تبیین رابطه خاطره انگیزی بزرگرا ه های درون شهری با طرحواره های ذهنی مکانی اجتماعی ناظرین(مطالعه موردی:بزرگراه های مدرس، چمران و حقانی)

الموضوعات :

نگین سادات مقدسی ¹ , منصور یگانه ²

1 - دانشجوى دکترى معمارى، دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراک، اراک، ایران.
2 - استادیار گروه معمارى، دانشکده هنر و معمارى، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

تاريخ الإرسال : 01 الإثنين , رمضان, 1437 تاريخ التأكيد : 30 الإثنين , ذو الحجة, 1439 تاريخ الإصدار : 17 الأربعاء , رمضان, 1440

الکلمات المفتاحية: جداره سبز, خاطره انگیزی, دیدهای پی در پی, بزرگراه سبز, طرح‌واره ذهنی,

ملخص المقالة :

موضوع مقاله، بررسی رابطه بین خاطره‌انگیزی ناظرین و ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی مکانی اجتماعی آنها در حاشیه سبز بزرگراه درون‌شهری است. هدف مقاله بررسی مؤلفه‌های همگرایی طرح‌واره‌های ذهنی شهروندان است که باعث ایجاد خاطره انگیزی بیشتر بزرگراه‌های سبز درون‌شهری می‌شود. روش تحقیق شامل روش های توصیفی- تحلیلی و پیمایشی است. جامعه آماری ناظرینی که از فضای حاشیه بزرگراه های مدرس، چمران و حقانی مورد سنجش قرار گرفتند، 51 نفر می باشد. تکنیک های تحلیل شامل تحلیل آماری توصیفی و استنباطی است. یافته های پژوهش نشان می دهد، توجه به طرح‌واره‌های مکانی- اجتماعی یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های برای ایجاد خاطره‌انگیزی برای ناظرینی که در فضای حاشیه بزرگراه است و خاطره انگیزی و طرح‌واره‌های ذهنی شرط علی برای وجود یکدیگر هستند و جداره‌ها و تپه های سبزی دارای حس محصوریت، ساختمان‌های شاخص بلند و سازه ها و المان‌های شاخص ابتدایی و انتهایی نقش مهمی در خاطره‌انگیزی دارند. فضاهای رها شده ممتد حاشیه تأثیر بسیار نامطلوبی بر مطلوبیت بزرگراه دارد.

المصادر:

1. اسلامی‌‌راد، قربان؛ و قاسمی، یاسر. (1389). نقش و اهمیت باغ‌های تاریخی در سامان‌دهی منظر شهری (نمونه‌موردی: شهر بهشهر). مجموعه
مقالات همایش ملی منظر شهری (جلد 3). همایش ملی سیما و منظر شهری. پژوهشکده فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی. آذر 7-8، (811-817).تهران: دریافت.
10. لینچ، کوین. (1392). سیمای شهر. (منوچهر مزینی، مترجم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران. (نشر اصلی اثر1960).
11. محمودی، محمدمهدی. (1381). تأثیر بزرگراه‌های درون‌شهری در تغییر منظر شهری تهران. فصلنامه هنرهای زیبا، 12، 59-63.
12. مقدسی، نگین سادات؛ و حقیقت‌بین، مهدی. (۱۳۹۴). ارزیابی و مقایسه کیفیت بصری بزرگراه شهری مطالعه موردی: بزرگراه مدرس و نیایش، مجموعه مقالات کنفرانس مدیریت شهری. هفتمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با تأکید بر راهبردهای توسعه شهری. آبان 20-21. (ص 21-39). مشهد:مرکز پژوهش‌‌های شورای شهر مشهد .
13. مقدسی، نگین سادات. (1395). تبیین نقش طرح‌واره‌های ذهنی مکانی- اجتماعی در احساس آرامش ساکنین حاشیه سبز بزرگراه‌های درون‌شهری (نمونه موردی: بزرگراه مدرس). مجله مدیریت شهری، پذیرش برای چاپ.
14. یگانه، منصور؛ و بمانیان، محمدرضا. (1394). معرفت شناسی فازی و سازگاری روش شناختی آن با پژوهش های معماری و شهرسازی. فصلنامه مدیریت شهری. 14 (40)، 313-325.
15. یگانه، منصور؛ بمانیان، محمدرضا؛ و مهدی‌‌پور، صفا. (1391). تحلیل فازی رابطه تفاوت‌‌های فرهنگی شهروندان با معیارهای ارزش-گذاری کیفیت فضاهای عمومی شهری (مطالعه موردی: فضاهای عمومی تهران). فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، 7 (17)، 1-30.
2. بحرینی، حسین؛ بلوکی، بهناز؛ و تغابن، سوده. (1388). تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
3. پاسبان حضرت، غلامرضا. (1391). منظر بزرگراه مدرس؛ تبیین عوامل و انگاره های طراحی. منظر، (20)، 78-81.
4. پاکزاد، جهانشاه. (1385). مبانی نظری و فرایند طراحی شهری. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
5. پاکزاد، جهانشاه. (1383). راهنمای طراحی فضای شهری. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
6. پورجعفر، محمدرضا؛ و صادقی، علی‌رضا. (1387). اصول حاکم بر طراحی هدفمند محورهای دید شاخص شهری، نشریه هویت شهر. 2(3)، 95-106.
7. حبیبی، رعنا سادات. (1387). تصویرهای ذهنی و مفهوم مکان، نشریه هنرهای زیبا، (35)، 39-50.
8. حبیبی، سید محسن. (1379). جامعه مدنی و حیات شهری. مجله  هنرهای زیبا، (7)، 22-33.
9. راپاپورت، آموس. (1392). معنی محیط ساخته‌شده. (فرح حبیب، مترجم). تهران: انتشارات سازمان فناوری و اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران. (سال اصلی نشر اصلی 1969).

17. Wilson, R .(2005).Collective Memory, group minds and the extended mind thesis, Cognitive processing, 6 (4), 227-236.
18. Rossi, A. (1982). The Architecture of the city, Cambridge. Massachusetts: MITpress.
19. Jenkins, O. H. (1999). Unders‌tanding and measuring touris‌t des‌tination images. Journal of Tourism Research, 1 (1), 1-15.
20. Fábos, J. G., & Ahern, J. (1996). Greenways: The Beginning of an International Movement. Ams‌terdam: Elsevier Sciene.
21. Fábos, J. G. (2004).Greenway planning in the UnitedS‌tates:its origins and recent case s‌tudies. Landsc Urban Plan, 68, 321-342.
22. Flink, C., Olka, K., & Searns, R. M. (2001). Trails for the Twenty-Firs‌t Century, 2nd edition. Washington, D C: Island Press.
23. Jongman, R. H .G., & Pungetti, G. (2004). Ecological Networks and Greenways: Concept, Design, Implementation. Cambridge: Cambridge Uni- versity Press.
24. Hellmund, P. C. & Smith, D. S. (2006). Designing Greenways. London: Island Press,.
25. Little, C. E. (1995). Greenways for America. Baltimore. Maryland: The Johns Hopkins University Press.

نص كامل:



 

 

نشريه هويت شهر/ سال .../ شماره ... / ...

صفحه: ....

 

 

  

تبیین رابطه خاطره­انگیزی بزرگراه‌های سبز درون‌شهری با طرح‌واره‌های ذهنی مکانی - اجتماعی ناظرین(نمونه موردی: بزرگراه­های مدرس، چمران و حقانی)

 

تاريخ دريافت مقـاله: ..../...../....

تاريخ پذيرش نهايي: ..../..../....                                      

مهندس نگین سادات مقدسی* ، دکتر منصور یگانه**

 

 

 

 

 

چكيده 

موضوع مقاله، بررسی رابطه بین خاطره‌انگیزی ناظرین و ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی مکانی اجتماعی آن‌ها در حاشیه سبز بزرگراه درون‌شهری است. هدف مقاله بررسی مولفه­های همگرایی طرحواره­های ذهنی شهروندان است که باعث ایجاد خاطره­انگیزی بیشتر بزرگراه های سبز درون شهری میشود. روش تحقیق شامل روش­های توصیفی- تحلیلی و پیمایشی است. جامعه آماری ناظرینی که از فضای حاشیه بزرگراه­های مدرس، چمران و حقانی مورد سنجش قرار گرفتند، 51 نفر می­باشد. تکنیک­های تحلیل شامل تحلیل آماری توصیفی و استنباطی است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد، توجه به طرح‌واره‌های مکانی- اجتماعی یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های برای ایجاد خاطره‌انگیزی برای ناظرینی که در فضای حاشیه بزرگراه است و خاطره­انگیزی و طرحواره­های ذهنی شرط علی برای وجود یکدیگر هستند و جداره ها و تپه­های سبزی  دارای حس محصوریت، ساختمانهای شاخص بلند و سازه­ها و المانهای شاخص ابتدایی و انتهایی نقش مهمی در خاطره انگیزی دارند. فضاهای رها شده ممتد حاشیه تاثیر بسیار نامطلوبی بر مطلوبیت بزرگراه دارد.   

