تبیین معیارهای رضایتمندی از نمایشگاه‌های موقت با رویکرد بهره‌گیری از شاخص‌های کالبدی بازارهای سنتی ایرانی

الموضوعات :

اسماعیل ضرغامی ¹ , حسین باقری ²

1 - استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید رجایی، تهران، ایران.
2 - دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید رجایی، تهران، ایران.

تاريخ الإرسال : 11 الجمعة , ربيع الأول, 1436 تاريخ التأكيد : 26 الإثنين , جمادى الأولى, 1439 تاريخ الإصدار : 12 الخميس , ذو الحجة, 1439

الکلمات المفتاحية: اصول کالبدی, نمایشگاه موقت, رضایتمندی, بازار سنتی,

ملخص المقالة :

در نمایشگاه های موقت اغلب به ایجاد پوشش توسط سازه توجه می‌شود و معماران کمتر به ملال آور بودن بازدید و نیازهای مخاطبان توجه دارند. با توجه به کارایی مطلوب بازارهای سنتی در طول سالیان متمادی می توان گفت که اصول کالبدی رعایت شده در بازارهای سنتی، امکانی برای حل مشکلات موجود در نمایشگاه های موقت خواهند بود. بدین منظور خصیصه‌های بازارهای سنتی استخراج گردید و با مشاهده میدانی بازارهای پنج شهر متفاوت، ویژگی‌های کالبدی قابل‌سنجش در نمایشگاه‌های موقتی شناسایی شدند. سپس به‌وسیله طراحی پرسش‌نامه متناسب با مشکلات نمایشگاه‌های موقتی، میزان کارکرد این عوامل از 241 نفر در دو نمایشگاه سئول و مصلی، در شهر تهران طی سه روز و سه زمان متفاوت از هرروز، موردسنجش قرار گرفتند. در بین مؤلفه‌های کالبدی برگرفته از بازارهای سنتی، توسعه نظام راسته محور در ارتباط با رضایتمندی بازدیدکنندگان از نمایشگاه‌های موقت، بیش‌ترین تأثیر را داشته است.

المصادر:

1. ادیب صابری، فروغ. (1364). تاریخچه بازار تهران. تهران : انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
2. اهری، زهرا. (1380). مکتب اصفهان در شهرسازی، زبان‌شناسی عناصر و
فضاهای شهری. تهران: دانشگاه هنر.
3. ایران‌دوست، کیومرث؛ و بهمنی اورامانی، آرمان. (1390). تحولات کالبدی بازار سنتی در شهرهای ایران (بازار کرمانشاه)، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 2 (5)، 5- 15.
4. بروک، اریک. (1387). نقوش هندسی در هنر اسلامی. (ترجمه بهروز ذبیحیان). تهران: مازیار.
5. بهزادفر، مصطفی؛ نادری، سیدمجید؛ و فروزانگهر، حمیده. (1388). نقش و کارکرد اجتماعی بازارهای سنتی شهرهای ایران، آبادی، 19 (29)، 14-19.
6. پورجعفر، علی؛ و صدرایی، علی. (1394). تحلیل تطبیقی تیمچه های با فضای مرکزی غیر مسقف به عنوان فضاهای تجاری شهری در بازار با تأکید بر ویژگی های تیمچه صرافیان در استان فارس. مدیریت شهری.40، 7-22.
7. پوراحمد، احمد. (1376). جغرافیا و کارکردهای بازار کرمان. کرمان: مرکز مطالعات کرمان‌شناسی.
8. پورجعفر، محمدرضا؛ و پورجعفر، علی. (1390). نقش سرمایه اجتماعی در وضعیت اقتصادی بازارهای سنتی در ایران، مدیریت شهری، 9 (27)، 203- 222.
9. حبیبی، سید محسن. (1384). از شار تا شهر. (ص 6). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
10. دانشپور، عبدالهادی؛ و شیری، الهام. (1394). عناصر کالبدی کارکردی شکل دهنده به هویت بافت های تاریخی شهر ایرانی اسلامی، نقش جهان، 1(5)، 17-25.
11. رجبی، آزیتا. (1385). ریخت‌شناسی بازار، تهران: آگاه.
12. رهایی، امید. (1392). هویت فرهنگی و اثرات آن در روش‌های بومی تهویه طبیعی بازار قدیم دزفول، راسته صنعتگران، باغ نظر، 10 (24)، 39- 46.
13. زنگی‌آبادی، علی. (1391). جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری کرمان. رساله پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه اصفهان، اصفهان .
14. ستاری ساربانقلی، حسن؛ و جدایی، امیر. (1390). بررسی و تحلیل طرح‌های کاربندی به کاررفته در تیمچه‌های بازار تبریز، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 2 (5)، 29- 46.
15. سرایی، محمدحسین. (1389). تحولات بازارهای ایرانی- اسلامی (مطالعه موردی بازار یزد)، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 1 (2)، 25- 40.
16. سعیدنیا، احمد. (1388). تعاریف و مفاهیم بازارهای شهری ایران، آبادی، 19 (29)، 6-9.
17. سلطان‌زاده، حسین. (1388). نمایشگاه های معماری و رسانه، معماری و فرهنگ، 11 (37)، 4-5.
18. سلطان‌زاده، حسین. (1380). بازارهای ایرانی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
19. شریفی، احسان. (1386). تعامل سازه و معماری در هویت کالبدی بازار ایرانی. مجموعه مقالات سازه و معماری، تهران.
20. شفقی، سیروس (1384)، بازار بزرگ اصفهان (ص 62-71). اصفهان: انتشارات سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری اصفهان.
21. صالحی، سید جواد؛ ضرغامی، برزین؛ و قاسم پور، فاطمه. (1394). بررسی میزان رضایتمندی بازدیدکنندگان بیست و دومین نمایشگاه بین المللی قرآن، مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 16 (29)، 7-33.
22. ضیاء توانا، محمدحسن. (1380). بازار قیصریه لار. تهران: نشر نی.
23. عباسی، زهرا؛ حبیب، فرح؛ و مختاباد امرائی. مصطفی (1394). تحلیل انگاره های محیطی موثر بر معنا در بازار سنتی ایرانی؛ نمونه موردی مقایسه تطبیقی بازار سنتی کاشان و مجتمع تجاری صفویه کاشان. مدیریت شهری. 40، 159-176.
24. فلامکی، محمدمنصور. (1374). باززنده سازی بناها و شهرهای تاریخی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
25. مشک آبادی، پریا؛ و طوفان،سحر. (1393). بررسی تاثیرات معماری نمایشگاه ها بر زنان از دیدگاه جامعه شناسی. زن و مطالعات خانواده. 6 (23)، 101-120.
26. معتضد، خسرو. (1366). حاج امین‌الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعت در ایران (ص14). تهران: جانزاده.
27. نجفی، نجمه. (1390). بررسی پایداری در بازار ایرانی (نمونه موردی: بازار وکیل شیراز). مجموعه مقالات دومین همایش ملی معماری پایدار، همدان.
28. نسترن، مهین؛ عظیمی، مریم؛ و مقدم، حامد. (1392). تحلیل معیارهای کیفی فضاهای عمومی در شهرهای متوسط (نمونه موردی: بازار قیصریه لار)، هویت شهر، 7 (14)، 17- 24.

 

29. Dabbour, L. M. (2012). Geometric proportions: The underlying structure of design process for Islamic geometric patterns. Frontiers of Architectural Research, 1(4), 380-391.
30. Edgu, E. Unlu, L. Salgamcioglu, M. E. Mansouri, A. (2012). Traditional Shopping: A Syntactic Comparison of Commercial Spaces in Iran and Turkey, Eighth International Space Syntax Symposium, Chile.
31. Jayyusi, S. K. Holod, R. Petruccioli, A. Raymond, A. (2008). The City in the Islamic World, (Vol. 94, pp. 573-580). Brill.
32. Keshavarzian, A. (2007). Bazaar and state in Iran: The politics of the Tehran marketplace (Vol. 26). Cambridge University Press.

نص كامل:



 

 

نشريه هويت شهر/ سال ..../ شماره .... / .......

صفحه: ........

 

 

تبیین معیارهای رضایتمندی از  نمایشگاه های موقت با رویکرد بهره گیری از شاخصه های کالبدی بازارهای سنتی ایرانی 

 

دکتر اسماعیل ضرغامی* مهندس حسین باقری**

  تاريخ دريافت مقـاله: ..../...../....

