مهارت های شناختی تفکر انتقادی در کاربران شبکه های اجتماعی (مورد مطالعه شبکه اجتماعی تلگرام)

الموضوعات :

سیدنصرت اله نعمتی فر ¹ (کارشناس ارشد علوم ارتباطات از دانشگاه صدا و سیما تهران)
سید علی محمد رضوی ² (دانشکده صدا و سیما قم)

تاريخ الإرسال : 09 الجمعة , جمادى الأولى, 1439 تاريخ التأكيد : 23 الخميس , رمضان, 1439 تاريخ الإصدار : 07 الثلاثاء , رمضان, 1439

الکلمات المفتاحية: شبکه اجتماعی تلگرام, شبکه های اجتماعی, فضای مجازی, مهارت های شناختی تفکر انتقادی,

ملخص المقالة :

هدف از پژوهش حاضر، بررسی مهارت های شناختی در کاربران شبکه های اجتماعی مورد مطالعه شبکه اجتماعی تلگرام است. تحقیق حاضر از نوع کاربردی به روش توصیفی-پیمایشی انجام شد. جامعه آماری آن کاربران شبکه تلگرام داری مدرک لیسانس به بالا هستند تشکیل داده اند. در این پژوهش با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی 550 کاربر به پرسشنامه پاسخ کامل دادند. برای جمع اوری اطلاعات از 24 سوال محقق ساخته مهارت های شناختی تفکر انتقادی استفاده گردید. هم چنین، تجزیه و تحلیل داده ها در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی از نرم افزار SPSS/21 صورت پگرفته است. نتایج نشان داد که میانگین مهارت های شناختی در بین مردان بیشتر از زنان است. همچنین میانگین شش خرده مهارت شناختی تفکر انتقادی در بین کاربران به ترتیب تحلیل، خود نظم دهی، تفسیر، ارزشیابی، توضیح و استنتاج گزارش شده است . از دیگر نتایج پژوهش، بین سطح تحصیلات کاربران و بهره گیری از مهارت های شناختی تفکر انتقادی تفاوت معنادری و رابطه معناداری بین میزان استفاده از شبکه تلگرام و بهره گیری از مهارت های شناختی تفکر انتقادی وجود داشت. علاوه بر آن، طبق آزمون رگرسیون متغیر تحصیلات تأثیر مثبتی و متغیر میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام تأثیر منفی بر مهارت های شناختی تفکر انتقادی کاربران دارد.

نص كامل:



مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی در کاربران شبکه‌های اجتماعی (مورد مطالعه شبکه اجتماعی تلگرام)

 

چکیده

هدف از پژوهش حاضر، بررسی مهارت‌های شناختی در کاربران شبکه های اجتماعی مورد مطالعه شبکه اجتماعی تلگرام است. تحقیق حاضر از نوع کاربردی به روش توصیفی-پیمایشی انجام شد. جامعه آماری این پژوهش را کاربران شبکه تلگرام که داری مدرک لیسانس و بالاتر هستند، تشکیل داده است. روش نمونه گیری تصادفی ساده و تعداد افراد نمونه 550 کاربر بوده است. برای جمع آوری داده ها از ابزار پرسشنامه که حاوی 24 سوال محقق ساخته مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی بود، استفاده گردید. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی از نرم افزار SPSS/21 بهره گرفتیم. نتایج نشان داد که میانگین مهارت‌های شناختی در میان مردان بیشتر از زنان است و میانگین شش خرده مهارت شناختی تفکر انتقادی در میان کاربران متفاوت بود. همچنین یافته‌ها نشان داد که میان سطح تحصیلات کاربران و میزان استفاده از شبکه تلگرام با بهره‌گیری از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی تفاوت معناداری وجود داشت. علاوه بر آن، طبق آزمون رگرسیون متغیر تحصیلات دارای تأثیر مثبت و متغیر میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام دارای تأثیر منفی بر مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی کاربران داشته است.

کلید واژه ها: تفکر انتقادی، مهارت‌های شناختی، استنتاج، خودنظم‌دهی، شبکه‌های اجتماعی، تلگرام

