مواجهه و معناسازی کاربران ایرانی از شبکه‌های مجازی

الموضوعات :

محمدسعید ذکایی ¹ , سیمین ویسی ²

1 - استاد تمام و عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی
2 - دانشجوی دکتری جامعه شناسی فرهنگی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 15 الإثنين , محرم, 1443 تاريخ التأكيد : 08 الأربعاء , صفر, 1443 تاريخ الإصدار : 09 الأربعاء , رمضان, 1442

الکلمات المفتاحية: تاکتیک و استراتژی, مکانیزم‌های معناسازی کاربران, مفصل‌بندی, کنشگری کاربران مجازی,

ملخص المقالة :

با گسترش شبکه‌های مجازی تولید و خوانش متون دچار تغییرات بنیادین گشته بطوریکه نظریات پیشین قادر به تبیین تمام واقعیت موجود نیستند. این پژوهش با استفاده از مطالعه قوم‌نگاری شبکه‌های اجتماعی به دنبال تلفیق نظریه رمزگذاری-رمزگشایی و نیز مفصل‌بندی استوارت هال برای ترسیم مدل معناسازی کاربران ایرانی در شبکه‌های مجازی است. بر طبق یافته‌ها این فضا ویژگی‌هایی همچون پراکنده‌سازی افکار، پر و بال پیدا کردن موضوعات، حضور همزمان و یا متناوب نیروهای استراتژی و تاکتیک و مصادره و مصادره شدن دوباره فضا را دارد. علاوه بر این وجود مکانیزم‌های خنثی و مکانیزم‌های نفی دیگری قدرتمند شامل تروما‌سازی، همسان‌سازی امور، واکنش نسبت به سیاست‌گذاری‌های مقدس‌ساز، خاصیت نمایشی و تکمیل پازل خبر و مکانیزم‌های مربوط به ایجاد خود جمعی بر مبنای نیروهای تاکتیک شامل آیکون‌سازی، اسلنگ‌سازی و تشکیل جماعت‌واره‌ها به دنبال میدان بخشیدن به نیروهای مبتنی بر تاکتیک و به عبارتی تمام عاملانی است که در فضای رسمی قدرتی ندارند. فضای خوانشگری ایرانی با کنشگری فعال/ منفعل، مقطعی/ مداوم و کنشگری‌های محدود، بینابینی و کلان نیز همراه است. در نهایت با توجه به ویژگی‌های فضا و مکانیزم‌های ذکر شده سه بعد شامل تولید و تفسیر جمعی متون، نادیده گرفتن خبر و گفتگوی تخالفی بر ابعاد خوانش‌های هال نیز افزوده شدند که نشان‌دهنده توان بخشیدن فضا به تمامی عاملان برای معناسازی هستند.

المصادر:

آلن، گراهام. (1392). "بینامتنیت"، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز، چاپ چهارم.

فلیک، اووه. (1387). "درآمدی بر تحقیق کیفی"، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

Alexander C.J. (2009). “Remembering the Holocaust: A Debate. New York: Oxford”, Oxford Univesity Press.

Alexander C.J. (2013). “Trauma: A Social Theory”, Cambridge: Polity Press.

Barthes, R. (1972). “Mythologies, trans. Annette Lavers”, New York: Hill & Wang.

Boellstorff, T., Nardi, B., Pearce, C. & Taylor. T.L. (2012). “Virtual Worlds: A Handbook of Method”, New Jersey: Princeton University Press.

Boyatzis. R.E. (1998). “Transforming Qualitative Information: Thematic Analysis and Code Development”, London: Sage Publication.

Daryl Slack, J. (2005). “The theory and method of articulation in cultural studies, in Ed: David Morley & Kuan-Hsing Chen”, Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, Routledge.

Davis, Helen. (2004). “Understanding Stuart Hall”, London: Sage Publication.

De Certeau, M. (2002). “The Practice of Everyday Life”, University of California Press, Berkeley.

De la Ville, V. & Mounoud, E. (2010). “Cambridge Handbook of Strategy and Practice”, Eds: Golsorkhi. Damon, Rouleau. Linda & Seidi.David. Cambridge: Cambridge University.

Eco, U. (1972). “Towards a semiotic inquiry into the television message. Trans. Paola Splendore”, Working Papers in Cultural Studies, 3, PP. 103-21.

Eyerman, R. (2004). “Jeffrey Alexander and the Cultural turn in Social Theory”, Thesis Eleven, Vol. 79 (1), PP. 25-30.

Fiske, J. (1987). “Television on Culture, Popular pleasures and Politics, Studies in Communication”, London: Routledge.

Fiske, J. & Hortley, J. (2003). “Reading Television”, London: Routledge.

Green, J. (2015). “The Vulgar Tongue, Green History of Slang”, Oxford: Oxford University.

Grossberg, L. (1993). “Cultural studies and/in new worlds”, in Critical Studies in Mass Communication, Vol. 10, PP. 1-22.

Hall, S. (1977). “The work of representation in cultural, Ed: S. Hall”, Representation. London. Thousand: Sage Publication.

Hall, S. (1981). “Conformity, consensus and conflict: introduction, in D. Potter et al. (Eds)”, Society and the Social Sciences, London: Routledge & Kegan Paul, 221-5.

Hall, S. (1986). “On postmodernism and articulation: an interview with Stuart Hall”, ed. L. Grossberg, Journal of Communication Inquiry, Vol. 10(2), PP. 45-60.

Hall, S. (1993). “Encodind -decoding, in S. During”, (Ed) the Cultural Studies Reader. London: Routledge.

Hall, S. (2005, a). “Encoding, Decoding, in S. Hall, D. Hobson. A. Lowe & P. Willis (Eds), Culture, Media, Language. London: Routledge.

Hall, S. (2005, b). “On postmodernism and articulation (An Interview with Stuart Hall), Edited by Lawrence Grossberg, in David Morley & Kuan-Hsing Chen”, (Eds) Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, Routledge.

Hebdige, D. (1979). “Subculture: The Meaning of Style. London: Routledge.

Jenkins, H., Ford, S., & Green, J. (2013). “Spreadable Media: Creating Value and Meaning in a Networked Culture”, NYU Press.

King, N. & Horrocs, C. (2010). “Interviws in Qualitative Reaserch”, London: Sage Publication.

Laclau, E. (2012). “Politics and ideology in Marxist theory: Capitalism, fascism”, populism. Verso Trade.

Larrain, J. (2005). “Stuart Hall and the Marxist concept of ideology, in David Morley & Kuan-Hsing Chen”, (eds.) Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, Routledge.

Laughey, D. (2007). “Key Themes in Media Theory”, Open University Press.

Le bon, G. (2001). “The Crowd, A Study of the Popular Mind”, Mineola, New York: Dover publication, INC.

Morley, D. (1980). “The Nationwide Audience”, London: British Film Institue.

O'sullivan, T., Hartley, J., Saunders, D., Montgomery, M. & Fiske, J. (1994). “Key concepts in communication and cultural studies”, London: Routledge.

Ott, B.L. & Mack, R.L. (2020). “Critical media studies: An introduction”, John Wiley & Sons.

Pillai, P. (1992). “Rereading Stuart Hall's Encoding/decoding model”, Cmmunication Theory, Vol. 2(3), PP. 221-233.

Procter, James. (2004). “Stuart Hall”, London: Routledge.

Radway, J.A. (2009). “Reading the romance: Women, patriarchy”, and popular literature. Univ. of North Carolina Press.

Skoll, G.R. (2010). “Social Theory of Fear, Terror”, Torture & death in a Post Capitalist World, Palgrave, Macmillan.

Stock, M., Isenberg, V., Reißmann, W., Kaiser, S. & Nieland, J.U. (2017). “Fan (fiction) acting on media and the politics of appropriation”, Media and Communication, Vol. 5(3), PP. 15-27.

Sullivan, J.L. (2013). “Media fandom and audience subcultures. Media Audiences. Effects, Users, Institutions, and Power, Thousand Okas”, California: Sage Publication.

Weber, R.H. (2015). “Realizing a New Global Cyberspace Framework: Normative Fundations and Guiding Principles”, Springer.

Williamson, J. (1978). “Decoding Advertisements: Ideology & Meaning in Advertising”, London: Marion Boyars.

Zittrain, J. (2008). “The future of the internet-and how to stop it”, Yale University Press.

 

نص كامل:



مواجهه و معناسازی کاربران ایرانی از شبکه­های مجازی

 

چکیده:

با گسترش شبکه­های مجازی تولید و خوانش متون دچار تغییرات بنیادین گشته بطوریکه نظریات پیشین قادر به تبیین تمام واقعیت موجود نیستند. این پژوهش با استفاده از مطالعه قوم­نگاری شبکه­های اجتماعی به دنبال تلفیق نظریه رمزگذاری-رمزگشایی و نیز مفصل­بندی استوارت هال برای ترسیم مدل معناسازی کاربران ایرانی در شبکه­های مجازی است. بر طبق یافته­ها این فضا ویژگی­هایی همچون پراکنده­سازی افکار، پر و بال پیدا کردن موضوعات، حضور همزمان و یا متناوب نیروهای استراتژی و تاکتیک و مصادره و مصادره شدن دوباره فضا را دارد. علاوه بر این وجود مکانیزم­های خنثی و مکانیزم­های نفی دیگری قدرتمند شامل تروما­سازی، همسان­سازی امور، واکنش نسبت به سیاست­گذاری­های مقدس­ساز، خاصیت نمایشی و تکمیل پازل خبر و مکانیزم­های مربوط به ایجاد خود جمعی بر مبنای نیروهای تاکتیک شامل آیکون­سازی، اسلنگ­سازی و تشکیل جماعت­واره­ها به دنبال میدان بخشیدن به نیروهای مبتنی بر تاکتیک و به عبارتی تمام عاملانی است که در فضای رسمی قدرتی ندارند. فضای خوانشگری ایرانی با کنشگری فعال/ منفعل، مقطعی/ مداوم و کنشگری­های محدود، بینابینی و کلان نیز همراه است. در نهایت با توجه به ویژگی­های فضا و مکانیزم­های ذکر شده سه بعد شامل تولید و تفسیر جمعی متون، نادیده گرفتن خبر و گفتگوی تخالفی بر ابعاد خوانش­های هال نیز افزوده شدند که نشان­دهنده توان بخشیدن فضا به تمامی عاملان برای معناسازی هستند.