تاريخ پذيرش نهايي: ..../..../....                                      

 

چکیده

در نمایشگاه­های موقت اغلب به ایجاد پوشش توسط سازه توجه می شود و معماران کمتر به ملال­آور بودن بازدید و نیازهای مخاطبان توجه دارند. با توجه به کارایی مطلوب بازارهای سنتی در طول سالیان متمادی می­توان گفت که اصول کالبدی رعایت شده در بازارهای سنتی، امکانی برای حل مشکلات موجود در نمایشگاه­های موقت خواهند بود. بدین منظور خصیصه های بازارهای سنتی استخراج گردید و با مشاهده میدانی بازارهای پنج شهر متفاوت، ویژگی های کالبدی قابل سنجش در نمایشگاه های موقتی شناسایی شدند. سپس بوسیله طراحی پرسشنامه متناسب با مشکلات نمایشگاه های موقتی، میزان کارکرد این عوامل از 241 نفر در دو نمایشگاه سئول و مصلی، در شهر تهران طی سه روز و سه زمان متفاوت از هر روز، مورد سنجش قرار گرفتند. در بین مولفه های کالبدی برگرفته از بازارهای سنتی، توسعه نظام راسته محور در ارتباط با رضایتمندی بازدیدکنندگان از نمایشگاه های موقت، بیش ترین تاثیر را داشته است.

 

واژه های کلیدی

 نمایشگاه موقت، رضایتمندی، بازار سنتی، اصول کالبدی. 

 

*استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید رجایی، تهران، ایران. Email: [e-mail]               

**دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید رجایی، تهران، ایران. Email: [e-mail]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

توسعه خدمات و امکانات شهرهای امروزی از دیدگاه های متفاوت جامعه شناسی، فرهنگی و اقتصادی بررسی شده اند. تبعات حذف جبری بسیاری از فعالیت های اجتماعی و فرهنگی و اشاعه نگاه اقتصادی به محیط های عمومی شهری بویژه بازار ها نشان دهنده اثرات منفی ناشی از تحولات سطحی مدرنیسم در معماری معاصر است (عباسی و همکاران، 1394). یکی از شیوه های گسترش نگرش اقتصادی به شهر، توسعه مراکز خرید بصورت دائمی و موقتی است. ظهور نمایشگاه ها جایگزین مناسبی برای الگوی بازار های سنتی بود. این نمایشگاه ها بر حسب زمان برگزاری بر دو نوع موقت و دائمی هستند (سلطانزاده، 1388). در شهر تهران نیز این رویکرد با توسعه نمایشگاه های موقتی و اختصاص مکان هایی مشخص برای برپایی نمایشگاه هایی با موضوعات متفاوت مد نظر قرار گرفته است.

مشکلات ناشی از نگرش اقتصادی به نمایشگاه های موقتی منجر به ثبت گزارشات بسیاری از نارضایتی مخاطبین نمایشگاه های موقت شهر تهران شده است. ویژگی های کالبدی فضاهای نمایشگاهی وابسته به برپایی سریع سازه های سبک است. بگونه ای که دهانه پوشش دهنده، نوع پوشش سازه، مدت زمان برپاساختن و برچیدن سازه و در نهایت هزینه اجرایی ارزش معنادارتری نسبت به نیازهای مخاطبین دارند. حاصل این دیدگاه، ملال آور بودن بازدید و خستگی ناشی از عدم توجه به حضور طبیعت، نحوه چیدمان غرفه ها، تهویه، رنگ، نور و مقیاس انسانی فضاها است. این مهم در ارتباط با مقیاس، سازه، فضای داخلی، دسترسی و امکانات رفاهی- اجتماعی به اثبات رسیده است (مشک آبادی و طوفان، 1393؛ صالحی و همکاران، 1394).

این در حالی است که بازارهای سنتی با پیشینه، ساختار و بافتی کارآمد از گذشته تا به امروز کانون شکل­گیری فعالیت­های اقتصادی و اجتماعی بوده­اند (بهزادفر و همکاران، 1388). بازار نظام حیات شهری را تغذیه می­کند و تداوم می­بخشد (پور جعفر و صدرایی، 1394). بازارهای سنتی ایران از جمله فضاهای شهری تجاری هستند که بستر داد و ستد را برای تجار، خرید برای مخاطب و فروش را برای کسبه در شرایط محیطی مطلوب فراهم آورده اند (Edgu et al., 2012, 2).  فرضیه تحقیق بر آن است که بازارهای ایرانی به عنوان مرکز شهرهای سنتی، مکانی با ویژگی­های پایدار محیطی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هستند. بنابراین بازشناسی و بهره­گیری از خصیصه های کالبدی که سالیان متمادی مطلوب بوده است، می­توانند راهکارهایی برای حل مشکلات مطرح شده در نمایشگاه­های موقت امروزی باشند. حال این سوالات مطرح می شوند که اولا ویژگی های کالبدی بازارهای سنتی که قابلیت بکارگیری در نمایشگاه های موقتی را دارند، کدامند؛ و ثانیا میزان رضایت مخاطبین از بکارگیری این اصول در نمایشگاه های موقت مورد مطالعه چقدر است؟ 

 

پیشینه تحقیق

محققان، پژوهش در حوزه شناخت بازار را از جنبه­های مختلفی مورد مطالعه قرار داده­اند اما تحقیق در زمینه بازارهای سنتی ایرانی تخصصی­تر شده و قابلیت دسته­بندی در حوزه­های متفاوتی چون؛ فیزیکی و کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و حتی معنایی را دارد (سعیدنیا، 1388). در حوزه فیزیک بنای بازار، در تحقیقی با روش شبیه­سازی که توسط ابزار Gambit (CFD, Fluent) صورت پذیرفته است، به مطالعه جریان هوای طبیعی در بازارهای دزفول پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که جریان هوای داخلی تحت تاثیر الزامات هویتی معماری بازار است، با این حال جریان هوا در تمامی فضاهای داخلی منجر به تخلیه موثر هوای آلوده داخل بازار شده است (رهایی، 1392).  بررسی ارزش­های فضایی بازار در تلفیق با سازه در بازارهای اصفهان، تبریز، و تهران موضوع تحقیق «شریفی» بوده است. مصالح و شیوه­های مدرن در سازه­های قوسی امکانات بسیاری را در دسترس معماران و مهندسان قرار داده است که باید در جهت تامین اهداف معمارانه به شایستگی به کار گرفته شوند (شریفی، 1386). «نجفی» با بیان اصول پایداری در معماری بافت سنتی و بافت جدید، معتقد است که این اصول به ندرت در بافت جدید لحاظ می­شوند. همچنین وی به بررسی بازار وکیل به عنوان یک عنصر پایدار شهری پرداخته است و برای رسیدن به این مهم مفاهیم مرتبط به معماری پایدار و اصول آن را بررسی کرده است. نهایتا ایشان به بیان اصول معماری پایدار شهری در حوزه فیزیکی در بازار وکیل شیراز پرداخته اند (نجفی، 1390).

 توجه به سرمایه­های غیرکالبدی بازارهای ایرانی در تحقیقی بر روی بازارهای سنتی شهرهای بزرگ همچون: تهران، تبریز و اصفهان صورت پذیرفته است. نتایج تحقیق «پورجعفر» نشان می­دهد که بازارهای سنتی با داشتن کسبه­ای اصیل، متدین و متعهد بیشتر، پایگاه­های دینی همچون مسجد و تکایاء، نسبت به فضاهای مدرن تجاری در طول زمان موفق به کسب سرمایه اجتماعی گردیده­اند. بنابراین با وجود اعتماد از وضعیت اقتصادی پایداری برخوردارند (پورجعفر و پورجعفر، 1390). در واقع تحقیق «پورجعفر» به جنبه­های اجتماعی- فرهنگی بازار توجه داشته است. در تحقیقی مشابه در حوزه اجتماعی بازارهای سنتی، با ابزار پرسشنامه، چهار معیار سنجش کیفیت فضاهای عمومی (منظر و آسایش، دسترسی، فعالیت، اجتماع­پذیری) نشان داده که در بازارهای سنتی لار، منظر بیشترین و اجتماع­پذیری کمترین تاثیر را بر ادراک مخاطبین داشته­اند (نسترن و همکاران، 1392). همچنین، تحقیقی دیگر بر روی سیر تحول بازار سنتی شهر کرمانشاه نشان داد که دگرگونی شیوه تولید و مصرف، نوسازی و بهسازی شهر، و ورود خودرو و خیابان­کشی جدید سه عامل مهم در تحولات کالبدی بازارهای سنتی هستند (ایراندوست و اورامانی، 1390).