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 مقدمه و بیان مساله

امروزه تحولی تازه و بسیار گسترده در عرصه ارتباطات و اطلاع‌رسانی در حال وقوع است که چشم‌‌اندازی کاملاً نو و متفاوت با مفهوم، عملکرد و تأثیر رسانه در برابر پژوهشگران قرار داده است. این تحول که بسیاری آن را انقلابی در عرصه ارتباطات و شروع پاراد‌ایم جدیدی در زندگی جوامع امروزی می‌خوانند، ظهور و توسعه بسیار سریع و حیرت‌آور فن‌آوری‌های جدید ارتباطی در جهان امروز است که در طول زمانی کوتاه در سراسر جهان‌گسترش یافته است و مهم‌ترین شکل و نمایان‌ترین محصول آن، شبکه اینترنت است. شبکه اینترنت که تنها در عرض چند سال، صدها میلیون نفر از مردم جهان را در کشورهای مختلف به ویژه کشور ما ایران در ارتباط با یکدیگر قرار داده است. ظرفیت‌ها و امکانات فوق‌العاده و بی‌سابقه‌ای برای ارتباط زنده و دوسویه میان افراد، گروه‌ها، سازمان‌های مدنی و دولت‌ها ارائه نموده و این امر موجب شده است تا موج تازه‌ای از تحرکات علمی و دانشگاهی در رشته‌های مختلف، از جمله علوم ارتباطات، برای مطالعه آن آغاز شود. مباحثات جدی و گسترده علمی درباره ماهیت خط سیر و تأثیر انقلاب ارتباطات و شروع عصر دیجیتال در زندگی افراد و جوامع، امروز جان تازه‌ای به تحقیقات ارتباطات و رسانه‌ها و نقش آنها در زندگی جوامع بخشیده است.

با گسترش روزافزون تکنولوژی و در کنار آن افزایش دانش و معلومات بشری، جهان روزبه‌روز به سمت پیشرفت‌های شگرفی در حرکت است و بشر می‌کوشد تا در این سیر تحولات از تمامی امکانات و ظرفیت‌های موجود بهره گیرد. در این میان، استفاده از تکنولوژی ها و فضای مجازی، باعث به وجود آمدن فرصت‌ها و تهدیدهایی برای کاربران آن شد. 

 عصر حاضر دوره‌ای است که تحت عنوان انفجار اطلاعات از آن نام‌برده می‌شود. در این دوره، اطلاعات از طریق فناوری‌های پیشرفته هم چون اینترنت و شبکه‌ای جهانی اطلاع‌رسانی به وفور مبادله می‌شود؛ بنابراین، در چنین عصری صرف داشتن اطلاعات نمی‌تواند مفید و کارساز باشد. بلکه تجزیه‌وتحلیل و نحوه کاربرد اطلاعات حائز اهمیت است؛ اما با هجوم گسترده و همه‌جانبه اطلاعات در دنیای رو به رشد امروزی می‌بایست در جستجوی روشی کارا در جهت غربال کردن اطلاعات باشیم. «تفکر انتقادی» این را برای فرد میسر می‌سازد تا حقیقت را در میان به هم ریختگی حوادث و اطلاعات جستجو کند و به هدفش که رسیدن به کامل‌ترین درک ممکن است دست یابد (خرمی و معظم فر، 1389، 66). 

اما با پیشرفت روزافزون اینترنت و بخصوص شبکه‌های اجتماعی و افزایش تعداد منابع قابل دسترس از طریق این رسانه مسأله ارزیابی منابع و اطلاعات موجود در این شبکه جهان‌گستر به موضوعی قابل تأمل و بحث‌برانگیز تبدیل شده است؛ و ماهیت اینترنت به‌گونه‌ای است که هر فرد می‌تواند به عنوان تولیدکننده اطلاعات عمل کند و اطلاعات خود را در محیط وب قرار دهد. این اشتراک منابع اطلاعات، مثالی از تعاون اجتماعی در مقیاس وسیع است و ارتباطات شخصی و حرفه‌ای را در سراسر جهان امکان‌پذیر ساخته است. (بینش، 1387، 139)

در سال‌های اخیر، در خصوص ظهور فناوری‌های جدید  و سرعت دسترسی به اطلاعات، بسیار نوشته شده است. وجود ابزارهای جدید الکترونیکی اهمیت تفکر انتقادی را افزایش داده و نیز چالش‌ها و فرصت‌هایی را برای آموزش تفکر انتقادی فراهم ساخته است. تفکر انتقادی و فناوری اطلاعات به‌طور جدایی‌ناپذیری در ارتباط هستند. (هیسرر¹، 2006، 7) 