 

واژه‌های کلیدی

خاطره­انگیزی، طرح‌واره ذهنی، بزرگراه سبز درون شهری، دیدهای پی در پی، جداره سبز

 

 

* دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، اراک، ایرانEmail: [e-mail]

** نویسنده مسئول، استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران Email: [e-mail]

 

مقدمه

توسعه و رشد شهرها، تغییر منظر شهر و مسیرهای شهری، مانند خیابان‌ها، بزرگراه‌ها. تصاویر متفاوتی از شهرها را در ذهن مخاطبین خود بر جای می‌گذارد. بزرگراه‌های شهری یکی از مهم‌ترین راه‌های تردد افراد در شهرهای بزرگ به شمار می‌آیند. این مسیرها می‌تواند توسط دو نوع افراد مورداستفاده قرار گیرد، دسته اول افرادی هستند که هرروز از این مسیرها تردد دارند و دسته دوم افرادی که تنها یک‌بار و یا نهایتاً چندبار از این مسیرها می‌گذرند و وجود عناصر خاطره­انگیز در این فضاها می‌تواند تصویری شاخص در ذهن مخاطبین خود بر جای بگذارد. می‌توان با یک برنامه‌ریزی مناسب و هدف‌دار جهت طراحی مطلوب این مسیرها، آن‌ها را شاخص و تبدیل به­عناصر خاطره‌انگیز نمود. خاطره‌انگیز بودن یک فضا می‌تواند باعث جذب مخاطبین بسیاری به آن فضا شود. عناصر خاطره‌انگیز، عناصری هستند که می‌توانند با قرارگیری در ذهن، هم باعث ایجاد خاطره و هم حس تعلق گردند. منحصربه‌فرد بودن و شاخص بودن باعث می‌شود که تصاویر سریع در ذهن باقی بمانند و این عناصر باعث می‌شوند که آن فضا دارای هویت مکانی شاخصی شود. در خاطره‌انگیزی یک بزرگراه، عناصر خاطره­انگیز از مردمی به مردم دیگر متفاوت است(Rossi, 1982). برای شناخت بهتر این عناصر باید الگوهای ذهنی مخاطبین را شناسایی و عوامل همگرا و تقویت نمودن طرح‌واره‌ها بررسی شود؛ چرا که اساس درک فضا و در نتیجه میزان خاطره‌انگیزی و جذاب بودن فضا به نوع طرح‌واره‌های مکانی- اجتماعی شکل­گرفته در ذهن افراد بستگی دارد. بنابراین، ضروری است تا عناصر اساسی و مهم شکل‌دهنده طرح‌واره‌های ذهنی مکانی اجتماعی مخاطبین آن فضا شناسایی و میزان تأثیرگذاری هر یک از مولفه­های آن‌ها در میزان خاطره‌انگیزی بررسی شود تا با تقویت این مؤلفه‌ها و ابعادی از طرح‌واره‌های ذهنی که منجر به خاطره­انگیزی بیشتر می‌شود، مورد تحلیل قرار گیرد. در بزرگراه‌ها نشانه‌ها در ایجاد هویت و تعلق و مکان­دوستی نقش به­سزایی دارند. درواقع مسیر عنصری ذهنی است که شهروند از شبکة حرکتی و ترددی شهر خود دارد. به­همین دلیل مسیرها شاخص‌ترین و مهم‌ترین عناصر در تصویر ذهنی شهروندان هستند(محمودی،1381، 59). درواقع تصویرهای ذهنی می‌توانند در ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی مؤثر واقع شوند(مقدسی و حقیقت بین1394، 38). بزرگراه مدرس از جمله مهم‌ترین بزرگراه‌های شمالی-جنوبی شهر تهران است که جداره‌های سبز حاشیه بزرگراه، ارتباط مناسب با خیابان‌ها و بزرگراه‌های دیگر، قرارگیری در مجاورت ساختمان‌هایی با کاربری‌های متفاوت اعم از دولتی و مسکونی، تنوع زیادی از لحاظ دید و منظر ایجاد کرده­است. این بزرگراه به­دلیل قابلیت­های ذکر شده به عنوان نمونه موردی مورد تحلیل قرار گرفته­است. در این پژوهش در جهت ارائه راه‌حل‌هایی برای شناخت عوامل موثر بر ارتقاء میزان خاطره­انگیز بودن بزرگراه­های درون شهری از طریق ایجاد طرحواره­های ذهنی مکانی و اجتماعی، اهداف زیر دنبال می‌شود:

- شناخت مؤلفه‌های تأثیرگذار در خاطره‌انگیزی برای ناظرین

- شناخت مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرین حاشیه بزرگراه درون‌شهری

- ارزیابی میزان خاطره‌انگیزی برای ناظرین در بزرگراه درون­شهری

به‌منظور دستیابی به اهداف تحقیق این سؤالات قابل طرح است:

1. مؤلفه‌های تأثیرگذار در خاطره‌انگیزی برای ناظرین چیست؟

2. مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرین حاشیه سبز بزرگراه درون‌شهری چیست؟

3. آیا حاشیه سبز بزرگراه­ها توانسته­اند باعث ایجاد یک خاطره ماندگار و اثری عمیق در ذهن ناظرین بزرگراه شود؟

به­منظور تدوین چارچوب نظری و ارایه یک گزاره نظری(فرضیه) برای پژوهش، به بررسی نظری چگونگی رابطه طرحواره­های ذهنی مکانی- اجتماعی پرداخته می­شود.

 

نقش طرح‌واره‌های مکانی اجتماعی ناظرین در خاطره‌انگیزی بزرگراه‌های سبز درون‌شهری

 

در حالی‌که مفهوم خاطره در علوم بیولوژیک و شناختی، بیشتر به‌عنوان یک ظرفیت فردی شناخته می‌شود، علوم اجتماعی معمولاً از خاطره به‌عنوان یک پدیدار جمعی تعبیر می‌کنند. واژه خاطره جمعی در بسترهای مطالعاتی گوناگونی به­کار گرفته‌شده است؛ از گونه‌های مختلف ناسیونالیسم در حیطه تاریخ و علوم انسانی گرفته تا حالت‌های مختلفی از آداب ‌و رسوم و جشن‌های یادبود در حیطه انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی. همه این رویکردها در این نقطه مشترک هستند که خاطره جمعی، خاطره فرافردی است، اما اغلب در تشریح این ایده با یکدیگر اختلاف دارند (Wilson, 2005).

خاطره جمعی و خاطره فردی هر دو به‌ یک میزان از اهمیت برخوردارند(حبیبی،1387). ذهن انسان تصوير ذهني شهر را بر مبناي تأثیرات حسي، تجربه‌ها و خاطره‌های شخصي، قضاوت، زیبایی‌شناسی، تجربه‌های گروهي و خاطره‌های جمعي، حوادث تاريخي و چارچوب فرهنگي ارزش‌ها و آرمان‌ها و ایده آل‌ها ایجاد می‌کند. ازاین‌روست که رفتار شهروندان هم به فضاهای شهری شکل­می‌دهد و هم در محیط‌های شهری شکل می‌گیرد(حبیب،1392). زيرا خلق معنا فرآيندي منفعل نيست که ذهن اطلاعات حسي را دريافت کند و آن‌ها را بر اساس قوانين تداعي معاني به هم متصل کند، بلکه فرآيندي فعّال و خلاق است (راپاپورت، 1392).

 

 

 

شکل1. فرآیند بازیابی معانی در منظر شهر 

 

 

 

در فرآيند خلق معنا و بازیابی معانی شهر و فضاهای شهری، عين و ذهن يک واحد را تشکيل می‌دهند(شکل1) و ذهن جهاني را که در فرآيند ادراک حس می‌کند، می‌آفریند. بر این اساس موضوع منظر شهري مقوله‌ای دوبعدی به شمار می‌رود: از یک‌سو به مؤلفه‌های محسوس و عمدتاً بصري سازندۀ فضا می‌پردازد و از سوي ديگر به شرايط ذهني فضا شامل؛ ابعاد تاريخي، خاطره‌ای، هويتي و امثال آن‌ها نظر می‌کند(اسلامی راد و قاسمی،1389، 7).