واژگان کلیدی: مفصل­بندی، مکانیزم­های معناسازی کاربران، تاکتیک و استراتژی، کنشگری کاربران مجازی 

مقدمه و بیان مسأله:

تا پیش از شکل­گیری شبکه­های اجتماعی، رسانه­های رسمی و خصوصا تلویزیون نقش مهمی در باز تولید قدرت ایدئولوژیک در صورت­های گوناگون آن داشتند. پیام­هایی که توسط این رسانه ها منتقل می­شدند با اهداف مشخص در آنها تعبیه می­شدند. تصور عمومی نیز بر آن بود که محتوای این رسانه­ها و خصوصا تلویزیون کاملا درست و بر مبنای حقیقت است و راهی جز دریافت پیام وجود نداشت. با این وجود نشانه­شناس­ها به تدریج به معانی ضمنی و صریح نظام­های نشانه­ای رسانه­های رسمی پی بردند. بارت در اسطوره­شناسی (1972) دریافت که ایدئولوژی­های حاکم خود را به صورت اسطوره­هایی نشان می­دهد که قابلیت کشف و بررسی دارند. استوارت هال (2005) با بسط نظریه بارت به دنبال این بود تا واحدهای مشخصی به نام رمز یا کد را در درون پیام شناسایی کند. رمزها درست همان نقطه­ای هستند که خواست قدرت و مخاطب به یکدیگر می­رسند. هال بر طبق نظریه رمزگذاری-رمزگشایی خود نشان داد که مخاطبان خوانش­های گوناگونی صورت می­دهند. بیشتر مخاطبان تمایل دارند ضمن اینکه در داخل ایدئولوژی مسلط عمل کنند با توجه به شرایط زمینه­ای خود دست به تفسیر رمزهای موجود در پیام بزنند. نظریه هال گامی مهم در جهت تفسیر رمزگان موجود در پیام­های رسانه­ها گشود زیرا نشان داد که تفسیر نشانه­ها لزوما در این نظام بسته نشانه­ای صورت نمی­گیرد. با وجود این هال همچون بسیاری از متفکران محصور در تنگنای زمانه بود. او و شارحانش همچون جان فیسک بسیاری از تحولات رسانه­ای را که موجب شدند تا تعریف رسانه بصورت بنیانی دچار تحول گردند ندید. رشد شبکه­های اجتماعی در دهه­های اخیر موجب شده تا بتوانیم از تحول گسترده در خوانش متون رسانه­ای سخن بگوییم. تحولی که بدون شک نیاز به نظریه­پردازی و بسط نظریات پیشین در این حوزه دارد. شبکه­های اجتماعی خصوصا در جامعه ایرانی از گره­گاه­های مهمی است که خواست قدرت و پذیرش یا سرپیچی از آن به یکدیگر می­رسند. در این فضا نه تنها چندمعنایی متون بیش از تلویزیون است بلکه به دلیل اینکه دو­گانه قدرت/ مقاومت همواره در کار است فرایند معناسازی صورت کاملا متفاوتی به خود می­گیرد. در این فضا نه تنها مخاطب در مقابل خواست قدرت که قبلا در تلویزیون و سایر متون رسمی از طریق رمزگذاری یکسویه پیام صورت می­گرفت، منفعل نیست بلکه توانایی رمزگذاری را نیز دارد. مخاطبان می­توانند عاملانه در چرخه تولید و تفسیر متون وارد شوند و از طریق مفصل­بندی عناصر گوناگون متون و تفاسیری را بیافرینند و در نهایت در معناسازی، مشارکت فعالانه داشته باشند. اصطلاح مفصل­بندی که در مطالعات فرهنگی و خصوصا آرای هال بر ترکیب عناصر گوناگون برای ساخت مفاهیم جدید دلالت داشت در این پژوهش معنای گسترده­تری پیدا کرده است. اگر در نزد هال و پیش از او لاکلائو این مفهوم در نهایت به دنبال بررسی تعین نیروهای اجتماعی بود، در زمینه پساساختارگرایانه امروزین در معنای ترکیب عناصر گوناگون توسط تمام گروه­ها برای تصاحب لحظه­های تاکتیکی و زیستن در فضاست.

زیست مجازی خصوصا در ایران عرصه عظیمی را برای کنشگری فراهم کرده است که در درازمدت بر ساختارهای کلان تأثیرات پایداری را موجب خواهند شد. مواجهه نیروهای گوناگون با یکدیگر از طریق مطالعه تغییرات گسترده در رمزگذاری و رمزگشایی متون و خصوصا تأکید بر لحظات مفصل­بندی می­تواند راه جدیدی را برای مطالعه این فضا و توجه به تغییرات آن و نیز تبعاتی که بر ساختار جامعه خواهد داشت بگشاید.

پژوهش حاضر با تأکید بر فضای مجازی ایرانی و تحلیل برش­های متنوعی از متون تولید و مصرف شده کاربران آن به دنبال بسط نظریه استوارت هال و ارائه تبیینی همه­جانبه از خوانش متون مجازی در متن ایرانی آن است که به کمک آن بتوان فرآیند مواجهه و معنا­سازی کاربران از فضای شبکه­ای را فهم کرد.

پیشینه پژوهش:

-پژوهش دیوید مورلی از 1957 تا 1977 بر روی شوی تلویزیونی بریتانیایی نیشن واید برنامه محبوب عصرگاهی که بوسیله بی بی سی پخش می­شد صورت گرفت.  مورلی با نمایش یک قسمت از نمایش برای مخاطبان تفکیک­شده از نظر طبقه، شغل، نژاد و مانند این نشان داد که پاسخ­های مخاطبان بسیار متناقض هستند و به طور دقیق توسط طبقه یا موقعیت اجتماعی تعیین نمی­شوند.

-جودیت ویلیامسون (1978) می­گوید که تبلیغات معنای ایدئولوژیک را «نه در سطح نشانه­های آشکار بلکه از طریق دال» می­سازند و در زیر تصاویر سطحی (به عنوان مثال دال­ها) موجود در هر تبلیغ می­توان با استفاده از روش نشانه­شناسی، از معانی پنهان رمزگشایی کرد. مثلا از آنجایی که بدون بوییدن عطر نمی­توانیم از بی­نظیر بودن آن اطمینان حاصل کنیم، بنابراین از طریق دیدن این کار را انجام می­دهیم. او می­گوید اینجا تفاوتی میان این عطر و عطرهای دیگر وجود ندارد اما پیام­های بازرگانی ایدئولوژی پنهان خود را از طریق ما اعمال می­کنند. تبلیغات فعالیتی را در اختیار مصرف­کنندگان قرار می­دهد، اما در مشارکت در این فعالیت - خود را جایگزین «شما» می­کنیم - ما ایدئولوژی ترجیحی آن را درونی می­کنیم، این است که شما «خودتان» می­توانید مانند «شما»ی ایده آل در تبلیغ باشید.

- دیک هبدیج در کتاب خرده­فرهنگ: معنای سبک نشان داد که نسل­های جوان با توسعه سبک­ها و شیوه­های متمایز و از طریق بریکولاژ، ایدئولوژی­های مسلط را به چالش می­کشند. او با بررسی خرده­فرهنگ جوانان نشان می­دهد که بطور مثال چگونه دانش آموزان از طریق سبک­های جدید پوشش مدرسه را که نماد تعلق نهادی، یکنواختی، پیروی از قوانین، نظم و اقتدار است را به چالش می­کشند.

- جانیس رادوی (1984) با مطالعه­ای درباره خوانش­های زنان در مورد رمان­های عاشقانه زنان غرب میانه آمریکا دریافت برخی از زنان با کتاب همذات­پنداری کرده و برخی گمان می­کردند که زندگیشان مانند شخصیت­های درون کتاب است و در تخیلاتشان موهبت­هایی همچون رابطه عاشقانه با یک مرد دلسوز را تجربه می­کردند. اما در نهایت معنا بر اساس زمینه آنها، هویت­ها و باورهایشان شکل می­گرفت.

- پیلای (1992) به بازخوانی نظریه رمزگذاری/رمزگشایی هال بر طبق تئوری مفصل­بندی پرداخت. یکی از پیامدها تعادل میان معنی مرجح متن و ایدئولوژی غالب است. محدودیت­هایی از این قبلی را می توان با مطالعه حاضر برطرف کرد.

- جاناتان زیترین  در کتاب مقررات اینترنت و نحوه متوقف کردن آن (2008) از ویکی پدیا به دلیل اینکه بسیاری از کاربران آن را یک منبع عمومی می­دانند برای گسترش مفهوم دموکراسی نشانه­شناختی جان فیسک استفاده کرد. همچنین از آنجاییکه بسیاری از سرویس­های آنلاین دیگر بر زندگی روزمره کاربران اینترنت تأثیر می­­گذارند او با استفاده از مورد گوگل، بر تأثیرات رتبه­بندی موتور جستجو در وب در نتایج جستجو بر ارزیابی کاربران از اینکه کدام ایده برجسته است و کدام یک نیست، تأکید کرد. بر اساس یافته­ها برخلاف ویکی پدیا، کاربران اینترنت گوگل را اداره نمی­کنند. بنابراین، مدل دموکراسی نشانه­شناختی به سختی می­تواند یک بنیان نظری گسترده برای رویکردهای مشارکتی در فضای مجازی ارائه دهد.

-استاک و همکاران (2017) انجمن­های داستان­پردازی و کنش­های هوارادان را در فضاهای دیجیتال در آلمان مورد بررسی قرار دادند. آنها مفهوم داستان­پردازی و مفهوم مکمل آن یعنی کار بر روی رسانه ها را ابداع کرده و آنها را تصاحب و تحول خلاقانه متون رسانه­های معروف موجود توسط طرفدارانی که داستان­ها، جهان­ها و یا شخصیت­ها را به عنوان نقطه شروع می­گیرند و داستان­های خود را بر اساس آن ایجاد می­کنند تعریف کردند. مشارکت در داستان­پردازی از نظر آنها کرداری جمعی و تاکتیکی است، به این معنا که نویسندگان در قلمروی دیگران کار می­کنند. یافته­های آنها نشان­دهنده تمایل کاربران به قانونی­سازی داستان­پردازی­ها و درگیر شدن در آنها بدون ترس و لزوم ایجاد زمینه­های قانونی برای مشارکت­های پیچیده و نویسندگی توزیع شده است.  پیش از آنها جنکینز و همکاران  (2013) در کتاب خود خلق ارزش و معنا در یک فرهنگ شبکه­ای با مفهوم ابداعی خود، «پخش­پذیری»¹ نشان داده بودند که چه از نظر فنی و چه از نظر فرهنگی، مخاطبان می­توانند گاه با کسب اجازه حقوقی و گاه بر خلاف میل صاحبان آنها محتوا را برای اهداف خود به اشتراک بگذارند.

همانطور که ملاحظه می­شود تحقیقات کلاسیک و جدید بر روی متون گوناگون تا حد زیادی توانسته­اند به بازخوانی مدل هال در زمینه­های مختلف بپردازند. با این وجود پژوهش حاضر به دنبال بسط نظری مفاهیم هال با بکارگیری آن در فضای پیچیده سایبری ایرانی و تلیفق آن با نظریه مفصل­بندی است.

مبانی نظری:  بازنمایی زبانی؛ گامی به سوی نظریه خوانش­های سه گانه

از نظر هال  نظام بازنمایی نظامی مشتمل بر تمام گونه­های موضوعات، افراد و حوادث است که به واسطه مجموعه­ای که آن را بازنمایی ذهنی می­نامیم امکان سازماندهی، دسته­بندی و طبقه­بندی مفاهیم مختلف را فراهم می­سازد. در مرحله بالاتر ما این مفاهیم را با یکدیگر به اشتراک می­گذاریم و به اصطلاح معانی فرهنگی مشترکی را می­سازیم تا تفسیری واحد نسبت به جهان را به اشتراک بگذاریم. «در اینجا زبان در مفهوم عام آن مطرح است و طیف وسیعی مشتمل بر زبان نوشتاری، گفتاری، تصاویر بصری، زبان علائم حرکتی، زبان مد، لباس، غذا و مانند این را در بر می­گیرد»(Hall,1977: 19). از نظر هال نگاه صرف نشانه­شناختی فرایندهای بازنمایی را صرفا به زبان محدود می­کند و آن را به نظامی بسته فرو می­کاهد که به واسطه ایستا بودن مورد تهدید جدی قرار می­گیرد. اما «گسترش و بسط بازنمایی در معنای فوکویی- دریدایی، آن را به منبعی برای تولید دانش اجتماعی بدل می­کند که سیستمی باز و مرتبط با کنش­های اجتماعی و مسأله قدرت است» (Hall, 1977: 42). به عبارتی او از یکسو مفهوم زبان را در سطحی عام به کار برده و از سوی دیگر با وارد کردن مفهوم قدرت در زبان برساختگی آن و بازنمایی در زبان را بیشتر نشان می­دهد. او نظریه بازنمایی زبانی خویش را که در آن زبان شامل کل جامعه و روابط داخل آن مشود را در بررسی نشانه­شناختی تولیدات تلویزیونی به کار می گیرد. هال می­گوید:

فرایند تولید (برنامه­های تلویزیونی) بدون یک جنبه گفتمانی شکل نمی­گیرد و بنابراین تماما بوسیله معانی و ایده­ها چارچوب­بندی می­شود: دغدغه­های کاربردی روزمره تولیدات، مهارت­های تکنیکی تعریف شده به شیوه تاریخی، ایدئولوژی­های حرفه­ای، دانش­های نهادی، تعاریف و فرضیات، فرضیاتی درباره مخاطبان و بنابراین چارچوب­بندی اساس برنامه بر پایه این ساختارهای تولید (Hall, 2005(a):118).