با توسعه مطالعات در حوزه بازارهای سنتی، توجه به بستر شکل­گیری هر بازار اهمیت پیدا کرده است. در این راستا با مطالعه موردی بازارهای سنتی شهرها و اقلیم­های متفاوت توسط پژوهشگران، سعی در مطالعه دقیق­تر ویژگی­های بازار شده است. بازار سنتی شهر تبریز به دلیل ثبت جهانی یونسکو در سال 1389، دستمایه تحقیقات متعددی نسبت به بازارهای دیگر شهرهای ایران شده است (ستاری ساربانقلی و جدایی، 1390). این شهر در جریان تجارتش با اروپا از راه روسیه و عثمانی و مرکز و جنوب فلات ایران، شهرتی جهانی کسب کرده است (شفقی، 1384،62). «ستاری ساربانقلی و جدایی»، به جزییات طرح­های کاربندی به کار رفته در تیمچه­های بازار تبریز پرداخته­اند. تحقیق میدانی هفده تیمچه نشان می­دهند که، تعداد کاربندی­های شانزده ضلعی در انواع مختلف، بیشتر از کاربندی سایر اضلاع است و در هیچ دو تیمچه از یک طرح یکسان استفاده نگردیده است (ستاری ساربانقلی و جدایی، 1390).  «زنگی­آبادی» نیز به تبیین برنامه­ریزی راهبردی، برای ساماندهی بازار سنتی تبریز اقدام کرده­اند (زنگی­آبادی، 1391). همچنین، «سرایی» در مطالعه بازار سنتی یزد، نشان داده است که، اگر چه عنصر بازار به عنوان شاخصه شهر اسلامی در یزد همچنان کارکرد کالبدی و اجتماعی مناسب خود را دارد، اما بازار سنتی جلوه­گاه فعالیت­های مدرن نیست. این مهم حتی در صنوف تخصصی بازار یزد مثل زرگری و بزازی نیز درخششی نداشته و همین شرایط رکود عملکردی رو به رشدی را بر چهره بازارها نمایان ساخته است (سرایی، 1389). 

 

جدول 1. جمع بندی حوزه های مطالعاتی مرتبط با بازارهای سنتی ایرانی در تحقیق حاضر.

 

عامل	متغیر	گزیده ای از محقق (ان)
کالبدی	سازه ای	شریفی، 1386 و بروک، 1387
	پایداری فضای عمومی	نسترن و همکاران، 1392 و نجفی، 1390 و رهایی، 1392
	تزیینات	ستاری ساربانقلی و جدایی، 1390 و Dabbour, 2012
غیر کالبدی	سیر تحول و توسعه کالبدی	ایراندوست و اورامانی، 1390و زنگی آبادی، 1391
	اجتماعی	سرایی، 1389 و پورجعفر و پورجعفر، 1390

 

در شیوه­ای دیگر از مواجهه با الگوهای سنتی بازار، توجه به فرم، هندسه و تزئینات توسط پژوهشگرانی دنبال شده است. «بروک» در تحقیق خود به فرم­یابی از طریق سازه­های تزیینی توجه داشته است. وی با الگو قرار دادن سازه­های پوشش­های بناهای کشورهای اسلامی از جمله بازارها سعی در تفکیک الگوها استفاده شده در هر بستر معماری را دارد. «بروک» الگوهای شکلی مقرنس­ها را یکی از دستمایه­های طراحی معماری اسلامی معرفی می­کند (بروک، 1387). «دابور» در تحقیق مشابه بر روی الگوی مشبک­ها متمرکز شده است (Dabbour, 2012). بصورت کلی می توان نمایه ای از مطالعات انجام شده در حوزه بازارهای سنتی ایرانی و کارکرد امروزی مولفه های مطلوب آنها را این چنین بیان نمود (جدول 1). این در حالیست که تاکنون تحقیقی با رویکرد انسان­شناسانه و مبتنی بر سنجش بازخورد مخاطب انجام نگرفته است. بنابراین فقدان تحقیقی در این حوزه از شناخت بازارهای ایرانی دیده می­شود. در این راستا، در تحقیق حاضر سعی شده است که عوامل مستخرج از مطالعه کالبدی بازارهای سنتی، از نظر مخاطبان بصورت میدانی آزموده شوند.

 

روش تحقیق

تحقیق حاضر از ترکیب روش­های تحقیق کیفی و کمی بهره گرفته است. بر این اساس ابتدا برای شناخت شاخصه های کالبدی بازارهای سنتی از روش توصیفی-تاریخی و ابزار مطالعه کتابخانه­ای و برداشت میدانی استفاده شد. در انتخاب بازارهای سنتی پنج بازار با پیشینه ثبت شده در سازمان میراث فرهنگی انتخاب شدند. تنوع در اقلیم، سال ساخت، و شیوه معماری از معیارهای انتخاب بوده اند، که بتوان به نمونه­های تصادفی دست یافت. نمونه های مورد نظر پنج بازار شهر های یزد، اصفهان، تهران، تبریز و کرمانشاه هستند. نقشه­ها نیز با اقتباس از نقشه اولیه سازمان میراث فرهنگی هر شهر و ویرایش آنها براساس برداشت میدانی و انطباق با نقشه های هوایی تهیه شده است. در نهایت به روش تحلیلی-توصیفی ویژگی های پنج گانه بازارهای سنتی استخراج و به عنوان مولفه های کالبدی بازارهای سنتی به منظور سنجش میدانی در نمایشگاه های موقت مد نظر قرار گرفتند (شکل 1). 

 

گام اول	•       هدف: شناخت ویژگی های کالبدی بازارهای سنتی •       روش تحقیق: کیفی •       ابزار مطالعه کتابخانه ای و برداشت میدانی از 5 بازار منتخب •       تحلیل تفسیری به منظور یافتن عامل های قابل ارزیابی
گام دوم	•       هدف: سنجش رضایتمندی از معیارهای بدست آمده در دو نمایشگاه سئول و مصلی •       روش تحقیق: پیمایش کیدانی •       ابزار طراحی پرسشنامه با صریب آلفای کرنباخ 0.86 •       تحلیل در نرم افزار SPSS

 

شکل 1: فرایند انجام تحقیق

 

در مرحله دوم از تحقیق و به منظور تحلیل عوامل بدست آمده در کاربری­های نوین امروزی، با ابزار طراحی پرسشنامه ساختاریافته بر اساس اطلاعات مرحله قبلی، به جمع­آوری نظرات مخاطب پرداخته شد. با طراحی پرسشنامه ای با 18سوال ضریب آلفای کرونباخ 0.71 بدست آمد که با حذف سوالات 8، 9، 12 و 17 این بار ضریب آلفای کرونباخ مطلوب  0.86 نتیجه داد که مبنای عمل قرار گرفت. ابتدا تعداد 250 پرسشنامه دوبرگی با سوالاتی که دارای پاسخنامه طیف لیکرت از خیلی کم (1)، تا خیلی زیاد (4)، به منظور پیمایش در دو نمایشگاه موقت بزرگ در سطح شهر تهران تهیه شد. از بین 250 پرسشنامه تعداد 9 پرسشنامه به علت مخدوش بودن اطلاعات غیرقابل­مطالعه بود که در نهایت 241 پرسشنامه تحلیل شده اند. نمایشگاه بین­المللی تهران (سئول)، و نمایشگاه کتاب تهران (مصلی)، به عنوان بزرگترین نمایشگاه­های موقت در سرتاسر ایران و نمونه­هایی از کاربری­های نوین تجاری انتخاب شده­اند. پیمایش در سه مقطع زمانی صبح، ظهر و عصر، و در سه روز متفاوت هفته انجام شده است. پرسش­شوندگان به صورت اتفاقی انتخاب شده و از سن 7 تا بالای 60 سال را شامل شده اند. نتایج حاصل از پیمایش در محیط SPSS  تجزیه و تحلیل شده اند. لازم به توضیح است، تمام افراد پرسش­شونده بصورت داوطلبانه در این پیمایش شرکت نموده­اند و مکالمات بین محقق و پرسش­شونده ضبط شده که در صورت هر گونه اخلال در روند مصاحبه، داده­های مذکور مورد استناد قرار نگیرد.