بر اساس نظر مک اینیس و پرایس، انگاره‌های ذهنی فرد، کل تجربه مصرف او را دربرمی گیرد. قبل از مصرف، این انگاره‌های ذهنی هستند که ما را به‌سوی مصرف رهنمون می‌شوند. در طول مصرف، انگاره‌های ذهنی منجر به افزوده شدن ارزش محصول و رضایت ما می‌شوند و بعد از مصرف انگاره‌های ذهنی نقش بازآفرینی دارند، به‌گونه‌ای که ما با بازسازی خاطرات، تجربیاتمان از مصرف را دوباره زنده می‌کنیم و از آن‌ها لذت می‌بریم (1999، Jenkins). طرح‌واره‌های ذهنی امکان یادگیری و رفتار را فراهم می‌آورند. شکل زیست‌شناختی یک طرح‌واره روشن نیست. فرض بر این است که وجود طرح‌واره‌ها چیزهای زیادی را در مورد یادگیری و رفتار آشکار می‌سازد. طرح‌واره‌های ذهنی به اعمال انسان شکل می‌دهند. این طرح‌واره‌ها گستره‌ای از طرح‌واره‌های جزئی‌تری را در خود دارند. اگر طرح‌واره‌های ذهنی منطبق باشند، می‌توانند یکدیگر را تقویت کنند. در غیر این صورت یکی بر بقیه غالب می‌شود. طرح‌واره‌هایی که هرلحظه از زمان در ذهن داریم امکان رشد انسان را در جهت‌های مختلفی فراهم می‌کند. تصوراتی که مردم از محیط خود دارند، نوعی طرح‌واره ذهنی است. تصویر ذهنی، ذهنیّتی است که از طریق ادراک و پردازش منظر در ذهن انسان ایجاد می‌شود)محمودی،1381،59). برای اینکه تصوی ذهنی شکل گیرد باید فضا دارای هویت شاخص باشد .(Little, 1990, 1995) هویت، واحدی است که شخص می‌تواند یک مکان را به‌عنوان مکانی متمایز از سایر مکان‌ها شناخته و بازشناسایی کند (بحرینی،1388).

عامل اصلی تعیین‌کنندۀ منظر شهری، مسیرها هستند که به‌واسطۀ چگونگی ارتباطشان با یکدیگر، وضوح و خوانایی، شکل ظاهری‌شان و تجهیزات و علائم موجود در آن‌ها، ویژگی بصری متفاوتی را ارائه می‌دهند)محمودی1381، 59). راه‌ها از مهم‌ترین عوامل سیمای شهر هستند. مسیرها در ادراک محیط نقش به سزایی دارند. در ادراک فضای بزرگراه­ها توجه به مفهوم طرح‌واره‌های ذهنی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. طرح‌واره‌های مکانی اجتماعی اساس درک با هویت ساختارهای شهری هستند. طرح‌واره‌ها، ساختارهایی برای بازیابی مفاهیم کلی ذخیره­شده در حافظه فرد هستند(لینچ، 1992). طرح‌واره مجموعه­ای سازمان­یافته از اطلاعات، باورها و فرض­هاست. محتوای آن‌ها از طریق تجربه­های فردی ساخته، سازمان‌دهی شده و در ادراک و ارزیابی اطلاعات جدید استفاده می­شوند.(Little, 1995) 

حضور شهروندان در سطح شهر در تلقّي فضاهاي شهري چندان بديهي فرض می‌شود كه اغلب حضور و نقش آن‌ها به‌عنوان يكي از عوامل فضاساز فراموش می‌شود(یگانه و همکارن، 1391). فضاهای شهری به سبب حادثه‌ها و رویدادها از سویی و ادغام آن با عناصر کالبدی خود از سوی دیگر خاطره­انگیز می‌شوند. چنین فضاهایی به سبب خصوصیّات کالبدی و رویدادهای جاری در آن هویت‌بخش می‌شوند و خاطرات جمعی را در اذهان افراد و جامعه ایجاد می‌کنند؛ امری که باعث افزایش حس تعلّق به مکان و زمان و هویت یافتن فرد در شهر می‌شود)حبیبی، 1379، 24).

بزرگراه­ها می‌تواند باعث ایجاد سکانس‌های متوالی، تنوع در چشم‌اندازها، هدایت دید به سمت عناصر شاخص، زیبا و منحصربه‌فرد شوند. امروزه بزرگراه‌ها نقش مهمی را در حمل‌ونقل شهری ایفا می‌کنند، ازاین‌رو طراحی مسیر و جداره‌های آن و هم‌جواری‌ها می‌تواند در کارایی یک بزرگراه تأثیر بگذارد، زیرا اکثر بزرگراه‌ها محلات مسکونی معروف و منسجم را دو یا چند پاره کرده‌اند. از این طریق نه‌تنها هویت و یکپارچگی محلات سابق ازدست‌رفته است بلکه رابطه اجتماعی، فرهنگی و ترافیکی ساکنین دو بخش محله را از یکدیگر گسسته است(پاکزاد 1383). بنابراین با طراحی درست می‌توان مشکلات را کاهش داد. هر فضا با آنکه يك موجود خارجي مستقل است، ولي در فرآيند ادراك تبديل به يك پديدۀ ذهني می‌شود. ما در فرآيند اين هماني، از اين تصوير ادراكي و ذهنيت خود بهره گرفته و عينيت را با آن می‌سنجیم لذا تشخيص هويت در واقع نوعي ارزش‌گذاری يا تعيين کیفيت است كه ارتباط كاملي با اندوخته‌های ذهني فرد، از تجربيات مستقيم گرفته تا فرهنگ و سنت او دارد(پاکزاد، 1385، 100).

 عناصر در بزرگراه باید نقش‌های متفاوتی داشته باشند، به­صورتی که هم دارای معنی و هدف بصری بوده و هم در تنظیم فیزیکی مسیر مفید باشند. سکانس­های فضایی بزرگراه از عناصر بسیاری تشکیل شده­است که ضمن حرکت در فرایند ادراک بصری به­وجود می‌آیند، عناصری چون رنگ، بافت، خطوط محیطی و نور خودروهای در حال حرکت. آنچه منظر شهري را شكل می‌دهد، دسته‌ای از دیدهای پی‌درپی است. دست‌کاری ماهرانه در عناصر، چه كالبدي و چه عملكردي و معنايي، به­گونه‌ای كه دسته‌هایی از دیدهای سکانس‌های متباين به‌گونه‌ای هماهنگ، انديشيده شده و به دنبال­هم به ديده ناظر بيايند(پورجعفر،1387، 100).

با ایجاد یک حاشیه سبز اطراف بزرگراه می‌توان ایجاد یک سبز راه نمود(Fabos & Ahren, 1996 ). سبز راه‌ها، منظره‌های خطی و یا کریدورهای سبزی هستند که توسط بشر ایجاد شده و دانش استفاده و ایجاد آن‌ها در حال گسترش است. در واقع سبزراه را می‌توان ترکیبی از کمربند سبز و پارک‌وی‌ها نامید (Jongmen & Pungetti, 2004 ; Flin et.al, 2001). این فضاها به صورت طبیعی می‌توانند باعث بهبود محیط‌زیست اطراف شوند و همچنین ایجاد محیط‌های تفرجی و تفریحی می‌نمایند و به طور کلی در منظر راه تاثیرگذارند(Hellmund and Smith, 2006 ; Fabos, 2004). براساس مبانی نظری ارایه شده، در شکل 2 مهمترین مولفه­های تاثیرگذار در خاطره انگیزی نشان داده شده­است.

 

 

شکل2. مؤلفه‌های تأثیرگذار در خاطره‌انگیزی برای ناظرین بزرگراه شهری    

 

 

 

 

 

فرضیه تحقیق

بر اساس مبانی نظری مطرح­شده فرضیه مقاله به‌شرح زیر است: بین خاطره‌انگیزی ناظرین بزرگراه و طرح‌واره‌های ذهنی مکانی اجتماعی مخاطبین هم‌تغییری وجود دارد، به­گونه­ای که ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی همگرا، تقویت­کننده و همپوشان می‌تواند به ایجاد خاطره‌انگیزی در ناظرین فضا کمک کند.

بر اساس این گزاره، ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی شرط لازم برای خاطره‌انگیزی در بزرگراه‌های سبز درون‌شهری است. اثبات این ادعا از طریق رجوع به شواهد تجربی انجام شده­است.

 

روش تحقیق

پژوهش حاضر دو مرحله اصلی را شامل می‌شود. مرحله اول شامل بخش نظری است که در این مرحله از روش توصیفی و تحلیلی به تدوین مبانی نظری و ارائه یک چارچوب نظری پرداخته شده­است و در بخش آزمون گزاره‌های نظری، از روش پیمایشی استفاده‌شده است. شیوه­های گردآوری داده‌ها در سطح نظری رجوع به اسناد و متون علمی و شیوه گردآوری داده‌ها در سطح آزمون، گردآوری پیمایشی با ابزار پرسشنامه می­باشد. نحوه تكميل پرسشنامه­ها به­صورت مصاحبه حضوري و در محل است. جامعه آماری شامل ناظرین فضاهای پیرامون بزرگراه­های مدرس، چمران و حقانی تهران می‌باشد. حجم نمونه 51 نفر و افراد با تحصیلات حداقل فوق‌دیپلم می­باشد. روش انتخاب نمونه‌ها به‌صورت تصادفی سیستماتیک است. داده­ها توسط نرم‌افزار آماری مورد تحلیل آماری قرار گرفت و در انتها نتایج با رویکرد استنتاجی و استنباطی ارائه گردیده است. در اين پژوهش تكنيك­هاي جداول توزيع درصدي، درصدهاي فراواني، ميانگين فازی و رگرسيون فازی مورد استفاده قرارگرفته‌اند.

