهران
حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر (۱۳۸۱)، نزهة القلوب، محمددبیر سیاقی (مصحح). قزوین: حدیث امروز
خان‌مرادی، مژگان. (۱۳۹۶). نقش و جایگاه اولجایتو در فعالیت‌های شهرسازی دوره ایلخانی، مطالعات ایرانی، ۳۲، ۱۹-۳۶
راوندی، مرتضی. (۱۳۵۶)، تاریخ اجتماعی ایران، ج۲. تهران: امیرکبیر
راوندی، مرتضی. (۱۳۶۴). تاریخ اجتماعی ایران ، ج۵ . تهران: امیرکبیر
رجب‌زاده، هاشم. (۱۳۵۵) آئین کشورداری در عهد وزارت رشیدالدین فضل‌الله همدانی. تهران: توس
زیباکلام، صادق. (۱۳۸۶). ما چگونه ما شدیم. تهران: روزنه
سعیدنیا، احمد. (۱۳۸۱). بازآفرینی شهرستان رشیدی. هنرهای زیبا، ۱۱، ۲۹-۴۰
سیفی، سیف بن محمد بن یعقوب هروی (بی‌تا). تاریخنامه هرات.
شبانکاری، محمد ابن علی ابن محمد. (۱۳۶۳). مجمع الانساب. (میرهشم محدث، مصحح). تهران: امیرکبیر
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (۱۳۸۴). تاریخ الرسل و الملوک (بخش ایران از آغاز تا سال ۳۱ هجری). (صادق نشأت، مترجم). تهران: شرکت علمی و فرهنگی
عدالت، عباس. (۱۳۸۹). فرضیه فاجعه زدگی: تاثیر پایدار فاجعه مغول در تاریخ سیاسی اجتماعی و علمی ایران. بخارا. ۷۷ و ۷۸، ۲۲۷-۲۶۲
فریور صدری، بهرام. (۱۳۷۸)، بافت و ساختار فضایی شهرهای سنتی ایران. در باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. (گردآورنده). مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. ۲۵-۲۹ فروردین. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور
فکوهی، ناصر. (۱۳۸۳). انسانشناسی شهری. تهران: نشر نی
قائم‌مقامی، سید احمدرضا. (۱۳۹۰). ربض را در فارسی چه می‌گفته‌اند؟. فرهنگ‌نویسی. (۴)، ۱۱۴-۱۳۲
کریمی، بهمن. (۱۳۲۸). خرابه‌های ری. یغما. (۱۴)، ۱۵۴-۱۵۷
کریمیان، حسن؛ و مهدی‌زاده، بهزاد. (۱۳۹۳). نقش وقف در توسعه کالبدی شهرهای ایلخانی؛ نمونه موردی: تبریز، سلطانیه و اوجان. وقف میراث جاویدان. ۸۶، ۲۳-۵۰
کیانی، محمدیوسف. (۱۳۷۰). شهرهای ایران، جلد چهارم. تهران: جهاد دانشگاهی
کی‌نژاد، محمدعلی؛ و بلالی اسکویی، آزیتا. (۱۳۹۰). بازآفرینی ربع رشیدی بر اساس متون تاریخی. تهران: متن
گاوبه، هاینتس. (۱۳۸۶). ساختار شهر بخارا در سده چهارم به روایت متون عربی و پارسی. (سید عمادالدین خضرایی، مترجم). گلستان هنر. ۷، ۹۱-۹۸
لمتون، آن کاترین سوینفورد. (۱۳۶۲). مالک و زارع در ایران. (منوچهر امیری، مترجم). تهران: مرکز انتشاران علمی و فرهنگی
محمدمرادی، اصغر؛ و جعفرپور ناصر، ساناز. (۱۳۹۲). بررسی روند توسعه شهری طی شهرسازی ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز. معماری و شهرسازی ایران. ۶، ۸۹- ۱۰۲
معماریان، غلامحسین. (۱۳۹۲). سبک شناسی معماری ایرانی. تقریر عبدالکریم پیرنیا،. تهران: غلامحسین معماریان.
مهرآفرین، رضا. (۱۳۹۳). شهرهای ساسانی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)
نخجوانی، حسین. (۱۳۲۸). تاریخچه شنب غازان. دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. ۱۲ و ۱۳. ۸۱-۹۷
وصاف‌الحضره، شهاب‌الدین. (۱۳۴۶)، تحریر تاریخ وصاف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (۱۳۶۲). جامع التواریخ. به تصحیح بهمن کریمی. تهران: اقبال
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (۱۳۲۴). مکاتبات رشیدی. به تصحیح محمد شفیع. لاهور: سلسله نشریات کلیه‌ی پنجاب
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (۱۳۵۶). وقفنامه ربع رشیدی. به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی
یان، کارل. (۱۳۶۶) اانتشار اسکناس در دوره‌ی ایلخانان. در یعقوب آژند (گردآورنده). تاریخ اجتماعی- اقتصادی ایران در دوره‌ی مغول. (یعقوب آژند، مترجم). تهران: اطلاعات
یوسفی‌فر، شهرام. (۱۳۸۴). تأملاتی در مقوله‌ی شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سده‌های میانه‌ی تاریخ ایران. فرهنگ. ۵۶. ۲۱۷-۲۶۱
یوسفی‌فر، شهرام. (۱۳۸۵). بررسی ویژگی‌ها و مولفه‌های تاریخی مفهوم شهر در سده‌های میانه‌ی تاریخ ایران. فرهنگ. ۶۰، ۲۶۳-۳۰۴
_||_