 

چارچوب نظری؛ ویژگی های کالبدی بازارهای سنتی ایرانی

بر اساس اسناد و مدارک موجود، پیشینه بازار در ایران به چند هزار سال قبل از میلاد می­رسد (پوراحمد، 1376، 67). از دوره سلجوقیان به بعد شاهد شکوفایی در بازار و در دوره صفویه به دلیل برقراری امنیت و توسعه روابط، رونق بازار به اوج خود رسید (سلطانزاده، 1380). بازار نه تنها کانون هدایت اقتصادی به شمار می­رود، بلکه زیربنای اجتماعی و معنوی شهر نیز بوده و روح اسلامی را در آن دمیده است (Jayyusi et al., 2008, 159).  بازار از نظر بسیاری از پژوهشگران تنها مشخصه شهرهای شرقی اسلامی است (ضیاء توانا، 1380). در واقع جمع­آوری مراکز اقتصادی، مذهبی و فرهنگی شهر، زیر چتری به نام بازار پدید آمده است. بازار در شهرهای قدیمی ایران هیچگاه از پیش به صورت کامل طرح نمی­شده و آماده پذیرفتن انعطاف زیادی در زمینه فضایی و کاربردی بوده است (فلامکی، 1374). بازار حتی واجد کارکرد سیاسی بوده و این کارکرد بازار نیز ناشی از نقش ارتباطی آن بوده است (معتضد، 1366، 14). بازاریان ایران حامیان بسیاری از فعالیت­های سیاسی بوده­اند (Keshavarzian, 2007: 33). با مطالعه کارکردهای بازارهای سنتی می­توان دریافت که، بازار به عنوان قلب تپنده شهر ایرانی- اسلامی، حامل تجربیات ارزنده­ای است که سالهاست در بستر شهرهای ایران کارایی خود را از دست نداده است. بنابراین در ادامه ویژگی های کالبدی بازارهای سنتی در 5 حوزه، نظام راسته محور، تناسبات در راسته ها، نور و تهویه طبیعی، طراحی آسمانه راسته ها (طراحی داخلی)، و در نهایت بررسی نظام دسترسی در بازار بررسی شده اند.

 نظام راسته محور و گسترش خطی: در بازارهای سنتی ایران هر صنفی راسته های خاص خود را داشته اند که مشاغل و صنف های دیگر در آن راه نداشتند و آن بخش معمولا به نام آن صنف مشهور می شد مثل راسته کفاشان، بزازان، مسگران و غیره (سلطانزاده، 1380). شیوه گسترش راسته ها گاهی از پیرامون دروازه های شهر تا مرکز شهر امتداد می یافت. بازار براساس توسعه راسته محور، به دور مسجد و مدرسه می چرخد و آن را در بر می گیرد. طبق سنت باقی مانده از دوران ساسانی بازار شهر این بار از مرکز شهر با مقر حکومتی به سوی دیوار و بارو کشیده می شود. به همین اعتبار می توان از بازار به عنوان ستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برد (دانشپور و شیری، 1394). به عنوان مثال انتقال میدان حکومتی دولت صفوی به میدان نقش جهان، جهت و سوی توسعه بازار را در جهت اتصال به میدان جدید و گسترش پیرامون آن هدایت کرد. امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع و سپس به بازار عریان منتهی می­شود. مجموعه بازار اصفهان همانند ستون فقراتی در دل بافت ارگانیک شهر ریشه می­دواند و انشعابات فرعی بازار در امتداد راسته­های اصلی گسترده شده و تا دروازه­های شهر می­رسد. این نظام خطی در اصلی­ترین بخش­ها به صورت نواری ضخیم و پهن است. اما در راسته­های نزدیک به انتهای کالبد شهر (دروازه­ها) به صورت خطی باریک است (اهری، 1380). بنابراین ساختار توسعه بازارهای سنتی از مرکز به پیرامون شهر و برعکس، در طول سالیان متمادی براساس نظام راسته محور و توسعه خطی بوده است (ادیب صابری، 1364). این شیوه توسعه مبتنی بر راسته ها علاوه بر تفکیک کالاهای تخصصی، جریان داد و ستدد و همچنین بازدید را برای مردم و تجار مطلوب نموده است. این ویژگی در بازارهایی با اقلیم و فرهنگ های متفاوت نیز مشاهده شده است. در بازارهای شهر های اصفهان، یزد، قم و کاشان با اقلیم گرم و خشک و همچنین بازار شهر کرمانشاه با اقلیم سرد و کوهستانی، نظام شکل گیری و توسعه بازار براساس گسترش راسته ها است (شکل 2). راسته ها در ادامه تحلیل های انجام شده مبدا بسیاری از ویژگی های اصلی بازارهای سنتی ایران معرفی شده اند که تفاوت در برخی خصیصه های کالبدی راسته ها موجب شکل گیری بازارهایی با تنوع بالا در شهرهای مختلف شده اند.

  

شکل 2- نظام راسته محور با توسعه خطی در بازارهای تبریز (راست)، و تهران (چپ)؛ (ماخذ: عباسی و همکاران، 1394)

تناسبات راسته ها: با توجه به محوریت راسته ها در ساختار کالبدی بازارهای سنتی، تحلیل ویژگی های کالبدی راسته ها، منشا بسیاری از مطالعات معماری بازارهای سنتی قرار گرفته است (پورجعفر و صدرایی، 1394). بگونه ای که تناسبات بازار در عرض راسته، سازمان دهنده رفتار بازدیدکنندگان از دکان ها است. عرض بازارهای پنجگانه مورد بررسی بین 4 الی 5.5 متر است. به همین ترتیب مطالعه نظام بصری انسان از طریق دستگاه دیداری چشم نشان می دهد که چشم انسان در حال طبیعی حداکثر تا فاصله افقی 6 متر را به راحتی می بیند (رجبی، 1385). در واقع عرض مقطع راسته، منطبق بر عملکرد انسانی آن است. این مهم در ارتفاع راسته ها با توجه به عرض مطلوب (4-5.5 متر)، بین 4.5 الی 6 متر است. بررسی نسبت عرض به ارتفاع در بازارهای مورد بررسی، عدد 0.8 را نشان می دهد (جدول 2). 

جدول 2. جمع­بندی ابعاد راسته بازارهای تهران، تبریز، کرمانشاه، یزد و اصفهان1.

بازار	عرض راسته	ارتفاع راسته (کف بازار تا زیر پوشش آسمانه)	نسبت عرض به ارتفاع (تا یک رقم اعشار)
یزد	4	5	0.8
کرمانشاه	4	5	0.8
اصفهان	4	4.5	0.8
تهران	4.5	5	0.9
تبریز	5	6	0.8
میانگین	4.3	5	0.8

این تناسب به لحاظ هندسی در مقطع راسته، به شکل مستطیل ایستاده بر عرض است (شکل شماره 3). در واقع تنها عامل شکل دهنده به تناسبات راسته بازارها، توجه به ویژگی های فیزیولوژیکی انسان نیست و بحث های مرتبط با اقلیم، سازه، مصالح و حتی حس فضایی در این ساختار دخیل هستند. بازار تبریز در اقلیم سرد و کوهستانی مثالی از این واقعیت است. این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان است (زنگی­آبادی، 1391). تناسبات موجود در راسته بازار، مبنای بهره گیری از ارتفاع به منظور ایجاد فرم بیرونی همنوا با منظر شهری و اقلیم هر منطقه شده است.

 نور و تهویه طبیعی : اقلیم یکی از عوامل موثر بر شکل گیری کاربری های متفاوت معماری ایرانی است. بازارها نیز از این قاعده مستثنا نبوده اند و توجه به محدوده آسایش فیزیکی مخاطبان بازار، متناسب با نوع کاربری آن مد نظر بوده است. این مهم در حوزه نور طبیعی از طریق بهره گیری از نورگیرهای سقفی، پنجره های غرفه ها، استفاده از رواق های نورگیر در اشکوب های راسته ها و ایجاد سراهای روباز مورد توجه قرار گرفته است. تهویه طبیعی بازار به دلایل اقلیمی و همچنین کارکردی یکی از اصول کالبدی بازارهای سنتی است. بدین گونه که در برخی راسته ها از اقلیم های خاص، وجود جریان هوا به منظور تهویه و سالم سازی هوای محبوس در راسته بازارها ضروری بوده است.

 

شکل 3- بهره گیری از تناسبات همسو با اقلیم به منظور بهره گیری از نور و تهویه طبیعی در راسته بازارهای شهرهای قم و یزد؛ ماخذ: نگارندگان.