به‌منظور سنجش مفاهیم و متغیرهای مورد استفاده از پژوهش لازم بود این مفاهیم و متغیرها ابتدا به لحاظ نظری تعریف مفهومی شده و برای قابل اندازه­گیری بودن باید تعریف عملیاتی شوند تا سنجه­های آن‌ها مشخص شود. در تحقیق علمي قبل از رجوع به واقعیت براي گردآوري شواهد تجربي بايد بين سطح نظري و تجربي ارتباط ایجاد شود. گذر از سطح نظري به سطح تجربي نيازمند مجموع تلاش­هايي است كه طيّ آن، مفاهيم فرضیات تعريف مي­شوند؛ اعتبار معرّف­هاي تجربي و پايايي ابزار سنجش مفاهيم بررسي مي­گردند؛ واحد تحليل و واحدهاي مشاهده تعيين مي­شوند. از اين طريق زمينه­هاي رجوع به ­واقعيت و بررسي تجربي فرضيّات فراهم مي‌گردد (یگانه، بمانیان، 1394، 315).

تعریف مفهومی متغیرها:با توجه به توصیفات ذکر شده در بخش مبانی نظری، تعاریف مفهومی به این شرح است.

خاطره‌انگیزی می‌تواند شامل خاطره جمعی و خاطره فردی باشد(حبیب، 1392؛ راپاپورت، 1392). اما بیشتر در پژوهش خاطره فردی موردنظر است که می‌تواند متغیرهای همچون تنوع منظر، وجود عناصر زیبا و اثربخشی و همچنین وجود المان‌ها در فضا به ایجاد تصویر ذهنی کمک کند که آن‌هم می‌تواند باعث خاطره‌انگیزی برای فرد گردد(Wilson, 2005; Jenkis 1996). طرح‌واره‌های ذهنی امکان یادگیری و رفتار کردن را فراهم می‌آورند. وجود طرح‌واره‌ها در ذهن کمک می‌کند تا شناخت درست‌تری از محیط اطراف به دست آوریم و هماهنگی، اختلاف و سایر جزئیات فضا را درک نماییم که همپوشانی این طرح‌واره‌ها می‌تواند موجب تقویت یکدیگر گردد (حبیبی،1387).

با توجه به تعاریف مفهومی، تعاریف عملیاتی متغیرها به­شرح زیر می‌باشد:

تعریف عملیاتی متغیرها: بر اساس تعاریف ارائه­شده، معرّف­های عملی هریک از متغیّرها یا مفاهیم یعنی خاطره‌انگیزی ناظرین در حاشیه سبز بزرگراه«و طرح‌واره‌های ذهنی مکانی- اجتماعی، با استفاده از منطق حاکم بر روش­شناسی تحقیق که منطق فازی است، از طریق درجه­بندي در بازه] 0/1 [اندازه­گیری شده­اند(جدول 1).

 

جدول 1. تعریف عملیاتی متغیرها 

متغیرها	سنجه‌ها
خاطره‌انگیزی برای ناظرین	1. قابلیت یادآوری مجدد فضا 2. تمایل به بازگشت به فضا 3. تقویت پیوستگی با گذشته توسط نمادها و خصوصیات موجود 4. وجود تعلق خاطر یا علاقه مندی خاص 5. میزان زنده شدن خاطرات خاص و هویت شهری 6. میزان یادآوری خاطرات، مناسبتها و رویدادها و وقایع خاص با دیدن بزرگراه 7. امکان تقویت و ثبت خاطرات جمعی ************************
طرح‌واره ذهنی مکانی- اجتماعی مخاطبین	1. مناسب بودن سبک و شیوه طراحی فضای بزرگراه 2. تنوع در جزئیات موجود از نزدیک 3. تجانس جزییات از دور 4. تناسب جزییات باکلیت فضا 5. ادراک آسان کلیت فضا 6. توالی ادراکات فضا 7. وضوح سلسه مراتب تصاویر در ذهن ساکنین 8. میزان توجه فرد هنگام ادراک

 

 

 

شناخت محدوده­های مورد بررسی

به‌منظور آزمون چارچوب نظری پژوهش بزرگراه­های مدرس، چمران و حقانی تهران که دارای جداره سبز شهری بوده و دارای تنوع در پوشش گیاهی، ساختمان‌های متعدد با عملکردها و مقیاس‌های مختلف، توپوگرافی خاص و متنوع در طول مسیر و استقرار اماکن تفریحی، وجود عناصر نشانه‌ای و المان‌های شهری می­باشند، به‌عنوان مطالعه موردی انتخاب شده­اند. 

محدوده 1: بزرگراه مدرس

این بزرگراه در طول مسیر 9 کیلومتری خود از شمال به جنوب، از محله‌های الهیه، زرگنده، کاوسیه، ونک و عباس‌آباد عبور می‌کند. هم‌چنین از شمال به جنوب، با بزرگراه‌های آیت‌الله صدر، شهید حقانی، شهید همت و رسالت تقاطع دارد که به‌وسیله پل‌ها و تقاطع‌های غیرهمسطح عبور می‌کند. بخش عمده‌ای از بزرگراه مدرس در اختیار مالکیت خصوصی و مسکونی می‌باشد که البته به‌طور پراکنده واحدهای خدماتی و اداری تحت مالکیت دولت در آن شکل گرفته است.در مسیر بزرگراه مدرس المان‌ها و عناصر گوناگونی قرارگرفته‌اند که می‌تواند در اثرگذاری در ذهن ناظرین این فضا مؤثر واقع شود. این عناصر به گونه واقع‌شده‌اند که در نزدیکی خروجی‌ها و دسترسی‌ها می‌باشد که می‌تواند ورودی هر منطقه را شاخص کند( مقدسی، 1395). در قسمت جنوبی بزرگراه با نزدیک شده به محدوده مرکزی شهر، شمار بخش‌های سازمانی و مؤسسات دولتی افزایش پیدا می‌کند (پاسبان حضرت،1391).

محدوه 2: بزرگراه چمران

بزرگراه شهید چمران با 11.5 کیلومتر طول یکی از بزرگراه‌های اصلی شمال به غرب است. مهم‌ترین ورودی و خروجی‌های آن از شمال به غرب عبارتند از: بزرگراه شهید مدرس، چهارراه پارک وی، یادگار امام، سئول، نیایش، شهرک غرب، خیابان مدیریت، خیابان ملاصدرا، بزرگراه همت، بزرگراه حکیم، خیابان کارگر شمالی، بزرگراه جلال آل احمد، خیابان نصر، خیابان شهید گمنام، خیابان باقرخان، خیابان ستارخان، خیابان نصرت و میدان توحید. مکان‌های عمومی در حاشیه آن قرار گرفته که البته بیشتر آن‌ها، دانشگاه‌های اصلی کشور هستند. مهم‌ترین مکان‌های عمومی از شمال به غرب بزرگراه چمران هتل‌ استقلال، سازمان صدا و سیما، اجلاس سران، نمایشگاه بین‌المللی، دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده مدیریت، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم اجتماعی، بیمارستان شریعتی، بوستان گفتگو. 

 

محدوده 3: بزرگراه حقانی

بزرگراه شهید حقانی که در مرکز پایتخت قرار دارد یکی از معابر کوچک اما اصلی شبکه بزرگراهی تهران به حساب می‌آید که به سه بزرگراه اصلی دیگر متصل می‌شود. این بزرگراه از میدان ونک آغاز و به بزرگراه رسالت در شرق تهران ختم می‌شود.4 کیلومتر مسافت دارد و شکل این بزرگراه کمانی است. مهم‌ترین ورودی و خروجی‌های آن عبارتند از: میدان ونک، خیابان ولیعصر، خیابان گاندی، بلوار آفریقا، بزرگراه مدرس، بزرگراه همت، خیابان نفت، خیابان جلفا، بزرگراه رسالت. در مسیر   آن اماکن تفریحی، فرهنگی و عمومی همچون بوستان آب و آتش، بوستان  طالقانی، موزه دفاع مقدس، موسسه روزنامه اطلاعات، کتابخانه ملی، بوستان بهشت مادران قرار دارد. 

 

تحلیل یافته‌های پیمایشی

به­منظور آزمون چارچوب نظری و ارائه راه­حل­های کاربردی در خصوص طراحی مطلوب حاشیه‌های سبز بزرگراه­های درون‌شهری پس از توصیف اجمالی از بزرگراه­ها و شناخت مشخصه­های کالبدی، فضایی، اجتماعی و نمادین‌ آنها، نظرات شهروندان ناظر اخذ شده است. داده‌های تجربی در دو سطح مورد تحلیل قرارگرفته­اند، تحلیل توصیفی و تحلیل تبیینی. در ادامه به­طور تفصیلی هر دو سطح تحلیل مورد مطالعه قرارگرفته­اند. تحلیل­ها در دو بعد متغیرهای زمینه­ای و متغیرهای مستقل و وابسته بررسی‌شده‌اند.