اما بر طبق همان نظریه بازنمایی زبانی هال، با وجود این که ساختارهای تولید تلویزیونی گفتمان­های تلویزیونی را ایجاد می­کنند آنها شامل یک سیستم بسته نیستند. آنها موضوعات، رفتارها، کارکنان برنامه و تصورات مخاطب و نیز تعاریف موقعیت­ها را از سایر منابع و گفتمان­های دیگر در یک ساختار سیاسی و فرهنگی اجتماعی وسیع­تر در یک فضای متفاوت ترسیم می­کنند. هال  علاوه بر این سعی کرد تا از نظریه معنای صریح و ضمنی بارت نیز یک قدم جلو­تر برود. به عقیده او در گفتمان­های واقعی بیشتر نشانه­ها ترکیبی از جنبه­های صریح و ضمنی هستند و تنها تمایزی تحلیلی میان آنها وجود دارد. به زعم استوارت هال  «همواره ایدئولوژی­ها بر نشانه­ها غالب هستند و آنچه مهم است نه این تمایز تحلیلیِ میان معنای صریح و ضمنی بلکه تقاطع ایدئولوژی با گفتمان­هایی است که نشانه در آنها معنا می­یابد»(Hall, 2005(a):122).  او با متداخل دانستن ایدئولوژی با گفتمان­های موجود در مفهوم جدیدی به نام «کد» یا «رمز»، به دنبال بررسی تأثیرات ایدئولوژی بر گفتمان بود. از نظر هال  «کدها ابزارهایی هستند که به وسیله آنها قدرت و ایدئولوژی در گفتمان­های خاصی معنا می­یابند»2005(a):123) .(Hall, مفهوم کد یا رمز هال را به سمت تدوین نظریه رمزگذاری و رمزگشایی کشاند.

بخش قابل توجهی از جذابیت نشانه­شناسی برای وی روشی بود که در آن رابطه فرهنگ و قدرت را به گونه­ای آشکار می­کرد که به او اجازه می­داد در اندیشه­های ایدئولوژی مارکسیستی تجدید نظر کند.(Procter, 2004: 44) هال  ایدئولوژی را چنین تعریف می­کند: «آن تصاویر، مفاهیم و مقدماتی که چارچوبی را فراهم می­کنند که از طریق آنها برخی از جنبه­های وجود اجتماعی را نمایندگی، تفسیر، درک و معنا می­کنیم» .(Hall,1891: 31) معنا فرایندی گفتمانی است که در یک سیستم زبانی مملو از مفاهیم ایدئولوژیک عمل می­کند. رسانه­ها از طریق مجموعه­ای از قوانین، کدها و ارزش­ها ساخته می­شوند که آنها را بسیار مستعد ساخت ایده­های معنایی یا آنچه بارت  از آن به عنوان اسطوره یاد می­کند، می­کند.(Laughey, 2007)

نظریه رمزگذاری – رمزگشایی: نظم فرهنگی غالب معمولا سعی می­کند تا از طرقی مانند تولید برنامه تلویزیونی بازنمایی­های خود را که ایدئولوژی­های او را تداوم می­دهند القاء کند. البته گروه­های دیگر با دریافت ناکامل و یا عدم پذیرش این ایدئولوژی­ها به مقاومت می­پردازند. فرانک پارکین (1972) پاسخ­های مخاطبان را به سه نظام معنایی مسلط که نابرابری­های موجود را تأیید می­کند، نظام تابع (وابسته) که از طریق مذاکره در چارچوبی جدید به دنبال بهتر ساختن وضعیت خویشند و نظام رادیکال که به رد چارچوب فعلی می­پردازند تقسیم می­کند. (Fiske & Hortley: 2003) پس از او هال نظریه رمزگذاری و رمزگشایی را مطرح نمود. «رمزگذاری فرآیند ایجاد پیام معنادار با توجه به کد خاصی است، در حالی که رمزگشایی فرآیند استفاده از کد برای رمزگشایی پیام و فرمول­بندی معنی است» (Ott & Mack, 2020: 249) . او با قرائت­های سه­گانه خود این موضوع را بخوبی توضیح داد؛ او می­گوید در خوانش یک متن چند حالت ممکن است به وجود بیاید:

خوانش مرجح: «وقتی که مخاطب معانی ضمنی را از گفتار یک برنامه خبری تلویزیونی یا دستورالعمل امور جاری را بصورت کامل و مستقیم دریافت می­کند و پیام­ها را به گونه­ای رمزگشایی می­کند که به همان شکلی که رمزگذاری شده­اند برگردند».(Hall, 2005(a): 125) «در این موقعیت فرستنده و گیرنده تحت قواعد، پنداشته­ها و اصول فرهنگی یکسانی عمل می­کنند» (Hall,1993: 101). 

خوانش توافقی: «کدهای توافقی از طریق آنچه که ممکن است منطق موقعیت­مند و یا خاص بنامیم عمل می­کنند و این منطق بوسیله روابط گفتمان­ها و قدرت­های متفاوت و نابرابر در حالتی از تعلیق است.».(Hall,2005(a): 126) به گفته هال (1993) در خوانش توافقی نیز هژمونی مسلط وقایع را به یکدیگر مربوط می­سازد تا مخاطب پیام­ها را به صورت کلی بپذیرد و دیدگاهی کلی نسبی به جهان به دست بیاورد. به عبارتی با وجود پذیرش چارچوب کلی مسلط این امکان وجود دارد که پیام­ها را به عنوان یک پیام شخصی رمزگشایی کنند و با نقطه نظرات و سوگیری­های خود فرایند رمزگشایی را مبهم سازند.

قرائت تخالفی: در حالت سوم ممکن است مخاطب هم معنای صریح و هم ضمنی را به طور کامل بوسیله گفتمان بفهمد اما رمزگشایی را به طور کلی به روش دیگری انجام دهد. در اینجا مخاطب «کلی بودن کدهای مسلط را رد می­کند تا به پیام، کلیتی دوباره از طریق چارچوب­های مرجع بدیل ببخشد»(Hall,2005(a):127). در اینجا مخاطبان اغلب معانی غیر­نیتمند دیگری را در پیام می­یابند.

از محدودیت های نظریه هال  تأکید بیش از اندازه او بر طبقه، در مقایسه با سایر عوامل اجتماعی دیگر است. همچنین اینکه او سه نوع قرائت را برابر با هم در نظر می­گیرد در حالیکه در عمل تعداد کمی قرائت کاملا مسلط یا قرائت­های تخالفی خالص وجود دارد. به تعبیر فیسک ارزش این نظریه در این است که «متن را به عنوان یک متن تماما بسته از نظر ایدئولوژیک کنار می­گذارد و به سمت دیدگاهی پیش می­رود که خواننده را محل شکل­گیری معنی در نظر می­گیرد»(Fiske, 1987: 64). مورلی (1980) نیز لحظه فروپاشیدن مدل رمزگذاری/ رمزگشایی هال  را پی بردن به تناقض­های بسیاری در خوانش­ها می­دانست که قابل تقلیل به طبقه یا موقعیت اجتماعی مخاطبان نبودند. امبرتو اکو (1972) پیش از هال از خوانش پرت² سخن گفته بود. او این اصطلاح را برای توصیف لحظه­ای به کار برد که پیامی که مطابق با یک کد رمزگذاری شده است به وسیله رمز دیگر رمزگشایی می­شود و بنابراین معنای دریافتی با معنای مورد نظر متفاوت خواهد بود. اُسالیوان و همکاران (1994) معتقدند در رسانه­های معاصر از آنجاییکه فرهنگ­ها و خرده­فرهنگ­های گوناگونی پیام را دریافت می­کنند و رمزگشایی باید توسط هر آنچیزی که در دسترس مخاطب بوده و از آن آگاهی دارد صورت بگیرد بنابراین پیام ناگزیر باید تحت انواع رمزگشایی­های نادرست قرار گیرد(O'sullivan, Hartley,Saunders, Montgomery & Fiske, 1994) . البته پیشفرض ما وجود حداقل خوانش­های پرت در فضای مجازی ایرانی است، زیرا برآنیم که کاربران ایرانی با نیت کنشگری و بصورت آگاهانه وارد فضا می­شوند.

نظریه هال بیشتر معطوف به رسانه تلویزیون و بطور کلی هر نوع رسانه یکطرفه­ای است که در خدمت ترویج اندیشه­های رسمی و ایدئولوژیک قرار می­گیرند. این رسانه­ها هم موضوعات گزینش­شده دارند و هم تفاسیر و خوانش­های سه­گانه فوق­الذکر در نهایت بصورت غالب تجربیات و واکنش­های فردی نسبت به پیام­ها به شمار آمده و کنش­های جمعی را بر نمی­انگیزانند. تفاوت عمده شبکه­های اجتماعی جدید مجازی با رسانه­ای مانند تلویزیون، مطرح شدن موضوعات از جانب گروه­های بسیار و مورد تفسیر قرار گرفتن آنهاست به عبارتی اگر در نظریه هال،  تنها گروه حاکم می­توانست موضوعاتی را مطرح سازد، در اینجا هر فردی می­تواند موضوعی را مطرح ساخته و تفاسیر سه­گانه بر روی موضوع مورد نظر او صورت بگیرد. بدین منظور از دو مفهوم دیگر رایج در نظریات هال و بطور کلی مطالعات فرهنگی برای تبیین استفاده خواهیم کرد.

چندمعنایی³ و مفصل­بندی⁴: هال نشانه­های تلویزیونی را دارای ارزش­های چندمعنایی می­داند، یعنی به توانایی آنها برای نشان دادن بیش از یک چیز، برای حمل انواع مختلفی از معانی بالقوه متناقض اشاره می­کند. «معنا چندگانه است به جای اینکه منفرد باشد: کار مخاطب کشف حقیقت یا معنای اصلی که در قلب پیام تعبیه شده است نیست، بلکه مخاطبان معنا را با درجه­ای از خودمختاری نسبی ایجاد می­کنند».(Procter, 2004:66) جان فیسک شارح هال نیز با استفاده از اصطلاح «دموکراسی نشانه­شناختی»⁵ بر اهمیت خوانش معانی گوناگون از متن تلویزیونی تأکید می­کند. «فیسک ابراز عقیده کرد که تلویزیون با بینندگان خود به عنوان کسانی رفتار می­کند که می­توانند معنای خاص خود را به تصاویری که روی صفحه می­بینند اختصاص دهند»(Weber, 2015:87). این اصطلاح در نظر فیسک  به معنای تفویض تولید معانی و لذت برای بینندگان است. هیچ مؤلف یگانه­ای وجود ندارد که بتواند روشی منفرد برای نگاه کردن به جهان عرضه کند. «قدرت گفتمانی برای ساخت معانی، برای تولید دانش در مورد جهان، قدرتی است که هم تولیدکنندگان برنامه و هم بینندگان تولیدکننده به آن دسترسی دارند»(Fiske,1978:238).

این خاصیت در فضای مجازی دو ویژگی جدید پیدا کرده است: از طرفی نه تنها چندمعنایی گسترش بیشتری پیدا کرده و نه فقط سه خوانش یاد شده و طیف وسیعی از واکنش­ها که حتی شامل عدم خوانش می­شوند را نیز شامل می­شود، بلکه رمزگذاران که شامل تمامی کاربران می­شوند نیز می­توانند عمدا بر این چندمعنایی بیفزایند. کاربران گوناگون می­توانند از طریق مفصل­بندی، پیام­های خود را در کدها تعبیه کنند و این امر دیگر محصور به گروه­های قدرتمند نیست. از نظر تئوریک، مفصل­بندی می­تواند به عنوان روشی برای توصیف یک شکل­گیری اجتماعی بدون افتادن در دام­های دوگانه تقلیل­گرایی و ذات­گرایی قابل درک باشد. این می­تواند به عنوان تبدیل «مطالعات فرهنگی از یک مدل ارتباطی (تولید-مصرف متن؛ رمزگشایی رمزگذاری) به یک تئوری زمینه­ها» باشد .(Grossberg, 1993:4)

مفصل­بندی در چندین سطح عمل می­کند. از نظر معرفت­شناختی، مفصل­بندی روشی برای تفکر در مورد مطابقت، عدم مطابقت و تناقض در ساختارهایی است که آنها را یکپارچه می­دانیم. از نظر سیاسی راهی برای به روی صحنه آوردن ساختار و بازی قدرت است که در روابط سلطه و تبعیت وجود دارند. از نظر استراتژیک نیز مکانیزمی برای شکل دادن به مداخله در یک صورت­بندی اجتماعی، اتصال یا زمینه خاص را فراهم می­کند(Daryl Slack, 2005). هال  این اصطلاح را بخوبی شرح می­دهد:

شکلی از اتصال که تحت شرایطی می­تواند میان دو عنصر مختلف وحدت ایجاد کند. این پیوندی است که برای همه زمان­ها ضروری، تعیین شده، مطلق و اساسی نیست .باید بپرسید، تحت چه شرایطی می­توان ارتباطی جعل کرد یا ایجاد کرد؟ اصطلاح «اتحاد» یک گفتمان در حقیقت بیان عناصر مختلف و متمایز است که می­تواند به روش­های مختلف مجدداً بیان شود زیرا آنها «تعلق» لازم را به یکدیگر ندارند. «وحدتی» که مهم است پیوندی میان گفتمان مفصل­بندی شده و نیروهای اجتماعی است که تحت شرایط تاریخی خاص می تواند با آن ارتباط برقرار کند، اما لزوماً لازم نیست که به هم پیوند بخورند(Hall, 1986:53).