در اقلیم سرد مانند بازار کرمانشاه تناسبات بازار فشرده تر از بازارهای نواحی فلات مرکزی ایران همچون یزد و اصفهان است. اما نور و تهویه طبیعی در هر بازاری و متناسب با شرایط اقلیمی آن، مورد توجه بوده است (ایراندوست و اورامانی، 1390). در واقع غلبه ارتفاع راسته نسبت به ارتفاع دکان ها، موجب ایجاد فاصله ای به منظور نورگیری و تهویه طبیعی شده است. ابعاد راسته ها پیوندی ناگستنی با شیوه تعامل بازار با محیط بیرونی در بازارهای سنتی دارد (شکل 3).

طراحی داخلی( آسمانه) : آسمانه ها از اجزای پر آرایه معماری ایرانی اسلامی هستند. تنوع سازه های پوشش دهنده یکی از مباهات معماری ایرانی است. این ویژگی که از جلوه بصری بسیار زیادی نیز برخوردار است، در چارسوق بازارهای سنتی به اوج هنر خود رسیده است. بگونه ای که چارسوق بازارهایی چون بازار تهران و کاشان نشانه های عملکردهای مذکور شده اند (شکل 4). آنچه که در آسمانه بازارهای سنتی مشاهده می شود، منحصر در پوشش چارسوق نبوده و در راسته ها نیز تنوع سازه ای و تزییناتی بسیاری دیده شده است. در راسته ها آسمانه ها بیشتر جنبه عملکردی دارند بدین معنا که با انتخاب نوع سازه پوشش دهنده راسته ها، در واقع نور و تهویه طبیعی و توجه به اقلیم همزمان مورد نظر قرار گرفته است (ستاری ساربانقلی و جدایی، 1390).

  

شکل 4- بهره گیری از سازه و تزیینات در فضاهایی غیر از راسته ها با تناسبات و حس فضایی منحصر بفرد در سقف تیمچه امین الدوله کاشان؛ ماخذ: نگارندگان.

 این در حالی است که سازه منتخب برای هر راسته، در تعامل سازنده با تناسبات موجود در هر راسته است. بنابراین طراحی آسمانه در ارتباط غیر مستقیم با تناسبات راسته ها است. همچنین طراحی آسمانه ها در چارسوق ها علاوه بر موارد یاد شده برای آسمانه راسته ها، وجه زیبایی شناسی بسیار پررنگی را ایفا می کند. این صورت زیبا، حس و حال بازار را در چارسوق ها متفاوت از راسته ها بیان می کند. مکث حاصل از گشایش فضایی ایجاد شده در چارسوق ها هماهنگ با طراحی آسمانه هایی پرکار، نظام حرکتی در بازار را تکمیل می کند.  

نظام فضایی-دسترسی : الگوی خطی بازارهای سنتی در شهرهای مختلف از اقلیم های متفاوت قابل مشاهده است. ابجاد انگیزش حرکت در طول مسیر راسته ها بوسیله تخصصی شدن کالاها، نیاز به فضاهایی در جهت پاسخ به رفتارهایی مانند مکث، انتخاب و استراحت را ضروری می نماید. در بازار سنتی پس از هر راسته و در تلاقی با راسته های دیگر، فضای وجود دارد (حبیبی، 1384، 6). در طول هر راسته گاهی به سراهای مختص یک کالا یا فعالیت، کاروانسراهایی جهت انبار و ارایه کالا و تیمچه ها برخورد می کنیم. در واقع نظام خطی بازار با ایجاد فضاهای حامی، از خستگی و ملال آور بودن طی مسیر طولانی جلوگیری کرده است. این فضاها بهترین محیط ها به منظور استراحت مخاطبان، تجار و کسبه هستند. در فضاهایی مانند سراها شاهد ارتباط با طبیعت از طریق حوض آب، درختان و گیاهان هستیم. در چارسوق ها و تیمچه ها اوج هنر طراحی آسمانه ها را می توان بیان نمود (پورجعفر و صدرایی، 1394).  نمونه این شیوه در بازار یزد است که مانند اکثر بازارهای ایرانی در قلب شهر و بدون نقشه قبلی، و بر اساس توسعه شهر شکل گرفته است. شکل بازار به صورت گسترده و نعلی شکل با راسته­های کوتاه و به هم پیوسته است. نظام حرکتی ا نسان محور بازار موجب توسعه فضاهایی چون حمام، سراها و تیمچه هایی بسیاری شده است (سرایی، 1389). همانطور که شیوه توسعه راسته محور با الگوی خطی، اصلی تکرار پذیر در بازارهای شهرهای مورد بررسی بوده است، ایجاد تنوع فضایی و توجه به نیازهای حرکت و استراحت انسان ها عاملی ثابت شده است.

 

شناخت بستر مطالعاتی 

پس از شناخت عملکردی بازارهای بررسی شده، به منظور ارزیابی میزان کارکرد اصول بازارهای سنتی ایرانی، به شناخت مشکلات موجود در نمایشگاه­های موقت امروزی پرداخته شده است. شهر تهران به عنوان بزرگترین مرکز نمایشگاهی کشور ایران همه ساله میزبان نمایشگاه­هایی در سطوح ملی و بین­المللی با موضوعات متفاوت است. دو نمایشگاه بین­المللی تهران واقع در منطقه سئول و نمایشگاه کتاب تهران در مصلی بزرگ تهران، اصلی­ترین فضاهای نمایشگاهی هستند. بدین سبب به عنوان مناسب­ترین مکان­ها برای شناخت مشکلات موجود در نمایشگاه­های موقت مورد بررسی قرار گرفتند.

 

شکل 5- معماری نمایشگاه­های موقت مصلی و سئول، بدون انطباق با نیازهای بازدیدکنندگان؛ ماخذ: نگارندگان.

در این دو نمایشگاه، معماری فضاهای موقت به سرپناهی برای غرفه­ها تقلیل پیدا کرده است. مفهوم معماری به عنوان سامانه­ای چندوجهی تنها به سازه­ای سبک تعبیر شده است. بدین معنا که معماری موجود فارغ از تمامی بحث­های مرتبط با طراحی محیط از جمله، اقلیم، فرهنگ، هویت، شیوه­های رفتاری و ...، تنها فضایی مسقف است که می­تواند میزبان هر موضوع نمایشگاهی در هر نقطه از کشور باشد. به نظر می­رسد این گونه معماری شیوه­ای مناسب برای نمایشگاه باشد اما آنچه که در واقعیت و در ارتباط با مخاطب بدست آمده، عدم رضایت است. این شیوه معماری، مسئله طراحی را فارغ از نیازهای انسانی و با تمرکز بر سهولت برپاشدن و برچیدن، پاسخ داده است. به نظر می­رسد مجموعه­ای از عوامل موجب عدم­رضایت بازدیدکننده از نمایشگاه­های مورد بررسی باشد. به طور کلی بازدیدکننده به دلایلی همچون: 1) عدم وجود مکان­هایی برای استراحت، تغذیه و تفریح در ارتباط با نمایشگاه؛ 2) عدم توجه کافی به نحوه حرکت انسان در میان غرفه­ها و تعریف نامطلوب سیرکولاسیون؛ 3) عرض زیاد غرفه­ها و عدم توجه به نحوه بازدید مخاطب؛ و 4) عدم ارتباط با طبیعت (نور و تهویه طبیعی)،  دچار سردرگمی و نارضایتی شده اند (شکل 5). در ادامه به ارزیابی تاثیر بهره­گیری از اصول عملکردی بازارهای سنتی ایرانی در حل مشکلات نمایشگاه­های امروزی پرداخته شده است.

 

یافته ها و نتایج

در ابتدا به معرفی داده های مستخرج از پرسشنامه پرداخته شده است. چهار پرسش نخست در پرسشنامه­ها مربوط به اطلاعات شخصی پرسش­شوندگان است. سن، جنس، میزان تحصیلات و وضعیت اشتغال، پرسش­هایی در جهت شناخت مخاطبان تحقیق است. جنسیت از ویژگی­های عمومی اصلی پرسش­شوندگان در هر فضای معماری است. اطلاع از آن و نسبت فیمابین، برای تحلیل­های آتی موردنیاز است. 124 نفر از پرسش­شوندگان مرد، و 117 نفر زن بوده­اند. جنسیت مذکر با 58.5 درصد و مونث با 41.5 درصد میزان مشارکت در تحقیق را دارند (جدول 3).

جدول 3. جنسیت و تعداد پاسخ­دهندگان.