 

تحلیل توصیفی متغیّرهای زمینه‌ای

تحلیل توصیفی، شامل توصیف متغیّرهای زمینه­ای،­ متغیّرهای مستقل و وابسته است. متغیّرهای زمینه­ای شامل جنسیت، سن، میزان تحصیلات، رشته تحصیلی  و شغل می‌باشد. تحلیل توصیفی هریک از متغیّرهای زمینه­ای به­شرح زیر است:

جنسيت ازجمله متغیّرهای زمینه­ای است كه در سطح سنجش اسمي موردسنجش واقع شده­است. 49% مرد و حدود 51% پاسخ‌دهندگان زن بوده‌اند. سن دیگر متغير زمينه­اي است كه در سطح سنجش نسبی مطالعه شده­است. در این دسته‌بندی افراد بین 30-20 سال 3/53%، 40-30 سال 44/24%، 50-40سال 9/8 %، 60-50 سال 67/6% و 70-60 سال 44/4% قرار گرفتند. میزان تحصیلات در 4 مقطع بیان شده­است: فوق‌دیپلم، لیسانس، فوق‌لیسانس و دکتری که میزان فراوانی آن‌ها نشان‌دهنده این­است که بیشتر شرکت‌کنندگان افراد دارای مدارک تحصیلی بالاتر از مقطع دیپلم هستند و حدود 6/70% از افراد دارای مدرک فوق‌لیسانس بوده‌اند، همچنین حدود 2/39%  دارای مدرک مرتبط با رشته­های معماری و شهرسازی بوده‌اند.

تحلیل توصیفی رابطه بین متغیرهای زمینه‌ای و خاطره‌انگیزی(متغیر وابسته) برای ناظرین

در این بخش تحلیل توصیفی مربوط به پاسخ افراد ناظر به سئوالاتی  است که برای آن‌ها در پرسشنامه مربوطه طراحی شده بود. ناظرین افرادی هستند که در فضا حضور پیدا کرده و از آن لذت می‌برند. ممکن است خیلی از آن‌ها تنها یک‌بار به این فضا بیایند و وجود عناصر شاخص در این‌گونه فضاها می‌تواند در اثربخشی در ذهن تأثیرگذار باشد. سؤالات به‌گونه‌ای طراحی شده که موارد مهم و تأثیرگذار در خاطره‌انگیزی بزرگراه را مورد سنجش قرار داده و نکات مهم مورد بررسی شامل: متنوع بودن منظر در فصول مختلف، وجود عناصر زیبا، هویت­بخش و تعلق آفرین جمعی، تجدید خاطره، قابلیت یادآوری مجدد فضا، وجود المان‌ها و عناصر آشنا، فضای سبز به‌عنوان یک عنصر خاطره‌انگیز است(شکل 3). 

شکل3. درصد مطلوبیت عناصر خاطره­انگیز بزرگراه مدرس

 

طبق شکل 4 از نظر ناظرین بزرگراه مدرس، فصل بهار زیباترین و اثربخش‌ترین فصل است. به دلیل تنوع گیاهی در نوع و ابعاد آنها در فصل بهار رنگهای زیبایی خودنمایی کرده و نگاه مخاطبین بسیاری را به سمت خود جلب می­کند. فصل زمستان کمترین مطلوبیت را داشته­است. تأثیرگذارترین عنصر فضای سبز و بعد از آن پل طبیعت به‌عنوان یک عنصر نشانه‌ای، باعث شده این بزرگراه را از سایر بزرگراه‌ها متمایز نماید. عناصری دیگری مانند آب­نما، کاشی­کاری­های زیر پل­ها، خروجی­ها، ساختمان­ها، هوای مطبوع نیز توجه بسیاری را به­خود جلب کرده و آن را خاطره­انگیز می­کند. در کنار این بزرگراه ساختمان‌های شاخصی با کاربری‌های متفاوت واقع شده‌اند که ساختمان‌های دولتی واقع در کنار پارک آب‌وآتش اثربخشی بالایی در ذهن افراد داشته­است. در مورد اینکه این فضا آن‌ها را یاد فضای خاصی می‌اندازد یا نه، افراد وجه تشابهی با فضای دیگری را عنوان نکردند. شاید بتوان گفت طراحی منحصربه‌فرد این بزرگراه سبب شده تا فضای مشابهی برای آن پیدا نکنند. در زمینه میزان شادابی ناشی از سبزی جداره‌ها، قسمت وسط و پارک‌های مجاور آن از نظر اغلب ناظرین جداره‌های سبز مؤثرترند و وسط بزرگراه تأثیر زیادی در ذهن افراد نگذاشته است.

 

شکل4. درصد مطلوبیت عناصر خاطره­انگیز بزرگراه چمران

 

فصول خاطره­انگیز برای ناظرین بزرگراه چمران، بترتیب بهار، تابستان، پاییز هستند. فضای سبز جداره­ها اصلی­ترین عامل در سرسبز دیده شدن این بزرگراه بوده­است. پارک­های اطراف موجود نقش خیلی جزیی در این زمینه دارند. برج میلاد، کوههای شمال، خروجی­ها، نمایشگاه بین المللی، ساختمان­های اتی­ساز نقش مهمی دارند. ساختمانهای بلند شاخص، تاثیر بسیار عمده­ای در خاطره­انگیزی این بزرگراه دارند. کیفیت آن در حرکت از سمت پایین به بالا بسیار بهتر و خاطره انگیزتر از زمانی است که جهت حرکت به سمت جنوب می­باشد. در این زمینه جداره­های سرسبز جداره شرقی و حس محصوریتی که ایجاد می­کند به همراه دید به کوههای شمال، نوعی حس مکان را تقویت کرده است.

 

شکل5. میزان مطلوبیت عناصر خاطره­انگیز بزرگراه حقانی

 

 

جداره سبز حاشیه بزرگراه مهمترین عامل در سرسبزی بزرگراه حقانی بوده است. فضای سبز وسط ان و همینطور پارک های موجود در اطراف نیز جزو عامل کم اهمیت تر در ادارک سرسبزی آن می باشند. این فضا فضای خاصی را در ذهن ناظرین ایجاد نمی کند. مهمترین ساختمانهای خاطره­انگیز، ساختمان مرکز اسناد، ساختمان­های پیرامونی بزرگراه، ساختمان بانک مرکزی ، المان­های بلند و همینطور ساختمان کتابخانه ملی می­باشد(شکل5). 

با توجه به نتایجی که از رگرسیون بین متغیرهای زمینه‌ای و خاطره‌انگیزی ناظرین انجام شد(جدول2)، ضریب همبستگی پیرسون در سه بزرگراه به­شرح زیر است:

 

جدول 2. رگرسیون متغیرهای زمینه‌ای و خاطره‌انگیزی ناظرین

	R	R2	R	R2	R	R2
سن	17/0a	012/0	103/0a	011/0	104/0a	011/0
جنسیت	055/0a	003/0	049/0a	003/0	053/0a	003/0
تحصیلات	035/0a	001/0	036/0a	001/0	033/0a	001/0

 

عدد R (همبستگی بین دو متغیر) همبستگی ساده بین دو متغیر و به عبارتی شدت همبستگی بین دو متغیر را نشان می‌دهد. مقدار R2 نشان می‌دهد که چه مقدار از متغیر وابسته یعنی خاطره‌انگیزی ناظرین می‌تواند توسط متغیرهایی مانند سن، جنسیت و میزان تحصیلات تبیین شود. نتایج نشان­می­دهد که متغیرهای زمینه‌ای همبستگی کمی با خاطره‌انگیزی دارند و به­طور کلی همه افراد و گروه­های سنی تقریبا خاطره­انگیزی مناسبی نسبت به بزرگراه­های سبز دارند. در هر سه بزرگراه ضریب همبستگی متغییرهای زمینه­ای با خاطره­انگیزی بسیار نزدیک به­هم و در حد پایین است.

 

تحلیل توصیفی رابطه بین متغیرهای زمینه‌ای و طرح‌واره‌های ذهنی مکانی- اجتماعی(متغیر مستقل)

 

موضوعاتی که در ارتباط با طرح‌واره‌های ذهنی مکانی- اجتماعی مطرح شده­است، شامل: مناسب بودن سبک و شیوه طراحی فضای بزرگراه، تنوع در جزئیات موجود از نزدیک، تجانس جزییات از دور، تناسب جزییات با کلیت فضا، ادراک آسان کلیت فضا، توالی ادراکات فضا، وضوح سلسه مراتب تصاویر در ذهن ناظرین و میزان توجه فرد هنگام ادراک فضا می­باشد. نظر ناظرین در زمینه طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرین مطرح‌شده،  طبق  جدول3 است.