هال نظریه مفصل­بندی را همانند ارنستو لاکلائو، در کتاب خود سیاست و ایدئولوژی در نظریه مارکسیست(2012)، به کار می­برد. استدلال او در اینجا این است که هیچگونه تعلق خاصی میان عناصر ایدئولوژیکی وجود ندارد و بنابراین، ما باید فکر کنیم که ممکن است، «رابطه غیر­ضروری، بین اعمال مختلف - بین ایدئولوژی و نیروهای اجتماعی، و بین عناصر مختلف درون ایدئولوژی، و بین گروه­های اجتماعی که یک جنبش اجتماعی را تشکیل می­دهند و غیره وجود داشته باشد».(Hall, 2005(b): 142) هال اصطلاح مفصل­بندی را متأثر از لاکلائو در مورد تعین­بخشی نیروهای اجتماعی به کار می­برد و ما در این مقاله به دنبال کاربرد بیناذهنی­تری از این مفهوم هستیم که تفاسیر کاربران و قرائت­های آنان را در برمی­گیرد. «مفصل­بندی» به ما امکان می­دهد تا پیچیدگی نیروهای مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی که بر ایجاد جامعه مدنی و اقتصادی تأثیر می­گذارند را درک کنیم. از این نظر «مفصل­بندی بر مسأله مارکسیسم کلاسیک غلبه می­کند که همانطور که او اشاره می­کند تقلیل امر فرهنگی به امر اقتصادی بود».(Davis, 2004: 169)

مفصل­بندی برای هال از نظر تئوریکی حائز اهمیت بود. در دوران چرخش فرهنگی نمی­توان به وضوح از تعین امر اقتصادی، فرهنگی یا سیاسی سخن گفت. علاوه بر این در مطالعات فرهنگی مفصل­بندی ازنظر هستی­­شناختی و معرفت­شناختی نیز مطرح است. عناصر گوناگون واقعیت موجود، تکثر بسیاری داشته و برای بررسی دقیق نیازمند بررسی این عناصر متکثر و پویایی­های آنها هستیم. ما در اینجا برآنیم که معنا از طریق مفصل­بندی بوجود می­آید. متن جایگاهی برای مفصل­بندی معانی گوناگون است و نه اینکه خاستگاه اصلی معنا باشد. در فضای مجازی از آنجاییکه نه فقط رمزگشایی بلکه رمزگذاری نیز متکثر گردیده است، بنابراین مفصل­بندی معنا صورت متکثر و چندگانه­ای پیدا کرده است. کلمه چند­معنایی به معنای واقعی کلمه «بسیاری از معانی» ترجمه می­شود. همانطور که توسط جان فیسک  پیشنهاد شده است: «تعدد نظریه به باز بودن نسبی متون رسانه­ای در برابر تفسیرهای متعدد اشاره دارد. متن چند­معنایی متنی است که می­تواند برای بسیاری از مخاطبان مختلف معانی مختلفی داشته باشد».(cited in Ott & Mack, 2020: 251)  به نظر ما نه فقط در خوانش بلکه در ایجاد متون نیز گروه­های گوناگونی نقش داشته و می­توان از چند معنایی متون در زمان رمزگذاری نیز سخن گفت. ایدئولوژی­ها متشکل از مفاهیم منفرد و جداگانه نیستند، بلکه بیان [و اتصال] عناصر مختلف به یک مجموعه یا زنجیره متمایز از معانی هستند .(Larrain, 2005: 44)همانگونه که گروه­های قدرتمند می­توانند ایدئولوژی مورد نظر خود را در متون پیاده سازند، سایر گروه­ها نیز از طریق چندمعنایی و مفصل­بندی قادر به رمزگذاری­های خاص خود هستند. مدل هال  نهایتا تلاش می­کرد تا در چارچوب مارکسیستی، روابط میان زیربنای مادی (زیربنای تکنولوژیکی) و روبنای اجتماعی (روابط تولید و چارچوب­های دانش) را در رمزگذاری و رمزگشایی نشان دهد. اما در مدل حاضر با توجه به چرخش فرهنگی صورت گرفته در دهه­های اخیر که رابطه دیالکتیکی با زیربنای تکنولوژیکی یعنی ایجاد شبکه­های اجتماعی دارد، نمی­توان همچون مدل هال از «رابطه­ای خطی» و نگرشی طبقاتی و یکسویه استفاده کرد. زیربنای تکنولوژیکی جدید یعنی ظهور شبکه­های اجتماعی همسو با چرخش فرهنگی حضور عاملان متکثر در رمزگذاری و رمزگشایی و «رابطه چرخشی» میان آنها را موجب شده است. نظریه مفصل­بندی بخوبی می­تواند لحظه ترکیب عناصر گوناگون و حضور نیروهای گوناگون را نشان دهد. در موقعیت­های دو گانه مفصل­بندی که در نمودار نشان داده شده ایدئولوژی­ها و خرده­آنتی­ایدئولوژی­ها به افراد کمک می­کنند تا معناهای خود را مفصل­بندی کنند:

 

 

 

 

                                                  

 

 

 

 

 

همانطور که ملاحظه می­گردد به دلیل فضای ساختار­زدوده حاکم بر فضای مجازی که می­تواند بهترین نماینده برای دوران چرخش فرهنگی باشد، تمام عاملان در فضا در یک فرایند چرخه­ای امکان حضور در لحظات مفصل­بندی و بنابراین نه تنها رمزگشایی بلکه حتی رمزگذاری را دارند. بدین­ ترتیب عاملان در گروه­های گوناگون در یک چرخه بی­پایان تولید و تفسیر و خوانش معنا قرار دارند.

روش پژوهش:

روش در پژوهش حاضر روش مردم­نگاری مجازی است چرا که محقق از طرق گوناگون شامل تحلیل نشانه­شناختی تصاویر و مشاهده آنلاین می­تواند درک بی­نظیر، واقعی و چندجانبه از موضوعات اجتماعی به ما بدهد. خصوصا به دلیل غیرمشارکتی بودن روش­ها داده­هایی بدون دخالت محقق و از پیش موجود در اختیار او قرار داده می­شوند و او با انجام مشاهده و سپس تحلیل نشانه­شناختی و تماتیک می­تواند به زوایای مختلفی از موضوع دست یابد.

مردم نگاری، که رویکردی برای مطالعه زندگی روزمره همانطور که توسط گروه­های مردم زندگی می­شود است، منابع قدرتمندی را برای مطالعه فرهنگ­های دنیاهای مجازی فراهم می­کند. هدف ما این است که دنیاهای مجازی را به عنوان مکان­های معتبر برای کردار فرهنگی مورد مطالعه قرار دهیم و بخواهیم درک کنیم که چگونه به هم شباهت دارند و چگونه با دیگر اشکال فرهنگ تفاوت دارند. ما این کار را با غوطه ور کردن خود تجسم یافته در فرهنگ­های مورد علاقه انجام می­دهیم.(Boellstorff, Nardi, Pearce & Taylor, 2012)  

در این پژوهش تصاویر و داده­های شبکه­های اجتماعی شامل اینستاگرام، توییتر و تلگرام  مورد بررسی نشانه­شناختی ساختارگرا و پساساختارگرا قرار گرفتند. علاوه بر تحلیل نشانه­شناسی ساختارگرا که بررسی همنشینی و جانشینی میان دال و مدلول را در نظر می گیرد در فضای مجازی به علت اینکه همواره بخشی از معنا از متنی بیرونی قرار دارد لزوم بررسی پساساختارگرا نیز احساس می­شود. علاوه براینکه داده­های حاصل از مشاهده مورد تحلیل نشانه­شناختی قرار گرفتند، نوشته­های موجود در فضای مجازی نیز تحلیل تماتیک شدند. «مضمون الگویی است که در داده­ها یافت می­شود و حداقل به توصیف و سازماندهی مشاهدات و حداکثر به تفسیر جنبه­هایی از پدیده می­پردازد»(Boyatzis,1998:4). «مضمون ویژگی تکراری و متمایزی در متن است که به نظر پژوهشگر، نشان­دهنده درک و تجربه خاصی در رابطه با سؤالات تحقیق است»(King & Horrocs, 2010: 150). ترکیب روش­های ذکر شده و استفاده از حساسیت نظری نظریات پیشین در این پژوهش به ما کمک می­کنند تا با استفاده از نظریات پیشین و داده­های از پیش موجود حاضر در فضای مجازی و رفت و برگشت میان آنها به هدف خود یعنی فهم معناسازی کاربران ایرانی و افزودن بر شق­های پیشین نظریه هال بپردازیم.

از آنجاییکه داده­های پژوهش حاضر به روش قوم­نگاری مجازی و از طریق مشاهده غیرمشارکتی فراهم گردیدند بنابراین آنچه که فلیک به تبعیت از ولکات (1990) اعتبار رویه­ای⁶ می­نامد رعایت گردید. «محقق باید از صحبت کردن در میدان تحقیق خودداری کند و در عوض تا سر حد امکان گوش کند، یادداشت­هایی بردارد که تا سر حد امکان دقیق باشند، به محض وقوع حادثه شروع به نوشتن کند ...» (به نقل از فلیک، 1387: 417). ⁷از طرفی به دلیل حضور طولانی­مدت محققان در فضای مجازی آنچه لینکلن و گوبا (1985) به عنوان باورپذیری نام برده و آن را جایگزینی برای پایایی داده­ها می­دانند محقق گشت. به باور آنها «حضور طولانی مدت محقق در میدان و مشاهده مداوم، چندبعدی کردن روش، تحقیقات و داده­های مختلف» (به نقل از فلیک، 1387: 420) باعث افزایش باورپذیری داده­ها می­گردد. بنابراین از آنجاییکه پژوهش حاضر به دنبال تعمیم مطلوب نتایج است انتظاری می­رود که محققانِ دیگر نیز بتوانند به نتایج نسبتا مشابهی در این زمینه دست یابند. 

یافته­های پژوهش: فضای مجازی و رمز گشایی از متون: در ادامه بحث بر اساس تحلیل اتنوگرافیک از فعالیت و مصرف کاربران ایرانی شبکه­های مجازی بدنبال آن هستیم تا نشان دهیم که عناصر موجود در فضا دارای خاصیت چندمعنایی شدیدی بوده بطوریکه تمامی گروه­ها می­توانند معانی مورد نظر خویش را از طریق مفصل­بندی ایجاد کنند.