درصد	تعداد	جنسیت
41.5	117	زن
58.5	124	مرد
100.0	241	مجموع

با توجه به به آنکه گروه پاسخ­دهندگان از بین عموم مخاطبین نمایشگاه­های موقت انتخاب شده­اند، سن آنها در 5 رده سنی 7 تا 15 سال، 16 تا 25، 26 تا 45 و 46 تا 60، مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که گروه جوانان با 41.5 درصد، بیشترین گروه بازدیدکننده از نمایشگاه بوده است. حضور افراد بالای 60 سال نیز بسیارکم و در تحقیق حاضر پرسش­شونده­ای در این طیف سنی ثبت نشده است (شکل 6). 

 

شکل 6. شکل رده­های سنی پرسش شوندگان.

مقطع تحصیلی در تحلیل­ها ممکن است به عنوان یک عامل اجتماعی تاثیرگذار بر شیوه مواجهه با فضای معماری مورد مطالعه قرار گیرد. بنابراین به عنوان یک پرسش از مخاطبین مدنظر قرار گرفته است. دارندگان مدرک تحصیلی کارشناسی بیشترین درصد شرکت­کنندگان در این پیمایش را دارند. این طیف 39 درصد از پرسش­شوندگان، و دارندگان مدرک زیر دیپلم 29.3 درصد را شامل شده است. این در حالی است که پرسش­شونده­ای با مدرک تحصیلی دکتری و بالاتر، حضور نداشته است (شکل 7).

 

شکل 7. شکل وضعیت شغلی پرسش شوندگان.

آخرین پرسش از 4 گونه پرسش اولیه که در ارتباط با مشخصات فردی مخاطبین است، سوال در مورد وضعیت اشتغال است. طیف گسترده پرسش­شوندگان از میان اجتماع دانشجویان با درصد مشارکت 34.1 بوده اند. در واقع افراد با رده سنی جوانان و میزان تحصیلات کارشناسی با اشتغال در وضعیت دانشجویی بیشترین میزان حضور و مشارکت را در تحقیق داشته­اند (شکل 8). 

 

شکل 8. شکل میزان تحصیلات پرسش شونده ها.

پرسش ها در سه حوزه طراحی معماری راسته ها، غرفه ها و ویژگی های محیطی سازماندهی شدند. در حوزه پیشنهادات طراحی راسته ها که مستخرج از ویژگی های بازارهای سنتی هستند، 6 پرسش مطرح شده است. در حوزه طراحی غرفه ها، 4 پرسش و در نهایت در حوزه محیطی، 4 سوال از مخاطبین پرسیده شده است. پاسخ ها میزان توافق هر نفر را با بکارگیری آموزه های بازارهای سنتی در جهت افزایش رضایتمندی بازدید کنندگان از نمایشگاه های موقت مصلی و سئول نشان می دهند. میزان توافق فرد در چهار سطح خیلی کم، کم، زیاد و خیلی زیاد، با ارزش مقداری به ترتیب 1 تا 4، تعریف گردید.  نتایج حاصل از پیمایش­ها در نرم­افزار SPSS ارزیابی شده و نتایج زیر حاصل شده است (جدول شماره 4).

 

بحث و ارزیابی  

در تحقیق حاضر تمامی متغیرهایی که میانگین مساوی و یا بیش تر از 2.5 داشته (میانگین≥ 2.5)، دارای اهمیت تلقی شده اند. تعداد 217 نفر از 241 پرسش شونده، توسعه نظام راسته محور را در نمایشگاه های سئول و مصلی عاملی تاثیرگذار بر کیفیت بازدید معرفی کرده اند. در گام بعدی گسترش خطی راسته ها با میانگین 3.17 عاملی مهم بر کاهش خستگی مخاطبین بوده است. همچنین ابعاد راسته ها، وجود فضای استراحت بین راسته ها و در نهایت توجه به طراحی آسمانه های راسته ها به ترتیب با میانگین های 3.24، 3.07 و 3.36 مورد توافق پرسش شوندگان بوده اند. در بین 6 متغیر مرتبط با معماری راسته ها، تنها هندسه راسته ها بود که در رضایتمندی شهروندان بی اثر تلقی شده است. در حوزه متغیرهای مرتبط با معماری غرفه ها، سه پرسش توسعه غرفه ها در طبقات و همچنین نحوه چیدمان غرفه براساس الگوی بازارهای سنتی ایرانی، از سوی بازدیدکنندگان بی اهمیت نشان داده شده اند. در عین حال بهره گیری از نور طبیعی با میانگین 2.87، تهویه طبیعی با میانگین 2.82 و توجه به آسایش حرارتی با میانگین 2.68 متغیرهایی مهم در جهت مطلوبیت بازدید از نمایشگاه های موقت مورد نظر بوده اند.

وجود فضای سبز، حوض آب و فواره و همچنین مصالح سنتی که پایه طبیعی داشته اند، از ویژگی های محیطی بازارهای سنتی در فضاهایی چون راسته ها، سراها ها و تیمچه ها بودند که در تحقیق حاضر تنها بهره گیری از فضای سبز با میانگین 2.9 مورد تایید پرسش شوندگان قرار گرفت. در حوزه داده­های مربوط به معماری نمایشگاه، توجه به نظام راسته محور به گونه ای که در هر راسته موضوع خاصی مد نظر قرار گیرد، بسیار مورد توجه بازدیدکنندگان بوده است. بگونه ای که این متغیر در میان 14 متغیر مورد بررسی با میانگین 3.48  بالاترین میزان اهمیت را داشته است (جدول 4).

در ادامه ابعاد و تناسبات راسته ها است که بیشترین تاثیر را در میزان سهولت بازدید داشته است. این ویژگی برگرفته از تناسبات راسته بازارهای سنتی ایرانی است که در مقاطع بررسی شده به شکل مستطیل ایستاده بر عرض بود. اثبات این فرضیه از تحقیق که مبتنی بر ویژگی های فیزیولوژیک و چشم انسان است، منحصر به زمان نبوده است. افراد ترجیح می دهند تمام غرفه ها را بدون طی مسافت طولانی و از طریق حرکت چشم رویت کنند، بنابراین به تناسبات بازارهای سنتی که کاملا منطبق بر ساختار فیزیکی انسان است، نظر موافق وجود دارد. نتایج تحقیق نشان می دهد که توجه بازدیدکنندگان حصر در مسائل عملکردی نبوده است. توجه به طراحی آسمانه راسته های نمایشگاه با بهره گیری از الگوهای بازارهای سنتی ایرانی به عنوان متغیری در حوزه زیباشناسانه، دومین عامل معنادار از دیدگاه مردم بوده است. این مهم بیانگر تاثیر ویژگی های بصری نمایشگاه بر رضایتمندی افراد است.

 

 

جدول 4. تعداد، درصد و میانگین میزان اهمیت هر متغیر پس از تحلیل در نرم افزار SPSS.

 

متغیرها	خیلی­کم		کم		زیاد		خیلی­زیاد		میانگین	واریانس
	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد
توسعه نظام راسته محور	0.00	0	9.8	24	31.7	76	58.5	141	3.48	0.45
گسترش خطی راسته ها	2.4	6	19.5	47	36.6	88	41.5	100	3.17	0.69
ابعاد راسته	0.00	0	29.3	72	17.1	41	53.6	128	3.24	0.78
هندسه راسته ها	36.6	88	39.00	93	17.1	42	7.3	18	1.95	0.84
فضای استراحت بین راسته ها	2.4	6	31.7	75	22	53	43.9	106	3.07	0.87
طراحی آسمانه (داخلی) نمایشگاه	0.00	0	26.8	65	9.8	24	63.4	152	3.36	0.78
چیدمان غرفه ها	34.1	82	24.4	59	4.9	12	36.6	88	2.43	1.70
توسعه عمودی غرفه در طبقات	31.7	77	31.7	77	2.4	6	34.1	83	2.39	1.59
نور طبیعی	14.6	34	29.3	71	9.8	23	46.3	111	2.87	1.36
تهویه طبیعی	34.1	83	2.4	6	9.8	24	53.7	128	2.82	1.94
آسایش حرارتی	7.3	17	53.7	128	2.4	6	36.6	89	2.68	1.12
بکارگیری مصالح سنتی	0.00	0	68.3	165	7.3	17	24.4	59	1.87	1.76
توسعه جداره های آب(حوض، فواره،...)	24.2	60	27.3	66	26.8	63	22.4	53	2.31	1.62
وجود فضای سبز	0.00	0	22.2	53	31.7	77	46.3	111	2.9	1.5

 

گسترش خطی بازارها نیز که یکی دیگر از ویژگی های اصلی بازارهای سنتی است در نمایشگاه های موقت به تایید رسیده است. اما آنچه که مهم تر از گسترش خطی راسته ها است، وجود فضای استراحت بین راسته است. افراد در نمایشگاه های موجود مشکلات بسیاری جهت رفع نیازهای غیر از خرید داشته اند که با پیشنهاد بهره گیری از فضاهایی جهت تامین نیازهای غیر اقتصادی بسیار موافق بوده اند. نیازهایی چون؛ استراحت، ارتباط با محیط بیرون و طبیعت، خوردن و آشامیدن، تعامل اجتماعی و غیره، در بازارهای سنتی در چارسوق ها، تیمچه ها و سراها پاسخ داده شده اند که در نمایشگاه های موقت نیز نیاز بدان فضاها بسیار معنادار است. افراد تنها برای خرید و بازدید به نمایشگاه نیامده اند، و طبیعتا با عدم توجه به نیازهای غیر اقتصادی مردم، عدم رضایتمندی از فضا افزایش خواهد یافت.