 

 

جدول 3. میزان پاسخگویی به سؤالات طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرین

سؤالات	بزرگراه مدرس		بزرگراه چمران			بزرگراه حقانی
	زیاد	متوسط	کم	زیاد	متوسط	کم	زیاد	متوسط	کم
آیا سبک و شیوه طراحی فضا را می‌پسندید؟	4/78	6/19	2	2/56	32	8/11	2/6	1/25	7/6
جزئیات مانند تزئینات، کف‌سازی‌ها، تابلوها و چراغ‌ها با کلّیت تناسب دارند؟	4/31	1/49	5/35	29	2/48	8/22	2/37	4/35	4/17
ازنظر شما، از دور جزئیات باهم تجانس دارند؟	3/39	49	6/11	4/35	53	6/11	8/24	2/42	23
از نزدیک در جزئیات تنوع مشاهده می‌کنید؟	7/64	7/15	6/19	51	34	15	2/53	7/29	1/17
امکان درک فضا به­صورت کلّ یکپارچه برای شما وجود دارد؟	7/62	4/31	9/5	41	4/47	6/11	1/52	29	9/18
هنگام حرکت تصویرهایی به­صورت زنجیروار در ذهن به­وجود می‌آید؟	51	4/29	6/19	40	49	11	9/42	7/38	4/18
هنگام حرکت از نقطه­ای به نقطه­ای دیگر و تغیر نگاهتان، تصویرفضا کمک می­کند تصویر بعدی را راحت­تر درک کنید؟	1/45	5/27	4/27	2/33	8/37	29	45	9/38	1/16
زمانی که نگاهتان را از جزئیات به کلّیات تغییر می­دهید تصویرهای فضا در ذهنتان واضح هستند؟	7/64	5/25	8/9	48	2/34	8/17	4/52	3/24	3/23
در مدت زمانی که نگاهتان را از کلّیات به جزئیات تغییر می­دهید تصویرهای موجود از فضا در ذهنتان واضح هستند؟	1/43	3/35	6/21	42	8/34	2/23	2/38	6/35	2/16
خودتان آگاهانه تعیین می­کنید به چه چیزهایی بیشتر دقت کنید؟	5/74	7/15	8/9	71	13	16	71	9/14	1/14
هنگام درک فضا به یاد می­آورید از چه نوع فضاهایی بیشتر خوشتان می‌آید؟	6/78	7/15	6/15	79	8/12	2/8	2/72	8/21	6
اگر فضا آن‌طور که دوست دارید، نباشد دیگر توجه نمی­کنید؟	49	6/21	4/29	42	3/24	7/23	8/49	4/18	8/31
هر بار که در اینجا حاضر می­شوید میزان توجهتان به جزئیات کمتر از دفعه قبل است؟	9/54	5/23	6/21	62	8/19	8/17	1/58	8/31	1/10
باوجود تردد بسیار، خیلی از ساختمان‌هایی هستند که به آن دقت نکرده باشید؟	5/76	6/17	9/5	49	5/19	5/31	1/42	8/15	1/41
شاخص همگرایی طرحواره­ها در هر یک از بزرگراه­ها	1/58	9/26	9/15	5/48	8/32	9/17	5/50	7/28	6/18

 

با توجه به گویه­های ذکر شده در جدول بالا، شاخص طرحواره­های ذهنی مکانی- اجتماعی ناظرین فضا به شرح نمودار زیراست.

 

شکل 6. شاخص همگرایی طرحواره­ها

 

 

بر اساس شکل6 مشخص است که میزان همگرایی طرحواره­های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرین زیاداست. نقطه عطف نمودار نشان میدهد حدود نیمی از ناظرین دارای طرحواره­های همپوشان، تقویت­کننده و همگرا از فضای بزرگراه­دارند. توزیع درصد در پیرامون نقطه عطف به­صورت متوازن و با شیب تقریبا یکسان است.

 

شکل 7. میزان تاثیرگذاری گویه­های طرح­واره­های ذهنی مکانی- اجتماعی  در بزرگراه مدرس(مأخذ: نگارندگان). 

 

 

با توجه به پاسخ سؤالات می‌توان بیان کرد که ناظرینی که از این فضا بازدید می‌کنند میزان رضایت‌مندی آن‌ها حدود 80% می‌باشد و هیچ‌کس در بین افراد نبوده که از این فضا ناراضی باشد. در مورد تناسب جزئیات بزرگراه با کلیات، تجانس جزئیات باهم و تنوع در جزئیات آن، می­توان رضایت بالای 50% را مشاهده کرد. در ارزیابی پاسخ­های داده­شده، سؤال مربوط به ادراک تصاویر بعدی به کمک تصویر قبلی شکل گرفته در ذهن، میزان پاسخگویی 50-50 دریافت شد؛ یعنی همان‌طور که ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی می­تواند به افراد در ادراک بهتر و خاطره‌انگیزی کمک کند، در بعضی از افراد می‌تواند بی‌تأثیر باشد. در مورد سؤال توجه آگاهانه افراد به فضای مورد ادراک، درصد بالایی بیان کرده بودند که خودشان می‌توانند در انتخاب نگاه و میزان توجهشان مؤثر باشند و درصد کمی (2%) هم آن را نفی کردند. با توجه به یادآوری فضاهای دیگر در هنگام دیدن این فضا، حدود 75% از افراد بیان کردند که به میزان زیادی در ذهنشان فضای مطلوب یادآوری می‌شود. همچنین در مورد میزان توجه افراد با حضورهای مکرر در فضا می‌توان بیان کرد که آمار بسیار متغیر است و حدود 76% از آن‌ها بیان کردند که فضاهایی وجود دارد که با تردد بسیار هم به آن توجه نکرده‌اند(شکل7).

 

 

شکل 8. میزان تاثیرگذاری گویه­های طرح­واره­های ذهنی مکانی- اجتماعی  در بزرگراه چمران 

 

در بزرگراه چمران میزان درک یکپارچگی فضا در حد متوسط قرار دارد، تناسب جزییات با کلیات نسبت به بزگراه مدرس در حد پایینتری قرار دارد. تعیین آگاهانه اینکه به چه چیزهایی بیشتر دقت شود و همینطور یادآوری همزمان اینکه فرد چه فضاهایی براییش بیشتر مطلوب هست، مورد توجه بسیاری از ناظرین بوده است. ساختمانهای زیادی هم بوده اند که فرد توجه زیادی به انها نکرده است و تصاویر سلسله­مراتبی و زنجیروار از بزرگراه در مقایسه با بزگراه مدرس از کیفیت پایین­تری برخوردار هستند(شکل8). 

 

 

شکل 9. میزان تاثیرگذاری گویه­های طرح­واره­های ذهنی مکانی- اجتماعی  در بزرگراه حقانی 

 

در بزرگراه حقانی، ناظرین شیوه طراحی را تا حدود زیادی مطلوب و مفید ارزیابی کرده اند. تعیین آگاهانه اینکه به چه چیزهایی بیشتر دقت شود و همینطور یادآوری همزمان اینکه فرد چه فضاهایی براییش بیشتر مطلوب هست، مورد توجه طیف وسیعی از ناظرین بوده است. تناسب جزییات با کلیات نسبت به چمران بیشتر ولی از مدرس پایین­تر ارزیابی شده­است. همینطور امکان ادراک فضا به­صورت یکپارچه نیز به­همین روال می­باشد(شکل9).  

با توجه به نتایجی که از رگرسیون فازی بین متغیرهای زمینه‌ای و ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی، مکانی و اجتماعی ناظرین در بزرگراه‌های سبز درون‌شهری انجام شد، ضریب همبستگی پیرسون در  هر سه بزرگراه پایین می باشد. به­عبارتی رگرسیون فازی نشان‌دهنده این است که متغیرهای زمینه‌ای سن و جنسیت همبستگی ناچیزی با ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرین فضای بزرگراه سبز درون‌شهری دارند.

 

تحلیل تبیینی رابطه خاطره انگیزی بزرگراه­های سبز درون شهری با طرحواره­های ذهنی مکانی- اجتماعی 

 

تحلیل تبیینی این مقاله آن است که بین خاطره‌انگیزی با طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرینی که در حاشیه سبز بزرگراه‌های درون‌شهری حضور پیدا می‌کنند، همبستگی وجود دارد. این مدعای تبیینی از طریق تعیین ضریب هم‌بستگی میان خاطره‌انگیزی و طرح‌واره ذهنی موردمطالعه قرار می‌گیرد. با استفاده از تحلیل همبستگی فازی بین  این دو، این ادعا قابل‌بررسی است. در جدول زیر تحلیل تبیینی داده‌های تجربی ارائه شده است.