پراکنده­سازی افکار و عواطف: در فضای مجازی بطور کلی و در شبکه­های اجتماعی هر فرد می­تواند تولید­کننده بالقوه متن باشد و عقیده، رفتار و مانند این به سرعت می­توانند پراکنده شوند. از آنجاییکه هر موضوع در فضای مجازی به مثابه متن انگاشته می­شود بنابراین به محض قرار گرفته شدن در شبکه­های اجتماعی به سرعت مورد تفاسیر مختلف واقع شده و در نتیجه مورد توجه واقع شود. برای کاربران ساختگی، کاربرانی که به دنبال پراکندن ذائقه بخصوصی در جامعه هستند و خرده­فرهنگ­های کجرو و خشن این ویژگی اهمیت زیادی دارد. خصوصا در مورد آخر پخش فیلم­های شکنجه و نیز اعدام مخالفان توسط گروه­های مطلق­نگر در فضای مجازی باعث دیده شدن بیشتر آنها گردیده است.

پر و بال پیدا کردن موضوعات: از آنجا که خوانش­های متفاوتی از یک متن ممکن است صورت بگیرد بنابراین یک موضوع به شیوه­های مختلفی «پر و بال پیدا می­کند». بر خلاف رسانه­های قدیمی­تر از جمله تلویزیون در این فضا نوعی برهم­کنشی نیز میان تفاسیر مختلف بوجود می­آید. در نظریه هال  یک موضوع تنها در ذهن مخاطب منفرد مورد بررسی قرار می­گرفت و این تفسیر در نهایت در ذهن و یا کنش فردی او قابل مشاهده بود و چون گفتگویی میان او با سایر مخاطبان صورت نمی­گرفت تفاسیر همواره فردی بودند. اما در شبکه­های اجتماعی جدید فضای مناسبی برای گفتگو در مورد موضوعاتی که از جانب گروه­های مختلف مطرح گردیده است وجود دارد. بر خلاف تلویزیون و رسانه­های مشابه با آن که پیشفرض اصلی مطرح شدن موضوعات از جانب قدرت رسمی و در نهایت پذیرش، پذیرش نسبی و یا مخالفت با آن از سوی مخاطبان است، در اینجا هر فرد نوعی می­تواند سازنده یک متن باشد که مورد تفسیر کنشگران بیشماری واقع می­شود. این پر و بال دادن نتیجه گفتگوهای جمعی است که در متن شبکه­های اجتماعی اتفاق می­افتد. در مقایسه با رسانه­های کلاسیک، در شبکه­های اجتماعی منبع موضوعات متکثر است و از طرفی امکان گفتگو میان مخاطبان و بنابراین شکل­گیری قرائت انباشتی­تر که می­تواند منجر به کنشی در عالم واقع گردد نیز وجود دارد. موضوعی واقعی که می­تواند یک فرد یا رویداد باشد توسط کاربر فردی و یا جمعی مورد تفاسیر زیادی واقع شده و ممکن است پس از مدتی گفتگو میان کاربران با اضافه شدن تفاسیر افراد به موضوع اولیه موضوع نسبتا جدیدی بوجود بیاید. این موضوع جدید که بخشی از آن واقعی و بخش­های فرعی اضافه شده حاصل گفتگوی میان کاربران، تخیلات و ابسردگویی­های فردی و جمعی و گاه فرافکنی­ها و ارتباط دادن موضوع با موضوعات قبلی مرتبط یا غیر­مرتبط و حتی پیش­گویی­های آینده است پس از ساخته و پرداخته شدن توسط کاربران به عنوان همان موضوع اولیه پذیرفته شده و می­تواند موضوع ساعت­ها گفتگوی میان کاربران چه در شبکه­های مونولوگی و چه شبکه­های دیالوگی شود. در مورد موضوعات مختلف فرهنگی، سیاسی، ورزشی و مانند آن این بازسازی و تفاسیر پس از مدتی باعث می­شود خود کاربران مبنای درک و حتی روایت­های جدید را تفاسیری از آن بدانند که خودشان توسط مکانیزم­های مختلف و در نهایت به شکل پر و بال دادن ایجاد کرده­اند.

تناوب دائمی تاکتیک و استراتژی: میشل دوسرتو  استراتژی را محاسبه نیروها – روابط می­داند که زمانی امکان وجود پیدا می­کند که موضوعی برای خواست و اراده قدرت وجود داشته باشد که جدای از یک محیط باشد. «استراتژی را می­توان محاسبه و دستکاری روابط قدرت دانست که امکان بوجود آمدن یک سوژه (قدرتمند) را ایجاد می­کند».(De Certeau, 2002: 36)  به گفته او: «فضای تاکتیک فضای دیگران است. افراد در تاکتیک باید در فضایی که توسط استراتژی سازمان یافته و به آنها تحمیل شده است و طبق قانون یک قدرت خارجی بازی کنند»(De Certeau, 2002: 37)  به گفته دوسرتو   «استراتژی با نهادها و ساختارهای قدرت در ارتباط است در حالیکه تاکتیک به وسیله افرادی مورد استفاده قرار می­گیرد که به دنبال خلق فضایی برای خودشان در داخل محیطی هستند که بوسیله استراتژی تعریف شده است» (De la Ville & Mounoud, 2010: 190).

پس تاکتیک بر خلاف استراتژی که توسط یک قدرت مرکزی صورت می­گیرد ممکن است پراکنده و منشعب بوده و توسط گروه­های مختلف مردم صورت بگیرد. این پراکندگی مقاومت در برابر استراتژی را خصوصا در فضای مجازی می­توان دید. در فضای مجازی می­توان جریانی عکسِ استراتژی و تاکتیک در دنیای بیرونی را مشاهده کرد. اگر در فضای فرهنگی رسمی جامعه کلیه فضاهای رسمی و عمومی در سیطره استراتژی هستند و افراد باید در زمین قدرت به بازی بپردازند و حتی مقاومت­های فرهنگی را با محدودیت­هایی که قدرت برای آنها تعیین کرده صورت دهند، در فضای مجازی فضا متعلق به تاکتیک است؛ متعلق به مردمی که در فضای واقعی و رسمی دیگری قدرت محسوب می­شوند. به گفته دوسرتو «تاکتیک هنر ضعیفان است» وآنها در این فضا فرصت دارند تا ارزش­ها، هنجارها و نمادهای خود را به نمایش بگذارند. از طرفی قدرت نیز با مداخله در فضا به شکل سیاست­های فرهنگی غیررسمی و حتی گاه رسمی (منع قوانینی برای محدود کردن کاربران همانند فیلترینگ، دستگیر کردن و یا کانالیزه کردن شاخ­های اینستاگرام، ساختن اکانت­هایی که گفتمان رسمی جامعه را در هیبت کاربران واقعی تبلیغ و دنبال می­کنند و مانند این) سعی دارد بر فضای مجازی کنترل بیشتری داشته باشد. اما آنچه حقیقت دارد این است که در نهایت هیچ کدام از دو گروه و حتی طیف­های بینابینی صاحب فضا نیستند. گفتمان­های متعارض و گاه تا حدی دارای همپوشانی و گاه نزدیک به هم از افراد و گروه­ها با قدرت­های متفاوت به نمایش در می­آیند. در فضای مجازی هیچیک از گفتمان­های رژیم حقیقت را تعیین نمی­کند و همگی با یکدیگر برابرند و همین مسأله می­تواند نیهیلیسم نیچه­ای را به شکل مثبت و کاربردی درآورد. انحصار فضا توسط یک گروه و پس گرفته شدن توسط گروه دیگر، هیچ گروهی اصیل شمرده نمی­شود. چرا که تمام گروه­ها در یک گفتگوی دائمی به سر برده و نقاط ضعف یکدیگر را بر ملا می­سازند پس مصادره همیشگی فضا معنایی نخواهد داشت. خوانندگان به طور موقت در فضای فکری هر متنی که با آن روبرو می­شوند ساکن می­شوند و آن فضا را برای آن لحظه کوتاه متعلق به خود می­کنند. مفهوم­پردازی دو سرتواز عمل خواندن همچون مفهوم بهره­وری نشانه­شناختی⁸ جان فیسک، به عنوان یک فرایند ذاتی خلاق و تخیلی، پر از بازی و «اختراع» در ذهن خواننده است. «دوسرتو استدلال کرد که خوانندگان اساساً «کوچ­نشینانی» هستند که از یک ایده یا متن به دیگری منتقل می­شوند، اطلاعات را به طور مستمر تصاحب می­کنند و آنها را در معناهای جدید ترکیب می­کنند»(Sullivan, 2013: 203).

مصادره و مصادره دوباره فضا: در فضای مجازی بر خلاف فرهنگ رسمی، گفتمان رسمی فضای کمتری برای مصادره فضا در اختیار دارد. به محض اینکه گفتمان رسمی شروع به مصادره فضا می­کند گفتمان­های رقیب شروع به مصادره دوباره فضا می­کنند و البته گفتمان رسمی همچنان به تلاش خود برای مصادره مجدد فضا و استفاده از آیکون­های رقیب برای نشان دادن استراتژی خود می­پردازد. در اینجا به خاطر خلاصه­گویی فضای مجازی، میدان رقیب به «آیکون رقیب» که نشانگر کل گفتمان او می­تواند باشد خلاصه شده است. پایداری آیکون­ها و از طرف دیگر ارتباط آنها با سایر عناصر در هر گفتمانی باعث می­شود تا فرد به محض دیدن آیکون سایر عناصر گفتمان مورد نظر را در خاطر آورد. مصادره­های متناوب فضا باعث بوجود آمدن «قرائت­ها و گفتگوهای تخالفی متناوب» نیز می­شوند. «گفتگوی تخالفی متناوب» که می­­­توان آن را بخش اضافه شده دیگری به قرائت­های سه­گانه هال   دانست و به دلیل خاصیت مطلق­نگری و قطبی بودن فضا بوجود می­آید، قرائت­های مختلف از متن واحد را ممکن می­سازد. گاه گفتگوهای تخالفی متناوب در مرحله قطع می­شود و یا گفتمان حاکم و یا گفتمان­های رقیب ناچار به پذیرفتن قرائت­های دیگران می­شوند. در زمان­هایی که گروه حاکم این گفتگوهای تخالفی و مصادره­های متناوب را قطع می­کند در واقع مطالبه­گری و چانه­زنی گروه­های رقیب در گفتگوی غیر­مستقیم و یا مستقیم با قدرت چاره­ساز بوده است. پاسخگویی به برخی موج­های بوجود آمده در عرصه سیاست فرهنگی، سیاست­های اقتصادی و حتی سیاست خارجی می­تواند از دستاوردهای این گفتگوی مجازی با قدرت باشد. نکته جالب توجه این است که در نهایت دیالکتیک فضای شبکه­های اجتماعی هیچ فرد یا گروه کاملا پیروزی ندارد.

مکانیسم­های موجود در فضا: علاوه بر اینکه فضا امکاناتی را بطور کلی برای مفصل­بندی مفاهیم و در نهایت القای معانی مورد نظر در اختیار همگان قرار می­دهد، مکانیسم­های مهمی در فضای مجازی وجود دارند که امکان خوانش­های تخالفی و مصادره متناوب فضا توسط نیروهای تاکتیک و استراتژی را فراهم می­آورند. در ادامه این مکانیسم­ها که آنها را به سه دسته بزرگ «مکانیزم­های خنثی»، «مکانیزم­های نفی دیگری قدرتمند» و نیز «مکانیزم­های ایجاد خود جمعی» تقسیم می­کنیم همراه با زیر-مکانیزم­هایشان بررسی خواهند شد.