حوزه دیگر مرتبط با آسایش فیزیکی افراد است که ارتباط معناداری با میزان رضایتمندی در انواع کاربری های معماری دارد. نمایشگاه های موقت سئول و مصلی نیز از این قاعده مستثنا نبوده اند. بگونه ای که بهره گیری از نور و تهویه طبیعی و همچنین آسایش حرارتی که در بازارهای سنتی ایرانی وجود داشته، بسیار مورد اقبال پرسش شونده ها قرار گرفته است. به نظر می رسد آسایش افراد در ساحت فیزیولوژیکی، قاعده هرم رضایتمندی از نمایشگاه های موقت است. در نهایت می توان گفت که اکثریت بازدیدکنندگان به عدم توجه به ویژگی­های فیزیکی و روحی بدن انسان در طراحی نحوه چیدمان غرفه­ها تاکید داشتند. بازدیدکننده برای دیدن هر غرفه می­بایست به سمت آن حرکت کند و عمل بازدید از توان قوه بصری خارج و در حوزه قوه حرکتی قرار گرفته است. راه­حل این معضل که به تایید بازدیدکنندگان نیز رسیده در رعایت دو آموزه در معماری بازارهای ایرانی است. اصل اول این است که، عرض بازارهای ایرانی با رعایت تناسبات، معمولا پایین بوده، که موجب سهولت بازدید از طریق عمل دیدن می­شود. این تناسب عملکردی و طراحی براساس ویژگی­های بدن انسان، از طریق طراحی انسان­محور در راسته بازارها ایجاد شده است. اصل دوم نیز به قرارگیری غرفه­ها در طرفین بازدیدکننده با فاصله­ای که مخاطب در وسط بازار بدون حرکت بتواند غرفه­ها را بازدید نماید، اشاره دارد. نتایج حاصل از این دو پرسش در رابطه با طراحی راسته­ها و چیدمان غرفه­ها نشان می­دهد که، تجارب مطلوب در بازارهای ایرانی، هنوز نیز در کاربری­های مشابه پاسخگوی نیاز مخاطب است. دلیل این مطلوبیت نیز می­تواند در انطباق ویژگی­های کالبدی بازارهای ایرانی بر مشخصات انسان باشد.

 

نتیجه­گیری

نتایج تحقیق در مرحله اول نشان می دهد که در نمایشگاه های موقت نظام راسته محور در افزایش رضایتمندی از محیط بیش ترین تاثیر را دارد. نور، تهویه، آسایش حرارتی، طراحی آسمانه ها و ابعاد و تناسبات راسته ها متغیرهای موثر بر شکل گیری راسته هستند. این مجموعه متغیرها در بازارهای هر یک از پنج شهر بررسی شده متناسب با محدودیت های اقلیمی، سازه ای و فرهنگی ترکیبی مطلوب اما نامتشابه ایجاد کرده اند. در واقع شکل گیری راسته در نمایشگاه های موقت می بایست معلول رابطه مطلوب متغیرهای مد نظر در تحقیق حاضر (نور، تهویه، آسایش حرارتی، طراحی آسمانه ها و ابعاد و تناسبات راسته ها)، باشد. 

یکی دیگر از عوامل مطلوبیت بازدید از نمایشگاه های موقت وجود فضاهایی معادل تیمچه، سرا و چارسوق بوده است. این فضاها مجالی برای استراحت، تفریح و ایجاد روابط اجتماعی هستند. ایجاد مکان هایی بین راسته ها در جهت پاسخگویی به نیازهایی غیر اقتصای نه تنها در رضایتمندی بازدیدکنندگان موثر است بلکه به طریق غیر مستقیم بر افزایش بهره وری اقتصادی مجموعه نمایشگاهی می افزاید. نقش فضاهای حامی خرید و بازدید به این دلیل مهم است که نتایج تحقیق نشان داده است که درصد معناداری از افراد صرفا به جهت خرید به نمایشگاه های موقت نمی آیند. بنابراین توجه به ساحت های دیگر نیازهای انسانی می تواند بر افزایش رضایتمندی از محیط های نمایشگاهی بیانجامد. این مهم در ارتباط با توجه 73% بازدیدکنندگان به طراحی داخلی راسته ها و غرفه (آسمانه ها)، و 78% بازدیدکنندگان به فضای سبز در تحقیق حاضر نیز به اثبات رسید. در نهایت می توان اصول ذیل را به عنوان تجاربی از معماری بازارهای سنتی موثر بر افزایش رضایتمندی در نمایشگاه های موقت نام برد؛ 

-       تخصیص راسته ها به مشاغل و تخصص های خاص به منظور سهولت خرید، فروش و دسترسی

-       ایجاد تعادل مطلوب بین نور، تهویه، ابعاد، آسایش حرارتی و طراحی داخلی راسته ها 

-       مقطع راسته ها به شکل مستطیل ایستاده بر عرض (غلبه ارتفاع بر عرض راسته)، که منطبق بر ویژگی های فیزلوژیکی و رفتاری انسان ها است

-       توجه به شعاع دید حداکثر 6 متری در چیدمان غرفه ها و تابلو های تبلیغاتی به منظور کاهش حرکت برای بازدید که موجب ازدحام و خستگی افراد می شود

-       توجه به کیفیت های طبیعی همچون نور و تهویه طبیعی بجای توجه صرف به دکوراسیون هایی ساختگی در طراحی داخلی 

-       تعامل محیط با طبیعت و بخصوص فضاهای سبز جهت استراحت در بین راسته ها

-       توجه به انواع نیازهای انسانی گروهای سنی و جنسی متفاوت در طراحی محیط بجای توجه صرف به اهداف اقتصادی و ساماندهی محیط برای فروش بیشتر

در حوزه بررسی بکارگیری آموزه های بازارهای سنتی ایرانی در نمایشگاه های موقت، بهره گیری از تنوع فرمی و سازه ای آسمانه ها نه به لحاظ شکلی و نه محتوایی پژوهش نشده است. از سویی در نمایشگاه های امروزی نوع پوشش سازه ای اصلی ترین دغدغه طراحان محیط است. این در حالی است که دانش سازه ای معماری ایرانی قابلیت بروزرسانی در قالب سازه های متحرک و باز و بسته شونده را دارد. تحقیق حاضر می تواند با مطالعه اجزای سازه ای و تنوع فرمی آسمانه های بازارهای سنتی در ایجاد سازه های سبک نمایشگاهی تعمیق یابد.

 

پی نوشت ها

1.       تعداد بازارها در برخی شهرها زیاد بوده است. به عنوان مثال در شهر یزد تعداد بازارهای سنتی به 18 عدد می­رسد که در این تحقیق فرصتی برای تفکیک بازارهای هر شهر نبوده و اعداد به صورت میانگین بیان شده اند.

 

فهرست مراجع 

1.       ادیب صابری، فروغ. (1364). تاریخچه بازار تهران. تهران : انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.

2.       اهری، زهرا. (1380). مکتب اصفهان در شهرسازی، زبان شناسی عناصر و فضاهای شهری. تهران: دانشگاه هنر.

3.       ایراندوست، کیومرث. بهمنی اورامانی، آرمان. (1390). تحولات کالبدی بازار سنتی در شهرهای ایران (بازار کرمانشاه)، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 2 (5)، 5- 15.

4.       بروک، اریک. (1387). نقوش هندسی در هنر اسلامی. (ترجمه بهروز ذبیحیان). تهران: مازیار.

5.       بهزادفر، مصطفی. نادری، سیدمجید. فروزانگهر، حمیده. (1388). نقش و کارکرد اجتماعی بازارهای سنتی شهرهای ایران، آبادی، 19 (29)، 14-19.