جدول4 . رگرسیون متغیر مستقل و وابسته

 

n	sig	R2	R	نمونه مطالعاتی
51	000/0	238/0	487/0a	مدرس
51	000/0	183/0	323/0a	چمران
51	000/0	175/0	327/0a	حقانی

 

طبق داده‌های جدول 4، میزان رابطه خاطره‌انگیزی و طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی در بزرگراه­های مدرس، چمران و حقانی به ترتیب معادل a0.487، a0.323 و a0.327 نسبتي از واريانس مشترک پیوستگی خاطره‌انگیزی و طرح‌واره‌های ذهنی برابر به ترتیب برابر 0.238 ، 0.183 و 0.175 می­باشد. با توجه به ضریب معنی­داری 0.000 بین دو متغیر، همبستگی بین آن‌ها معنی­دار می­باشد.

رابطه خطی و ضریب زاویه بین دو متغیر نیز طبق جدول5 است.

جدول 5. رگرسیون بین خاطره‌انگیزی ناظرین و طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی مخاطبین

Coefficients a
Mode   بزرگراه		Unstandardized Coefficients		Standardized Coefficients	t	Sig.
		B	Std. Error	Beta
مدرس	(Constant)	322/0	75/1		184/0	855/0
	طرحواره	183/0	47/0	478/0	9/3	000/0
چمران	(Constant)   طرحواره	287/0 171/0	64/1 33/0	359/0	176/0 54/2	745/0 000/0
حقانی	(Constant) طرحواره	298/0 175/0	54/1 37/0	371/0	178/0	805/0

 

بنابر جدول رابطه خطی متغیرها طبق فرمول زیر است:

 

 (میزان طرح‌واره ذهنی، مکانی و اجتماعی)0.183 + 0.323 =خاطره‌انگیزی در بزرگراه مدرس

(میزان طرح‌واره ذهنی، مکانی و اجتماعی)0.171 + 0.287= خاطره‌انگیزی در بزرگراه چمران

(میزان طرح‌واره ذهنی، مکانی و اجتماعی).0.154 + 0.298= خاطره‌انگیزی در بزرگراه حقانی

 

با توجه به فرمول­های بالا، ضریب رگرسیون در مورد خاطره‌انگیزی بزرگراه­های مدرس، چمران و حقانی به ترتیب برابر 183. ، 0.171 و 0.154 می‌باشد، یعنی اگر نسبت طرح‌واره ذهنی، مکانی و اجتماعی به ميزان يك واحد افزايش يابد، آنگاه انتظار می‌رود نسبت خاطره‌انگیزی در حاشیه سبز بزرگراه درون‌شهری در این بزرگراه­ها به میزانهای ذکرشده در هر یک از آنها افزایش­یابد. میزان پایه خاطره­انگیزی بدون در نظر گرفتن تاثیر شکل­گیری طرحواره­های ذهنی مکانی- اجتماعی در این بزرگراه­ها به ترتیب برابر با 323. ،0.287 و 0.298 می­باشد. براساس این توابع، در صورتی­که خاطره­انگیزی زیرمجموعه شرط علّی طرحواره­های ذهنی مکانی- اجتماعی شهروندان نباشد، به­­عبارتی؛ اگر تاثير این شرط علّی کنترل شود، عرض از مبدا برابر با 323. ،0.287 و 0.298 می­باشد.

 

جدول 6: همبستگی فازی خاطره‌انگیزی ناظرین و طرح‌واره‌های ذهنی مکانی و اجتماعی ناظرین حاشیه سبز بزرگراه شهری 

طرحواره ذهنی و خاطره انگیزی	همبستگی فازی
487/0 000/0	همبستگی طرحواره های ذهنی و مکانی با خاطره انگیزی در بزرگراه مدرس
359/0 000/0	همبستگی طرحواره های ذهنی و مکانی با خاطره انگیزی در بزرگراه چمران
371/0 000/0	همبستگی طرحواره های ذهنی و مکانی با خاطره انگیزی در بزرگراه حقانی

با توجه به نتایجی که از جدول 6 بدست آمد، میزان همبستگی بین خاطره‌انگیزی و ایجاد طرح‌واره‌های ذهنی، مکانی و اجتماعی ناظرین در بزرگراه های مدرسف چمران و حقانی به ترتیب 487. ، 0.359 و0.371 می‌باشد که نشان‌دهنده همبستگی نسبتاً بالایی در بین آن‌هاست. این موضوع نشان دهنده این است که نه تنها همگرایی طرحواره­های ذهنی مکانی- اجتماعی ناظرین فضا به عنوان یک شرط علی برای افزایش میزان خاطره انگیزی فضای دارد، بلکه خاطره انگیز بودن فضا نیز متقابلا به عنوان علت همگرایی، همپوشان بودن و تقویت­گر برای طرحواره­های ذهنی شهروندان هست.

 

نتیجه‌گیری

با توجه به نتایج حاصل از تحلیل یافته­های تجربی این پژوهش، به­نظر می­رسد در طراحی بزرگراه­های درون‌شهری توجه به طرح‌واره‌های مکانی- اجتماعی یکی از اصلی­ترین مؤلفه‌ها برای ایجاد محیط‌هایی خاطره‌انگیز برای ناظرینی است که از این مسیرهای شهری همچون بزرگراه بازدید می‌کنند. توپوگرافی و شکل کلی بزرگراه نقش مهمی در خاطره­انگیری دارد، به­طوری که بزرگراه­هایی که دارای جداره تپه­ای و محصورکننده فضا هستند حس بهتری را نسبت به ناظرین ایجاد می­کنند. سکانس­هایی از بزگراه که ماهیت پیچ در پیچ و غیر قابل حدس دارند، بهتر در ذهن شهروندان خاطره ایجاد می­کنند. وجود منظره­های مسدود کننده در انتهای بزرگراه نیز بر خاطره­انگیزی آن اضافه می­کند، همانند کوههای شمال تهران و پارک وی. ساختمانهای خیلی شاخص در امتداد بزرگراه نیر عاملی مهم و تعیین­کننده به­شمار می­آید. با توجه به سرعت بالای حرکت در بزرگراه، تلفیق فضاهای پر و خالی ساختمانهای بلند با فضای باز و همینطور فضاهای سبز درختان بلند، بهتر از ردیف ساختمانهای بلند بهم چسبیده ارزیابی شده است. با توجه به باز محیط پیرامون بزرگراه، ساختمان های دوردست نیز در ترکیب با فضای بزرگراه ایفای نقش می­کنند و توجه به آنها نیز در مطلوبیت فضا یکی از اولویت­ها می­باشد. وجود فضاهای ممتد خالی و رها شده در حاشیه بزگراه به­شدت میزان مطلوبیت و ادراک آن را دچار اختلال می­کند.   

با توجه به نوع فضا و ویژگی­های کلی و عمومی جداره­های سبز بزرگراه­های درون شهری، متغیرهای زمینه­ای مانند سن، جنسیت و میزان تحصیلات تأثیر آن‌چنانی بر نحوه و نوع طرح‌واره‌های ذهنی مکانی- اجتماعی و همچنین خاطره‌انگیزی ناظرین در طراحی بزرگراه­های درون‌شهری ندارند و این موضوع می­تواند در داشتن معیارهای تقریباً مشترک بین گروه­های مختلف شهروندی با سنین و تحصیلات متفاوت برای طراحی بزرگراه سبز و خاطره‌انگیز مورد استفاده قرار گیرد. این موضوع معیارهای تقریبا یکسان و مشابه را می تواند در طراحی بزرگراه­های سبز درون شهری قابل استفاده نماید.  

در طراحی بزرگراه‌های سبز درون‌شهری مهم‌ترین معیارها سبک و شیوه طراحی فضای بزرگراه، تناسب جزئیات موجود در بزرگراه مانند گونه‌های درختان، عناصر و المان‌ها و مبلمان شهری با کلیات و شاکله کلی آن، وجود تجانس جزئیات باهم و تنوع در جزئیات آن‌ها از مهم‌ترین تدابیر طراحی می­باشد. به دلیل اینکه افراد کمتر زمانی برای یادآوری و تجسم سازی به عناصر نمادین و نشانه­ای در بزرگراه دارند استفاده ازاین‌گونه عناصر تأثیر کمتری بر نوع طرح‌واره‌های ذهنی آن‌ها و همچنین میزان خاطره‌انگیزی محیط دارد. عناصر خاطره انگیز باید دارای هویتی شاخص باشند و منحصر به فرد بودن باعث تاثیرگذاری در ذهن می شود.

با توجه به نتایج بدست آمده از این پژوهش بین خاطره انگیزی و ایجاد طرحواره های ذهنی، مکانی و اجتماعی مخاطبین یک رابطه خطی وجود دارد و همبستگی بالایی بین آن هاست. یعنی برای اینکه یک فضا بتواند خاطره انگیز شود باید ابتدا طرحواره هایی در ذهن ایجاد شده و به کمک این طرحواره ها بتوان فضا را اثربخش و ماندگار در ذهن مخاطبین جای داد.