مکانیزم­های خنثی: داستان­سازی و نامیرایی: در فضای مجازی داستان­هایی با موضوعات مختلف ایجاد می­شوند. این داستان­ها معمولا نقطه شروع خاصی دارند اما نقطه شروع با دوره­های تقویت داستان و «شاخ و برگ دادن» به آن تبدیل به داستان نیمه­تمامی می­شوند که همواره در حال تکمیل شدن هستند. موضوع و تم اصلی معمولا پابرجاست اما تمثیل­ها و موارد داستان بسرعت در حال گسترش هستند و به تقویت داستان منجر شده و با هر اقدام مشابه بخش قبلی داستان یادآوری می­شود. خاصیت نامیرایی فضای وب که در آن هیچ موضوعی برای همیشه از بین نمی­رود بلکه تنها برای مدتی مسکوت می­ماند با خاصیت داستان­سازی رابطه تنگاتنگی دارد. ذیل هر داستان کلی چند «خرده­داستان» شکل می­گیرد. یکی از اساسی­ترین داستان­ها در فضای وب ایرانی داستان عدالت با خرده­داستان­های آن شامل برخورد نامناسب مسئولین، آقازادگی و مانند این است. این داستان­های اصلی همچون ته نشست­های پاره­تویی ریشه در ناخودآگاه جمعی ایرانی دارند و در طول زمان بر مصادیق آنها افزوده می­گردد. خبر تبدیل به تصویر آیکونیک شده و تصویر نیز به سرعت تکثیر می­شود. هر داستان در کنار داستان­های قبلی قرار می­گیرد و زمینه­های برانگیختن شفقت، خشم، نفرت و سایر عواطف را ایجاد می­کند. گاه داستان­گویی علاوه بر برانگیختن عواطف سبب عاملیت جمعی نیز می­گردد. بطور مثال با افزایش خرده­داستان­های احساس عدالت، گروه­های حاکم مجبور به پاسخ­گویی خواهند شد. این ویژگی­ها سبب می­شوند که برخی آیکون­ها همواره در فضا مورد بحث باشند. بنابراین هر دو گروه قدرت/ مقاومت همواره امکان مفصل­بندی مفاهیم مورد نظر خویش و کدگذاری خویش را در مورد یک موضوع دارند.

بینامتنیت: مفصل­بندی با بینامتنیت موجود در فضای مجازی نیز نزدیکی دارد. بطور موقت برخی عناصر از متون گوناگون در کنار یکدیگر قرار گرفته و معنا را پدید می­آورند. به نظر می­رسد در یک زمینه پسامدرن، رمزگان­ها و رویه­های بینامتنی به خاطر فقدان هرگونه دسترسی به واقعیت، تسلط یافته­اند. همانگونه که آلن (1392) می­گوید سیستم­های رایانه­ای ما را به ایده قرون وسطایی کتابخانه کامل باز می­گردانند که در آنها خواننده قادر بود مدخلی را انتخاب کرده و آن را برای پیگیری خوانندگان راغب باز بگذارد. این سیستم­های بینامتنی به ما اجازه می­دهند تا از یک متن اصلی نشانه­هایی را اخذ کنیم و حتی در صورتی نیز که متن اصلی را فراموش کرده باشیم آن را به نشانه­هایی در سایر متون مرتبط سازیم. سوژه ایرانی به سرعت هر نشانه را با نشانه­هایی در زمان­های گوناگون، مکان­های مختلف و حتی زمینه­های مختلف تلفیق می­کند. بینامتنیت در فضای وب ایرانی از ویژگی­هایی همچون ذهنی بودن فزاینده، تاریخی بودن، انتقادی بودن، مقایسه­ای بودن، اروتیک بودن، کارناوالی بودن، و مانند این برخوردار است. فانتزی بالا با ابسردگویی (معنا باختگی) و اغراق­گویی همراه است. همچنین ویژگی­های کلی فضای مجازی همچون بی­ریشگی و نامیرایی به داستان­سازی و در نتیجه ویژگی انتقادی فزاینده کمک می­کند. در نهایت هیچ نشانه­ای از میان نخواهد رفت گرچه متن اصلی آن به کلی ازمیان رفته باشد. به ندرت می­توان به نشانگان فارغ از متن برای رسیدن به ذهنیت و گفتگوی عقلانی امیدوار بود.

مکانیزم­های نفی دیگری قدرتمند: در فضای مجازی بطور کلی و فضای شبکه­های اجتماعی بطور خاص از بین رفتن سلسله مراتب­های پیشین و همسان­سازی گسترده­ای در حال وقوع است که مشروعیت ایدئولوژی مسلط و به دنبال آن خوانش­های مرجح را متزلزل ساخته است.

تروماتیک ساختن فضا: جفری الکساندر  با طرح مفهوم تروما نشان داد که رسانه­ها می­توانند با خلق و بازسازی برخی مفاهیم تعاریف مردم از خوبی و بدی را تغییر دهند. «تروما زمانی اتفاق می­افتد که احساس خوب بودگی در نزد کنشگر فردی و جمعی در هم می­شکند. واکنشی که در مقابل این اتفاقات بر هم زننده صورت می­گیرد ساختن تروما به عنوان یک واکنش فوری و غیربازاندیشانه است» .(Alexander, 2013:7-8) اتفاقی که در یک زمان از تاریخ صورت گرفته در طول زمان از طریق نمادسازی­های مختلف به یک روایت جدید تبدیل می­شود که خود می­تواند نماد پردازی­های جدیدی را بر جهان واقع تحمیل کند (Alexander, 2009). الکساندر  نشان می­دهد که نه تنها رسانه­ها بلکه گروه­های انتقالی⁹ بر روی این چارچوب­های روایی پیشین کار می­کنند و آنها را در موقعیت چارچوب­های اجباری طبقه­بندی­های فرهنگی قرار می­دهند. به این ترتیب روایت­هایی که هویت جمعی را می­سازند خود به وسیله کردار اجتماعی و اعمال افراد اصلاح و ساخته می­شوند (Eyerman, 2004). نه تنها رسانه­های رسمی و کارگزاران روزنامه­نگاران و دانشگاهیان به عنوان کارگزاران شوک، رسانه­های جدید و شبکه­های اجتماعی جدید هم به واسطه ابزارهایی که در دسترس دارند و هم به دلیل ارتباطی که با برخی کارگزاران اجتماعی (مثلا جنبش­های اجتماعی) دارند می­توانند بر معنای ذهنی کنشگران و در نتیجه کنش آنان اثر بگذارند. خاصیت ذره‌بینی و درپرانتزگذاری فضا باعث تروماسازی می‌شود که می‌تواند به تقسیم جامعه به دو گروه خیر و شر بینجامد. با برجسته‌شدن مسئله‌ای خاص کسانی به طرفداری یا سرزنش و انتقاد از آن می‌پردازند و مرزهای خوبی و بدی و تعاریف مردم از آن و به دنبال آن ساختن قهرمان و ضدقهرمان همین جا شکل می‌گیرد. افراد در انتقادات مجازی اغلب به دنبال ایجاد یک بلاگردان¹⁰ یا قهرمان‌اند. بلاگردان که تمامی مشکلات به او فرافکنی می‌شود ممکن است جزو گروه‌های مختلف باشد. تغییرات سریع و بی‌منطق در ایجاد قهرمان، جایگزین‌شدن قهرمان بعدی و تبدیل قهرمان اول به ضدقهرمان است. انتخاب­ها معمولاً احساسی، بر اساس موج رایج و نیز مقطعی و کوتاه‌مدت است. به نظر می‌رسد غلبه‌ی نگاه اتوپیایی باعث شده افراد به دنبال یک ناجی و قهرمان باشند که تمام مشکلات را به یکباره از میان بردارد و چون در این مسئله ناکام می‌مانند، به‌سرعت قهرمان به ضدقهرمان تبدیل می‌شود. نبرد میان این دو تا زمانی که اتفاق ترومایی دیگری رخ دهد و خیر و شر، قهرمان و ضدقهرمانی را از نو تعریف کند ادامه خواهد یافت. علاوه بر این جریان که موجب ایجاد امیدواری­ها و کنشگری­های لحظه­ای گردیده است، شبکه‌های اجتماعی تروماتیزه‌کردن را نیز دموکراتیزه کرده‌اند به‌طوری که دیگر تنها به‌عنوان ابزاری در دست گروه‌های حاکم نیست. برای مثال، در شرایطی که احساس بی‌عدالتی جمعی در حال افزایش است گروه‌هایی که بیش‌ترین احساس‌نداشتن آزادی و عدالت را دارند عرصه ساختن معناهای تروماتیک را در دست گرفته و به وسیله‌ی آن به مقاومت با قدرت می‌پردازند. افراد در شبکه‌های اجتماعی نه‌تنها نشان می‌دهند که خطاهای قدرت را می‌بینند بلکه آن‌ها را تبدیل به وقایع تروماتیک می‌کنند و به مقاومت در برابر آن می­پردازند.

نیهیلیسم فزاینده: در فضای همسان شده مانند وب تمام مسائل یکسانند و هیچیک برتری هستی­شناختی (اینکه اساسا کدامیک واقعا وجود دارند و وجود آنها چگونه تعریف می­شود) و ارزش­شناختی (کدامیک دارای ارزش برتری نسبت به دیگری هستند) بر دیگری ندارد. از آنجاییکه تمام موضوعات از جانب تعداد زیادی افراد مطرح شده و توسط دیدگاه­های قطبی مورد نقد و تجزیه و تحلیل قرار می­گیرند هیچ مسأله مقدسی را نمی­توان یافت. حتی پروژه قهرمان­سازی هم بدلیل جاج کردن­های گروه رقیب یک پروژه همیشگی نیست و تنها در داخل گفتمان خاصی یک فرد، واقعه یا بطور کلی آیکون مقدس تلقی می­شود. بنابراین نیهیلیسم در وهله اول سبب یکسان شدن امور و در نتیجه تقدس­زدایی ناشی از نابود شدن سلسله مراتب­ها می­شود. از آنجاییکه هر خبر خواه بسیار جزئی و پیش پا افتاده می­تواند به شکل برابر با بقیه دارای اهمیت باشد بنابراین همگان به عنوان دارندگان اخبار می­توانند وارد عمل شده و در بمباران خبری بوجود آمده افراد میان مهمترین اخبار و پیش پا افتاده­ترین آنها تمایزی قائل نخواهند بود. حتی با وجدان­ترین مفسران مجبور نیستند که تجربه دست اولی داشته باشند یا موضعی انضمامی و مشخص اتخاذ کنند. در عوض آنها دیدگاهشان را بر اساس نقل قول و استناد توجیه می­کنند. بین «مطلب اولیه» و «تفاسیر آن» و حتی «تفاسیر ِتفاسیر آن» مرز مشخصی وجود ندارد و بنابراین نمی­توان تشخیص داد که مطلب ذکر شده اولین مطلب است و یا بازخوردهای آن. به عبارتی گرچه مطلب اولیه ممکن است ریشه ای در امر واقع انضمامی نداشته باشد بلکه از آن جهت که مرز میان آن با تفاسیر از آن مشخص نیست حتی ترتیب مطالب و پاسخ­های آنان نیز غیرقابل تشخیص است. بنابراین همسان­سازی فضا علاوه بر ایجاد استعداد گرایش­های نیهیلستی و بدنبال آن تقدس­زدایی، موجب شده که رمزگذاران متعدد و حتی مفسران گمنامی بر لایه­های معنایی بیفزایند.

واکنش به سیاست­های فرهنگی و فرایند مقدس­سازی: طنز کارناوالی با موضوع سیاست یکی از مهمترین صورت­های بیان است که در آن تابوزدایی در هر دو شکل سیاسی و جنسی وجود دارد. در این جریان که بطور خاص از اواخر دهه ۸۰ شمسی آغاز شد تمام گروه­هایی که می­توانند گروه مرجع باشند مورد هجوم واقع شده و کاریزما­زدایی می­گردند. به نظر می­رسد نیاز جامعه به بازتعریف گروه­های مرجع و روزمره ساختن کاریزمای اشخاصی بود که به نحوی مسبب شرایط امروزین جامعه دانسته می­شوند به درجاتی توضیح­دهنده چنین خشم گسترده­ای هستند. علاوه بر کاریزمازدایی از شخصیت­هایی که تا پیش از این گروه مرجع تلقی می­شدند نسبت به سیاست­گذاری های فرهنگی نیز نوعی تقدس­زدایی شکل گرفت. بطور مثال خرده­فرهنگ جوانان در تلویزیون، روزنامه­ها و سایر نمودهای فرهنگ رسمی به شدت مورد سرزنش واقع شده و نماد انحطاط هستند. زنان شاد و مستقل ضد هنجارند و نوع خاصی از پوشش و روابط به عنوان تنها شیوه بهنجار شناخته می­شوند. در چنین شرایطی فضای مجازی به عنوان ما به ازای آنچه در فضای رسمی جامعه توسط گفتمان رسمی تبلیغ می­شود وارد میدان می­شود. بنابراین هنجارشکنی در سطوح مختلف در نوع آرایش، پوشش، روابط و به طور کلی بازنمایی خود در این فضا دیده می­شود. این جریان بطور کلی نشان­دهنده توان فضا برای مفصل­بندی مفاهیم توسط تمامی گروه­ها و ایجاد امکان مقاومت فرهنگی است. این ویژگی بواسطه خاصیت نمایشی فضا که سبب بر هم زدن نمایش نیروهای قدرت می­شود به نقطه اوج خود می­رسد.