6.       پور جعفر، علی. صدرایی، علی. (1394). تحلیل تطبیقی تیمچه های با فضای مرکزی غیر مسقف به عنوان فضاهای تجاری شهری در بازار با تاکید بر ویژگی های تیمچه صرافیان در استان فارس. مدیریت شهری.40، 7-22.

7.       پوراحمد، احمد. (1376). جغرافیا و کارکردهای بازار کرمان. کرمان: مرکز مطالعات کرمان­شناسی.

8.       پورجعفر، محمدرضا. پورجعفر، علی. (1390). نقش سرمایه اجتماعی در وضعیت اقتصادی بازارهای سنتی در ایران، مدیریت شهری، 9 (27)، 203- 222.

9.       حبیبی، سید محسن. (1384). از شار تا شهر. (ص 6). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

10.       دانشپور، عبدالهادی. شیری، الهام. (1394). عناصر کالبدی کارکردی شکل دهنده به هویت بافت های تاریخی شهر ایرانی اسلامی، نقش جهان، 1(5)، 17-25.

11.       رجبی، آزیتا. (1385). ریخت­شناسی بازار، تهران: آگاه.

12.       رهایی، امید. (1392).  هویت فرهنگی و اثرات آن در روش­های بومی تهویه طبیعی بازار قدیم دزفول، راسته صنعتگران، باغ نظر، 10 (24)، 39- 46.

13.       زنگی­آبادی، علی. (1391). جغرافیا و برنامه­ریزی شهری کرمان. رساله پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشگاه اصفهان، اصفهان .

14.       ستاری ساربانقلی، حسن. جدایی، امیر. (1390). بررسی و تحلیل طرح­های کاربندی به کاررفته در تیمچه­های بازار تبریز، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 2 (5)، 29- 46.

15.       سرایی، محمدحسین. (1389). تحولات بازارهای ایرانی- اسلامی (مطالعه موردی بازار یزد)، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 1 (2)، 25- 40.

16.       سعیدنیا، احمد. (1388). تعاریف و مفاهیم بازارهای شهری ایران، آبادی، 19 (29)، 6-9.

17.       سلطانزاده، حسین. (1388). نمایشگاه های معماری و رسانه، معماری و فرهنگ، 11 (37)، 4-5.

18.       سلطانزاده، حسین. (1380).  بازارهای ایرانی، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.

19.       شریفی، احسان. (1386). تعامل سازه و معماری در هویت کالبدی بازار ایرانی. مجموعه مقالات سازه و معماری، تهران.

20.       شفقی، سیروس (1384)، بازار بزرگ اصفهان (ص 62-71). اصفهان: انتشارات سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری اصفهان.

21.       صالحی، سید جواد. ضرغامی، برزین. قاسم پور، فاطمه. (1394). بررسی میزان رضایتمندی بازدیدکنندگان بیست و دومین نمایشگاه بین المللی قرآن، مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 16 (29)، 7-33.

22.       ضیاء توانا، محمدحسن. (1380).  بازار قیصریه لار. تهران: نشر نی.

23.       عباسی، زهرا. حبیب، فرح. مختاباد امرائی. مصطفی (1394). تحلیل انگاره های محیطی موثر بر معنا در بازار سنتی ایرانی؛ نمونه موردی مقایسه تطبیقی بازار سنتی کاشان و مجتمع تجاری صفویه کاشان. مدیریت شهری. 40، 159-176.

24.       فلامکی، محمدمنصور. (1374).  باززنده سازی بناها و شهرهای تاریخی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

25.       مرصوصی، نفیسه. خانی، محمدباقر. (1389). تحلیل کارکردهای اقتصادی بازار تبریز و حوزه نفوذ آن. پژوهش­های جغرافیای انسانی، 43 (75)، 133-152.

26.       مشک آبادی، پریا، طوفان،سحر. (1393). بررسی تاثیرات معماری نمایشگاه ها بر زنان از دیدگاه جامعه شناسی. زن و مطالعات خانواده. 6 (23)، 101-120.

27.       معتضد، خسرو. (1366). حاج امین­الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه­گذاری صنعت در ایران (ص14). تهران: جانزاده.

28.       نجفی، نجمه. (1390). بررسی پایداری در بازار ایرانی (نمونه موردی: بازار وکیل شیراز). مجموعه مقالات دومین همایش ملی معماری پایدار، همدان.

29.       نسترن، مهین. عظیمی، مریم. مقدم، حامد. (1392). تحلیل معیارهای کیفی فضاهای عمومی در شهرهای متوسط (نمونه موردی: بازار قیصریه لار)، هویت شهر، 7 (14)، 17- 24.

30.       Dabbour, L. M. (2012). Geometric proportions: The underlying structure of design process for Islamic geometric patterns. Frontiers of Architectural Research, 1(4), 380-391.

31.       Edgu, Enrincik. Unlu, Lper. Salgamcioglu, Mehmet Emin. Mansouri, Ashkan. (2012). Traditional Shopping: A Syntactic Comparison of Commercial Spaces in Iran and Turkey, Eighth International Space Syntax Symposium, Chile.

32.       Jayyusi, S. K. Holod, R. Petruccioli, A. Raymond, A. (2008). The City in the Islamic World, (Vol. 94, pp. 573-580). Brill.

33.       Keshavarzian, A. (2007). Bazaar and state in Iran: The politics of the Tehran marketplace (Vol. 26). Cambridge University Press.

 

 

 

 

 

 

 

 

Explaining the satisfaction criteria of temporary exhibitions with the approach of using physical factors of traditional Iranian Bazaar

Esmail Zarghami, Professor, Architecture and Urbanism Department, Shahid Rajaee University, Tehran, Iran.

Hossein Bagheri¹, PhD Student in Architecture, Architecture and Urbanism Department, Shahid Rajaee University, Tehran, Iran.

                

Abstract

Nowadays, many traditional Bazaars has been abandoned, while new urban spaces, such as shopping malls don’t seem attractive to citizens. On the one hand, to prevent the loss of the value of such places, urban projects and programs are needed. On the other hand, temporary exhibits suffer from the following factors: 1) No place for rest, play and fun. 2) Lack of attention to how the man in the booth moves and poor circulation. 3) Large width of the booths 4) No connection to nature (regarding light and ventilation). These are causes of confusion and discontent of users. Hypothesis holds that Bazaar as a traditional city center, features sustainable architecture, culture, social and economic. Thus, recognizing and taking advantage of the aforementioned experience can be a solution to the problems raised by the mobile exhibition that stands today.

Research method were qualitative in the first stage, features of traditional Bazaars were studied in 5 cities: Tehran, Isfahan, Tabriz, Yazd and Kermanshah. The result of field observations from traditional Bazaar of the cities indicated that the desirable features of traditional markets could be used to lower the problems of temporary exhibitions.

Maps were drawn, based on the city's cultural heritage early maps, and edited with field surveys, in the GIS environment. Variation in climate, year of manufacture, and the architectural style were selection criteria.

In second stage, by designing a questionnaire regarding the problems of temporary exhibitions, the rate of function of these factors was questioned from 241 people.

The questionnaire included 50 questions with answer options ranging from very low to very high in four options. Tehran International Book Fair (Seoul) and Tehran's International Book Fair (Mossala), as the biggest mobile exhibition in Iran were selected.

Surveys distributed in three periods, morning, noon and evening, and on three different days of the week.

Selected respondents were randomly in the means of education, occupation and gender. The purpose of the survey, was to collect and analyze in SPSS software.

The results show that physical characteristics of the markets are functional in following areas: 1) Linear expansion of the market. 2) Definition of traditional Bazaar orders for different classes. 3) Creating »Charsoo« the confluence orders. 4) The proportion of the size of orders by emphasizing the width of the bottom. 5) Defined width that can be seen by human eye. 6) Nature lighting and ventilation. 7) Marquee with aesthetic and functional performance.

The first principle is respect for the width of the bottom row. The booth shall be located on the sides were visits are more easily done. The second principle defines the location of the booth for a break, by considering a wide range of human needs, not only to cover an Architecture Exhibition, but also to meet the social and cultural characteristics. So paying attention to other areas of human needs can increase the satisfaction of exhibition environments. This important issue has also been proven in relation to the satisfaction of visitors with interior design (73%) and green space (78%).

Key Words: Temporary exhibition; Traditional Bazaar; Satisfaction, physical factors.

 

 

---

[1] * Corresponding Author’s Email: [e-mail]