نتایج نشان­دهنده این­است که نه تنها همگرایی طرحواره­های ذهنی مکانی- اجتماعی ناظرین به­عنوان یک شرط علی برای افزایش میزان خاطره­انگیزی فضای است، بلکه خاطره­انگیز بودن فضا نیز متقابلا به­عنوان علت همگرایی، همپوشان بودن و تقویت­گر برای طرحواره­های ذهنی است. وجود منظر پیوسته در سکانس­هایی از مسیر، به­علاوه وجود کانون­های تمرکز و جاذب توجه بیش از حد، همچنین بازشدگی­هایی به سمت فضاهای پشتی بزرگراه که فرد در مسیر طولانی از فضاهای پیرامون نیز اطلاعاتی کلی کسب کند؛ بر میزان جذابیت و همگرا بودن تصاویر ذهنی شهروندان تاثیر بسیار زیادی خواهدداشت. بزرگراه­های طولانی باید سکانس­بندی شده و هر یک حال و هوایی متفاوت را ایجاد کنند تا فرد توجه خود را همواره متوجه ادارک محیط نماید. سکانس­های پیوسته بسیار طولانی حتی در صورت طراحی­های جالب ولی یکنواخت و با یک شخصیت مشابه رابطه ادراکی عمیق فرد ناظر را با فضای سبز بزرگراه دچار انقطاع خواهد کرد. 

 

 

 

فهرست مراجع

1. اسلامي­راد، قربان؛ و قاسمي، ياسر. (1389). نقش و اهمیت باغ‌های تاریخی در ساماندهی منظر شهری) نمونه موردی: شهر بهشهر(. مجموعه   مقالات همایش ملی منظر شهری (جلد 3). همایش ملی سیما و منظر شهری. پژوهشکده فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی.آذر 7-8، (811-817).تهران: دریافت.

2. بحرینی، حسین؛ بلوکی، بهناز؛ و تغابن، سوده. (1388). تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

3. پاسبان حضرت، غلامرضا. (1391). منظر بزرگراه مدرس؛ تبیین عوامل و انگاره های طراحی. منظر، (20)، 78-81.

4. پاکزاد، جهانشاه .(1385). مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.

5. پاکزاد، جهانشاه. (1383). راهنمای طراحی فضای شهری. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.

6. پورجعفر، محمدرضا؛ و صادقی، علی‌رضا. (1387). اصول حاكم بر طراحي هدفمند محورهاي ديد شاخص شهري، نشريه هويت شهر. 2(3)، 95-106.

7. حبیبی، رعنا سادات. (1387). تصویرهای ذهنی و مفهوم مکان، نشریه هنرهای زیبا، (35)، 39-50.

8. حبیبی، سید محسن. (1379). جامعه مدنی و حیات شهری. مجله هنرهای زیبا، (7)، 22-33. 

9. راپاپورت، آموس. (1392). معنی محیط ساخته‌شده. (فرح حبیب، مترجم). تهران: انتشارات سازمان فناوری و اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران. ( سال اصلی نشر اصلی 1969).

10. لینچ، کوین. (1392). سیمای شهر. (منوچهر مزینی، مترجم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ( نشر اصلی اثر1960).

11. محمودی، محمدمهدی. (1381). تأثیر بزرگراه‌های درون‌شهری در تغیير منظر شهري تهران. فصلنامه هنرهای زیبا، 12، 59-63.

12. مقدسی، نگین سادات؛ و حقیقت‌بین، مهدی. (۱۳۹۴). ارزیابی و مقایسه کیفیت بصری بزرگراه شهری مطالعه موردی: بزرگراه مدرس و نیایش، مجموعه مقالات کنفرانس مدیریت شهری. هفتمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با تأکید بر راهبردهای توسعه شهری. آبان 20-21. (ص 21-39). مشهد:مرکز پژوهش­های شورای شهر مشهد .   

13. مقدسی، نگین سادات. (1395). تبیین نقش طرح‌واره‌های ذهنی مکانی- اجتماعی در احساس آرامش ساکنین حاشیه سبز بزرگراه‌های درون‌شهری (نمونه موردی: بزرگراه مدرس). مجله مدیریت شهری، پذیرش برای چاپ.

14. یگانه، منصور؛ و بمانیان، محمدرضا. (1394). معرفت شناسي فازي و سازگاري روش شناختي آن با پژوهش هاي معماري و شهرسازي. فصلنامه مدیریت شهری. 14(40)، 313-325.

15. یگانه، منصور؛ بمانیان، محمدرضا؛ و مهدی­پور، صفا. (1391). تحلیل فازی رابطه تفاوت­های فرهنگی شهروندان با معیارهای ارزش­گذاری کیفیت فضاهای عمومی شهری (مطالعه موردی: فضاهای عمومی تهران). فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، 7( 17)، 1-30.

16. یگانه، منصور؛ بمانيان، محمدرضا؛ عيني­فر، عليرضا؛ و انصاري مجتبي. (1393). بررسي رابطه مكان مندي فضاهاي عمومي شهري با ادراك پيوستگي ساختمان و شهر. فصلنامه مدیریت شهری. 13(35)، 181-199.

 

17. Wilson, R .(2005).Collective Memory, group minds and the extended mind thesis, Cognitive processing, 6(4), 227-236.

18. Rossi, A. (1982). The Architecture of the city, Cambridge. Massachusetts: MITpress.

19. Jenkins, O. H. (1999). Understanding and measuring tourist destination images. Journal of Tourism Research. 1(1), 1-15.

20. Fábos, J. G. (1995). Introduction and overview: the greenway movement, uses and potential sofgreenways. Landsc. UrbanPlan. 33, 1-13.

21. Fábos, J. G., & Ahern, J. (1996). Greenways: The Beginning of an International Movement. Amsterdam: Elsevier Sciene.

22. Fábos, J. G. (2004).Greenway planning in the UnitedStates:its origins and recent case studies. LandscUrbanPlan. 68, 321-342.

23. Flink, C., Olka, K., & Searns, R. M. (2001). Trails for the Twenty-First Century, 2nd edition. Washington, D C: Island Press.

24. Jongman, R. H .G., & Pungetti, G. (2004). Ecological Networks and Greenways: Concept, Design, Implementation. Cambridge: Cambridge Uni- versity Press.

25. Hellmund, P. C.  & Smith, D. S. (2006). Designing Greenways. London: Island Press,.

26. Little, C. E. (1995). Greenways for America. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Relationship between Memorability of Urban Green Highways and Observers' Social-Spatial Mental Schema (Case Study: Modarres, Chamran and Haghani Highways)

Negin Sadat Moghadasi, Ph.D. Student of Architecture, Islamic Azad University, Arak, Iran.

  

Mansour Yeganeh¹, Assistant Professor, Department of Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

 

 Abstract

The aim of this article is to investigate the relationship between the observers’ memorability and creating mental schemas in the corridor of the green urban highway. Memorable elements are the ones that can cause memories and sense of belonging by locating in mind. Being unique and criterion cause quick images to remain in minds and these elements cause the space to become an indicator of spatial identity. To become a memorable space and to remain in minds some schemes should be created in minds and this is the fundamental condition. Furthermore, the space should have a definite and unique identity. It is essential to recognize basic elements of creating mental spatial and social schemes and to investigate their effectiveness in the components of memorability. The purpose of this study is about urban highways and similar spaces. On the basis of posed theories, the hypothesis is as follows: there is a relation between memorability in highway observers and mental spatial and social schemas schemes so that creating mental schemas can help in creating observers’ memorability. On the basis of this proposition, creating mental schemes is the essential condition for memorability in green urban highways. The proof of this claim is achieved by referring to empirical evidences. The research methodology includes analytical-descriptive techniques. The statistical populations of 51 bystanders of the Modares highway margins were surveyed.

Statistical analysis included descriptive and inferential techniques. The findings show that, in designing the urban highways paying attention to spatial-social schemas is one of the main components for generating memorably of highway margin by criteria. According to the results of the analysis of experimental findings, it seems that considering spatial-social schemes are one of the main components of creating a memorable environment for bystanders who visit routes such as highways.

Variables such as age, gender and level of education do not affect the influence of the kind of mental spatial and social schemas so much and this issue can be used in creating most common indicators between different groups of citizens with different ages and level of education for designing a green and memorable highway. The most important criteria in the design of green urban highways space includes design style of highway space, detail Fitness in highway such as trees, elements and street furniture with generalities and its overall configuration, heterogeneity and diversity in the details. Because people have less time to remember and visualize the symbolic elements in the highways the use of such elements has less effect on their mental schemes and also the memorability of environment. Memorable elements should have a unique identity cause impression on the minds. According to the results of this study, there is a linear relationship and a high correlation between memorability and creating mental spatial and social schemes. It means to make a space memorable some schemes should be created in minds to make the space effective and persistent.

Several sequences and focus points in the special parts can lead us to have a convergence mental schema.

Keywords: Memorable for Observers, Mental Schema, Green Corridors, Green Urban Highway

 

1

 

---

[1] *  Corresponding Author Email: [e-mail]