خاصیت نمایشی: در فضای مجازی به دلیل افشاگری­های بسیار کاربران، «فضای پشت صحنه» و «روی صحنه» خلط شده و مدیریت تأثیرگذاری دچار اختلال می­گردد. از آنجاییکه دارندگان قدرت در زمینه­های سیاسی، فرهنگی، ورزشی و حتی علمی بطور مداوم در صفحات شخصی خود و یا عرصه عمومی فضا به خودابرازی می­پردازند به محض اینکه اولین خطای اجرا در آنها دیده می­شود افراد به جای ملاحظه­کاری به سرعت سعی به افشاگری­های بیشتر می­پردازند. این مسأله خصوصا در دوره­هایی که جامعه به دلیل ناکامی و احساس بی­عدالتی خشمگین است در مورد سیاستمداران و سلبریتی­ها که تصور می­شود با قدرت در ارتباطند بصورت­هایی همچون اختلال در مدیریت تأثیرگذاری آنها در فضای مجازی به شکل­های مختلف مانند مقایسه آنها با سیاستمداران در دوره­های مختلف تاریخی گذشته و یا سیاستمداران کشورهای دیگر، جستجو در روابط پشت پرده، گمانه­زنی و بدبینی به آنها، جستجو در فردی­ترین مسائل آنها، زوم کردن و تمسخر و در نهایت تقدس­زدایی صورت می­گیرد.

تکمیل پازل اخبار: در موقعیت­هایی که سانسور خبری تیغ ابزاری پیدا می­کند پازل خبری بوسیله شبکه­های اجتماعی کامل می­شوند که مواد تشکیل­دهنده آن ممکن است توسط خود شهروندان در زندگی عادی تهیه شده باشد. همچنین ممکن است در کانال­های خبری داخلی یا خارجی، رسمی یا غیررسمی خبری دیده شده و انتقال یابد. پدیده اول را می­توان خاصیت ذره­بینی و پدیده دوم را می­توان گستردگی پوشش فضای مجازی دانست. هر آنچه حاکمیت به عنوان امور بدیهی به بینندگان القا می­کند در فضای مجازی آلترناتیوهای خود را پیدا کرده است. همچنین گاه حاکمیت شروع به تغییر سیاست­های کلی در مقابل فشارهای افکار عمومی می­شود. پخش بسیاری از اخباری که قبلا ممیزی دانسته می­شدند از صدا و سیما و روزنامه­ها در موارد بسیار با گسترش فضای مجازی در سال­های اخیر اتفاق افتاده است.

نادیده گرفتن خبر: در هر مسأله­ای که اتفاق می­افتد بینامتنیت باعث می­شود که حدس­ها و گمانه­زنی­های بسیاری بوجود بیاید و قرائت­های مختلف و عمدتا تخالفی و توافقی صورت بگیرد. بنابراین هیچ متنی در فضای مجازی قرائت کاملا مرجح نمی­شود و عمدتا نشانه­گذارها خواه سیاست رسمی و خواه گروه­های رقیب بطور کامل موفق نمی­شوند معنای مورد نظر خود را از حوادث به مردم بقبولانند. علاوه براین گاهی مخاطبان راه دیگری به نام «نادیده گرفتن خبر» را درپیش می­گیرند. گاهی افراد متوجه می­شوند که یک خبر از سوی گروهی به عنوان شانتاژ خبری مطرح گردیده است و بنابراین بدون اینکه خوانش خاصی از آن صورت دهند آن را کنار می­گذارند تا با نقشه گروه ایجاد­کننده خبر همراه نشده باشند. در این فضا که هر کنش باعث کنش­های متناوب بعدی می­شود و مکانیزم پر و بال دادن وجود دارد از آنجاییکه نادیده گرفتن خبر باعث قطع شدن چرخه می­شود دارای اهمیت است و مقاومت در برابر نیروهای استراتژی محسوب می­شود.

مکانیزم­های مربوط به ایجاد خود جمعی بر مبنای نیروهای تاکتیک:

آیکون­سازی: خاصیت آیکونیک فضا بخاطر فشردگی اطلاعات است. در نتیجه زیاد بودن اطلاعات افراد باید داده­های خود را به مختصرترین شکل ممکن بیان کنند. به گفته جفری اسکول (2010) انتقال از تمرکز بر شباهت به تمرکز بر آیکون­ها تقریبا در میانه قرن بیستم رخ داد. با اینوجود این خاصیت با گسترش فضای مجازی شدت بیشتری یافت تا جاییکه هر فرد، شیء، واقعه، مکان و هر موضوعی که می­تواند در قالب تصویری در فضا جابجا شده و بطور کامل نماینده تمام موارد مشابه باشد. به زعم پیرس  روابط نشانه­ایِ آیکونیک آنهایی هستند که میان دو موضوع شباهت کامل برقرار است. زمانی که موضوعی بصورت تصویر در می­آید و خاصیت آیکونیک پیدا می­کنند هرگز از میان نمی­روند بلکه به واسطه آیکون بودن یعنی «یکی بودن نشانه و محتوا» خاصیت انتشار بیشتر و در ذهن ماندن بیشتری پیدا می­کند. آیکون­ها بخصوص در ایجاد مقایسه، نوستالژی و خاصیت ذره­بینی فضا و در نهایت داستان­سازی و نامیرایی موضوعات نقش عمده­ای دارند. آیکون­سازی که قبلا توسط تلویزیون گسترش پیدا کرده بود و در خدمت اهداف گروه­های رسمی رمزگذار بود امروزه ابزاری برای تمام گروه­هاست تا بتوانند از طریق ساختن آیکون­های خود رمزهای مورد نظر خویش را تعبیه و معرفی کنند.

اسلنگ­سازی­ها: «اسلنگ­سازی» گروه­های در حاشیه جنسیتی، طبقاتی، زبانی، قومیتی، مذهبی و مانند این یکی از نشانه­های برابرسازی زبانی و در نتیجه برابرسازی قدرت و از ویژگی­های مهم فضای مجازی است. اسلنگ یا زبان مخفی را معمولا واژگان تابو و متعلق به زبان غیررسمی تلقی می­کنند. به گفته جاناتان گرین (2015) اسلنگ فرهنگ لغتی است که یک تاریخ شفاهی از در حاشیه بودن، شورش­گری، دفع شدن از سوی جامعه و ناکامی ارائه می­کند. بنابراین اسلنگ­ها نه فقط با تابو بلکه با طنز و فضای کارناوالی و گروتسکی حاکم بر فضای مجازی ایرانی هم مرتبط هستند. یافته­ها نشان داد که اسلنگ­ها بیشتر در میان جوانان رایج بوده و در آنها تابوزدایی­های سیاسی و فرهنگی با تابوزدایی­های جنسی به شدت در می­آمیزند. کلیه ساختارها بدلیل اینکه افراد را به حاشیه رانده یا دچار ناکامی ساخته­اند مورد تحقیر و تمسخر واقع می­شوند. این انتقادات تند و گزنده که با طنز و رکیک­گویی همراهند بیشترین جهت­گیری خود را به سمت به جريان مقدس­سازي، سخت گیری­ها، مشکلات و ضعف­های ساختاری که در سطح اقتصاد، رسانه، آموزش و پرورش، خانواده و مانند این معطوف ساخته­اند. شیوه کار آنها بر خلاف زبان معیار نه تنها هویت­بخشی و قدرت­بخشی به گروهی خاص، بلکه بر هم زدن نظم زبانی مستقر و خصوصا ارزش­های مستقر است. به تعبیر دوسرتویی فضای مجازی بهترین فرصت برای حضور تاکتیک (گروه­های بدون قدرت) و حتی غلبه آن بر استراتژی (ساختارهای مسلط) است. فضای مجازی بستر مناسبی را برای ظهور و رشد خرده­فرهنگ­ها و استفاده از اسنلگ­ها برای مفصل­بندی پیام مورد نظر خویش و رساندن معنای گروه­های در حاشیه بوجود آورده است.

جماعت وارگی: با الهام از نظریه جماعت گوستاو لوبون (2002) می­توان استدلال کرد که پیش­شرط تشکیل جماعت­واره­ها نه تنها تراکم جمعیت بلکه عامل روانشناختی مهمی به نام «محو شدگی اعضا» در جماعت است. خصلت جماعت­وارگی با خصلت «مطلق­نگری» در این فضا همسو است. پیروی گاه ناآگاهانه و در نتیجه پراکنش خشم و نفرت تسری­یافته در خصوص موضوعات و خاصیت قطبی جماعت­واره­ها باعث می­شود که هر گروه تنها برای مقابله با گروه دیگر بر ارزش­های خود پافشاری کند هر چند این ارزش­ها و باورها نتوانند بخوبی عمل کنند. خصلت عمده دیگر جماعت واره­ها «ساده­سازی مسائل» برای راحت­سازی قضاوت­ها است. در موارد عقلانی­تر، قطبی­سازی کمتری صورت گرفته و بیشتر ارائه راه حل به شکل بیطرفانه اهمیت دارد، در حالیکه در موارد احساسی­تر نوعی قطبی­سازی بوجود می­آید که منجر به شکل­گیری دو گروه متعارض و سپس کمپین­های مربوط به آنها می­شود که بیشتر از گفتگو به دنبال تأیید گفته خود هستند. «گفتگوی تخالفی» گروه­های مطلق­گرای جنسیتی، قومیتی، مذهبی و مانند این در نهایت با ورود به کانال­های عقلانی می­تواند سبب صیقل خوردن حقیقت و نشان دادن زوایای منفی هر یک از دو گروه شود. گفتگوی تخالفی را می­توان از ابعاد جدیدی دانست که به دلیل وجود تفاسیر جمعی به خوانش­های مورد نظر هال افزوده شده است. 

خروجی عملگرایانه فرایند معناسازی صورت­های کنشگری در فضاست که به انواع آن در زیر می­پردازیم:

صورت­های کنشگری: نتیجه مجموعه ویژگی­های فضا و مکانیزم­ها، خصوصا آخرین دسته از مکانیزم­ها کنشگری است که خود را بصورت ابرازگری­های فردی یا کنشگری محدود و کنشگری­های بینابینی یعنی چالش­ها و کمپین­ها و در نهایت کنشگری کلان یعنی شکل­گیری جنبش­ها نشان می­دهد. کنشگری­های محدود عمدتا در مورد رقابت گروه­هایی است که قدرت رسمی ندارند مثلا مردان و زنان یا رقابت میان انواع مردانگی و این در حالیست که مخاطب کنشگری­های کلان قدرت­های رسمی هستند. کنشگری بینابینی در حد واسط قرار گرفته و مخاطب آن واجد قدرت است گرچه این قدرت بصورت رسمی به او داده نشده باشد (مردان، سلبریتی­ها و مانند این). علاوه بر این سه نوع کنشگری که بر اساس میزان عاملیت کنشگران در رابطه با ساختارها و درگیر شدن آنها با ساختارها هستند، دو نوع کنشگری دیگر شامل کنشگری فعال/ منفعل و نیز محدود/گسترده نیز شناسایی شدند. هنگامیکه کاربران بتوانند در یکی از سه صورت محدود/ بینابینی و کلان خود کنشگری کنند با صورت فعال کنشگری رو برو خواهیم بود در حالیکه زمان­هایی که تنها امکان سرریز نمودن عواطف منفی خود همچون نفرت و خشم را در فضا داشته باشند ابتدا دچار خشم منفعل و سپس نفرت گردیده که صورت منجمد­ خشم بوده و در نهایت به عاملیت نمی­انجامد. کنشگری همچنین می­تواند به صورت مقطعی و یا پایدار باشد. کنشگری محدود در زمان­هایی دیده می­شود که کاربران وارد گفتگو با قدرت شده و به مطالبه­گری­های مقطعی می­پردازند در حالیکه کنشگری پایدار منجر به تغییر در قوانین، ایجاد فضاهای جدید همچون تشکلات و احزاب و مانند این می­گردد. بطور کلی همانطور که ملاحظه می­شود فضای کنشگری دوگانه است و تقابل نیروهای تاکتیک و استراتژی در این بخش نیز دیده می­شود. بطور مثال گرچه در بیشتر موارد صورت­های کنشگری همچون چالش­ها و کمپین­ها که می­توان آنها را پایه جنبش­ها دانست، برخاسته از نیروهای تاکتیک هستند اما گاهی نیز کمپین­ها و چالش­هایی بوجود می­آیند که بر خاسته از خواست قدرت از طریق مصادره فضا بوسیله برخی اکانت­ها و ایجاد هشتگ­هایی همسو با سیاست­گذاری­های رسمی هستند. کمپین­های مردمی نیز که چالش­های حقوقی دارند و کمپین­های هدایت­شده توسط گفتمان رسمی که معمولا با حمایت فراگیری مواجه نمی­شوند شانس موفقیت زیادی ندارند. بطور کلی همانطور که ملاحظه می­شود توان رمزگذاری در فضا از طریق مفصل­بندی سبب عاملیت و در نهایت کنشگری طی مراحلی گردیده است. ضعف کارهای پیشین پرداختن به یکی از این ظرفیت­ها و بی توجهی به رابطه متقابل آنهاست.

مدل مفهومی معناسازی عاملان ایرانی در شبکه های مجازی

 

                                                                                                       

 

 

                                                                                                          

                                                                                                   

                                      

                               

 

 

نتیجه گیری:

آنچه در این پژوهش با استفاده از نظریات پیشینی رمزگذاری و رمزگشایی استوارت هال و نیز استفاده از نظریه استراتژی-تاکیتک دوسرتو  به دلیل رفت و برگشت میان داده­ها و نظریات صورت گرفت و آن را نظریه معناسازی کاربران ایرانی در فضای مجازی نام نهادیم به دنبال تبیین وضعیت معناسازی شبکه­ای در ایران، تبیین پیچیدگی­های معناسازی شبکه­ای و افزودن بر واژگان نظریه رمزگذاری-رمزگشایی بود. محققان داخلی و خارجی پیشین به استفاده از نظریه هال پرداخته بودند، عمدتا در رابطه با رسانه­های متنی و یکطرفه که امکان رمزگذاری را به مخاطبان نمی­دهند بودند و در نهایت حتی در صورت بررسی رسانه دو طرفه­ای همچون شبکه­های اجتماعی به بررسی متون ایستا همچون وبلاگ­ها، ویکیپدیا، ژورنالیسم در فضا و مانند آن پرداخته بودند. از طرفی برخی نظریه­پردازان نیز فرایند کنشگری را در مرحله نهایی یعنی بسیج نیروها در جنبش­های اجتماعی در نظر گرفته­اند اما از ظرفیت مفصل­بندی فضا توسط کاربران و انواع کنشگری­های آنها در فضا غافل بودند. در این پژوهش نشان دادیم که به علت گسترش فضای مجازی نظریه خوانش متون رسانه­ای تنها به رمزگشایی مخاطبان محدود نمی­گردد و تمامی کاربران و به بیان دقیقتر عاملان می­توانند به رمزگذاری بپردازند. به عبارتی رمزگذاری دیگر خاص افراد قدرتمند و رسانه­های رسمی نیست و این مسأله به دلیل امکان حضور عاملان گوناگون است. تمامی گروه­ها اعم از کاربران عادی و نیز نیروهای استراتژیک فضا که خواست قدرت را در فضا دنبال می­کنند امکان مفصل­بندی مفاهیم مورد نظر خویش از طریق ترکیب عناصر گوناگون و در نتیجه تعبیه پیام در کدها را دارند و رمزگذاری در انحصار یک گروه نیست. مدل پیشنهادی که بر اساس کنشگری عاملان گوناگون در فضای مجازی ایرانی بدست آمده تلاش دارد تا با استفاده از مفاهیم چندمعنایی و مفصل­بندی از محدودیتی که نظریه رمزگذاری و رمزگشایی برای رمزگذاری توسط عاملان گوناگون قائل بود فراتر رفته و علاوه بر این کنش و واکنش­های عاملان گوناگون و نیز مکانیزم­های حاکم بر آنها و در نهایت پیامدها که شق­های جدیدی را بر خوانش­های هال می­افزایند را در فضا تبیین نماید. عاملان جمعی در این فضا می­توانند نه تنها به «تولید و تفسیر جمعی متون» یا به «گفتگوی تخالفی» در عرصه­ای بپردازند که فضا بطور مداوم در مصادره و مصادره مجدد عاملان گوناگون قرار دارد، بلکه حتی می­توانند به «عدم خوانش» بپردازند. بدون شک در فضای مجازی که عاملان نیروهای مربوط به تاکتیک و استراتژی بصورت مستمر در حال کنشگری­های گوناگون در برابر یکدیگر و درجهت اهداف خود هستند نخواندن رمز می­تواند چرخه معناسازی را به نفع گروه خودی قطع کند و معنای مقاومت­آمیزی را در خود داشته باشد.

منابع:

آلن، گراهام (1392). بینامتنیت، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز، چاپ چهارم.

فلیک، اووه (1387). درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

References:

-Alexander C. J. (2009). Remembering the Holocaust: A Debate. New York: Oxford, Oxford Univesity Press.

-Alexander C, J. (2013). Trauma: A Social Theory. Cambridge: Polity Press.

-Barthes, R. (1972). Mythologies, trans. Annette Lavers .New York: Hill & Wang

- Boellstorff, T., Nardi, B., Pearce, C. & Taylor. T.L. (2012). Virtual Worlds: A Handbook of Method. New Jersey: Princeton University Press.

- Boyatzis. R. E. (1998). Transforming Qualitative Information: Thematic Analysis and Code Development. London: Sage Publication.

- Daryl Slack, J. (2005). The theory and method of articulation in cultural studies, in ed: David Morley & Kuan-Hsing Chen, Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, Routledge.

- Davis, Helen. (2004). Understanding Stuart Hall, London: Sage Publication.

-De Certeau, M. (2002). The Practice of Everyday Life, University of California Press, Berkeley.

-De la Ville, V. & Mounoud, E. (2010). Cambridge Handbook of Strategy and Practice, Eds: Golsorkhi. Damon, Rouleau. Linda & Seidi.David. Cambridge: Cambridge University.

-Eco, U. (1972). Towards a semiotic inquiry into the television message. Trans. Paola Splendore. Working Papers in Cultural Studies, 3, 103-21.

-Eyerman, R. (2004). “Jeffrey Alexander and the Cultural turn in Social Theory” Thesis Eleven. 79 (1): 25-30.

-Fiske, J. (1987). Television on Culture, Popular pleasures and Politics, Studies in Communication. London: Routledge.

-Fiske, J. & Hortley, J. (2003). Reading Television. London: Routledge.

-Green, J. (2015). The Vulgar Tongue, Green History of Slang, Oxford: Oxford University.

- Grossberg, L. (1993). “Cultural studies and/in new worlds”, in Critical Studies in Mass Communication 10, 1–22.

-Hall, S. (1977). The work of representation in cultural, Ed: S. Hall, Representation. London. Thousand: Sage Publication.

- Hall, S. (1981). Conformity, consensus and conflict: introduction, in D. Potter et al. (Eds), Society and the Social Sciences, London: Routledge & Kegan Paul, 221–5.

- Hall, S. (1986) ‘on postmodernism and articulation: an interview with Stuart Hall’, ed. L. Grossberg, Journal of Communication Inquiry 10(2), 45–60.

-Hall, S. (1993). Encodind -decoding, in S. During, (Ed) the Cultural Studies Reader. London: Routledge.

-Hall, S. (2005) (a). Encoding, Decoding, in S. Hall, D. Hobson.A. Lowe & P. Willis (Eds), Culture, Media, Language. London: Routledge.

- Hall, S. (2005) (b). On postmodernism and articulation (An Interview with Stuart Hall), Edited by Lawrence Grossberg, in David Morley & Kuan-Hsing Chen, (eds.) Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, Routledge.

- Hebdige, D. (1979). Subculture: The Meaning of Style. London: Routledge.

- Jenkins, H., Ford, S., & Green, J. (2013). Spreadable Media: Creating Value and Meaning in a Networked Culture. NYU Press.

- King, N. & Horrocs, C. (2010). Interviws in Qualitative Reaserch, London: Sage Publication.

- Laclau, E. (2012). Politics and ideology in Marxist theory: Capitalism, fascism, populism. Verso Trade.

-Larrain, J. (2005). Stuart Hall and the Marxist concept of ideology, in David Morley & Kuan-Hsing Chen, (eds.) Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, Routledge.

- Laughey, D. (2007). Key Themes in Media Theory, Open University Press.

-Le bon, G. (2001). The Crowd, A Study of the Popular Mind, Mineola, New York: Dover publication, INC.

-Morley, D. (1980). The Nationwide Audience, London: British Film Institue.

- O'sullivan, T., Hartley, J., Saunders, D., Montgomery, M., & Fiske, J. (1994). Key concepts in communication and cultural studies. London: Routledge.

- Ott, B. L., & Mack, R. L. (2020). Critical media studies: An introduction. John Wiley & Sons.

-Pillai, P. (1992). Rereading Stuart Hall's Encoding/decoding model. Cmmunication Theory,2 (3),221-233.

- Procter, James. (2004). Stuart Hall, London: Routledge.

- Radway, J. A. (2009). Reading the romance: Women, patriarchy, and popular literature. Univ. of North Carolina Press.

-Skoll, G. R. (2010). Social Theory of Fear, Terror, Torture & death in a Post Capitalist World, Palgrave, Macmillan.

-Stock, M., Isenberg, V., Reißmann, W., Kaiser, S., & Nieland, J. U. (2017). ‘Fan (fiction) acting on media and the politics of appropriation’. Media and Communication, 5(3), 15-27.

-Sullivan, J. L. (2013). Media fandom and audience subcultures. Media Audiences. Effects, Users, Institutions, and Power, Thousand Okas, California: Sage Publication.

-Weber, R. H. (2015). Realizing a New Global Cyberspace Framework: Normative Fundations and Guiding Principles. Springer.

-Williamson, J. (1978). Decoding Advertisements: Ideology & Meaning in Advertising. London: Marion Boyars.

- Zittrain, J. (2008). The future of the internet--and how to stop it. Yale University Press.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Facing and meaning making of Iranian users of virtual networks

With the expansion of virtual networks, the production and reading of texts has undergone fundamental changes so that previous theories are not able to explain all the existing reality. This study uses an ethnographic study of social networks to combine the theory of Encoding-Decoding and articulation of Stuart Hall to draw a semantic model of Iranian users in virtual networks.

According to the findings, this space has special features such as scattering of thoughts, expanding on issues, simultaneous or alternating presence of strategy and tactics forces, and confiscation and re-confiscation of space. Furthermore, existence of neutral mechanisms, powerfull other dening mechanisms includes traumatizing, putting the same values on all issues, reacting to sanctifying policies, theatricality, and completing news puzzles, and mechanisms related to collective self-creation based on tactical forces including icon-making and the formation of crowds, seek to giving chance to tactical forces and in other words, all the agents who have no power in the official space. The Iranian reading space is also accompany with active / passive, cross-sectional / continuous, and limited, intermediate, and macro activities. Finally, according to the characteristics of space and the mentioned mechanisms, three dimensions, including the collective production and interpretation of texts, ignoring the news and oppositional dialogue, were added to the dimensions of Hall readings, which shows that space empowers all actors to making sense.

Keywords: Articulation, meaning making mechanisms, tactics and strategy, user activism.

 

 

21

 

---

[1]  .Spreadability

[2]  aberrant decoding

[3] . polysemy

[4] . articulation

[5] . semiotic democracy

[6]  .procedural validity

[7]  .credibility

[8] . semiotic productivity

[9] . carrier groups

[10] . scapegoater

---