بنابراین حجم اطلاعاتی که در فضای سایبر هر روزه منتشر می‌شوند، کاربران خود را مورد هجوم بمباران اطلاعاتی قرار می‌دهند به‌ طوری که هانت می‌گوید «محیط‌های الکترونیکي در عصر اطلاعات و ارتباطات نیاز به کاربرانی دارند که به سرعت عوامـل مهـم را شناسـایي، ملاحظات بی‌اهمیت را حذف، به تجربیات زیاد گذشـته خـود در خصوص مسائل مربوط استناد و مسئله را تجزیه ‌و تحلیل کنند (مایرز، 1386، 11). این تجزیه‌وتحلیل اطلاعات باعث می‌شود که کاربران وقتی وارد شبکه های اجتماعی می‌شوند از سردرگمی نجات پیدا کنند که این خود یکی از مهارت‌های تفکر انتقادی است. همچنین فروانی منابع به هم متصل شده از طریق محیط فرا پیوندی می‌تواند به سردرگمی کاربران منجر شود. این فراوانی اطلاعات و محیط فرا پیوندی می‌تواند منجر به مرور سطحی اطلاعات با سرعت بالا، به جای مطالعات فکورانه شود. با این حال تفکر انتقادی، تفکری مستدل و مستند به مدارک و اطلاعات موثق است که انتظار می‌رود به قضاوتی صحیح منجر شود و استانداردهایی مناسب را برای ارزیابی و تفسیر مسائل پیچیده و بحث‌برانگیز، به منظور حصول نتیجه‌گیری یا تصمیم‌گیری در خصوص انجام کار یا باور به یک عقیده، عرضه کند (مکتبی فرد، 1389،  23). بر همین اساس به کار بردن مهارت‌های تفکر انتقادی در فضای سایبر باعث می‌شود که کاربران با دید تیز بینانه به اطلاعات منتشر شده در فضای سایبر بنگرند و با اطلاعات در این فضا سطحی برخورد نکنند.

پژوهش حاضر به عنوان یکی از نخستین تحقیقات در این حوزه،  به مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازد. بدین لحاظ پژوهش حاضر با روش پیمایشی به دنبال شناخت چگونگی بهره‌گیری کاربران ایرانی از مهارت‌های شناختی  تفکر انتقادی در شبکه های اجتماعی  با مطالعه موردی تلگرام می‌باشد. همچنین نتایج این تحقیق زمینه را برای انجام راه‌کارها و پیشنهاد‌ها در جهت بهتر عمل کردن بهره‌گیری کاربران به مهارت‌های تفکر انتقادی فراهم می‌نماید. 

ملاحظات مفهومی و نطری

مفهوم تفکر انتقادی

لغت تفکر انتقادی یکی از مبهم‌ترین لغات در ادبیات مربوط به تفکر می‌باشد. علی‌رغم اجماع متخصصان و دانشمندان درباره اهمیت توجه به تفکر انتقادی و پرورش آن درباره تعریف و ماهیت آن آراء متنوعی ارائه شده است. یکی از علل، آن است که تفکر انتقادی مفهوم پیچیده‌ای نیز می‌باشد. بنابراین توصیف و اندازه‌گیری آن به راحتی امکان‌پذیر نیست (اطهری و همکاران، 1388، 6). دلیل دیگر این که هر محقق با توجه به فهم فردی و نیازهای پژوهش خویش به تعریف آن پرداخته است؛ لذا در تعریف تفکر انتقادی وحدت نظری وجود ندارد و تا اکنون هیچ کس یک تعریف مورد پذیرش عام را ارائه نکرده است. (پاول²، 1994، 13)

در واقع تفکر انتقادی به مثابه‌ یکی از مهارت‌های زندگی، بیشتر به عنوان توانایی افراد متفکر برای به چالش کشیدن تفکرات‌شان درک می شود. این توانایی مستلزم این است که آنها محک ها و معیارهای خود را برای تجزیه و تحلیل و ارزیابی تفکراتشان گسترش دهند و به صورت عادی از آنها، معیارها و استانداردها را برای گسترش کیفیت تفکراتشان استفاده کنند.( پاول و الدر، 1998). لیپمن(1998) اظهار می‌دارد که تفکر انتقادی تفکری ماهرانه و پاسخگو است که داوری خوب را تسهیل می‌کند زیرا متکی بر ملاک، خود تصحیح کننده، و نسبت به شرایط حساس است.

انیس³ (1985) معتقد است تفکر وقتی انتقادی است که متفکر با دقت در تجزیه ‌و تحلیل مباحث کوشش کند، به دنبال شواهد ارزشمند باشد و به قضاوت و نتایج سالم برسد. او هدف از آموزش تفکر انتقادی را تربیت انسان‌هایی می‌داند که از اغراض شخصی دور و مأمور به صراحت و دقت باشند.

بدین لحاظ تفکر انتقادی نیازمند پایة اطلاعاتی درست است و با تفکر انتقادی می‌توان اطلاعات را سازمان‌دهی، طبقه‌بندی، مقایسه و ارزشیابی نمود و زمینه را برای ارتقا و پیشرفت آن فراهم کرد. (فورست⁴، 1991،  39)

از همین لحاظ اصطلاح تفکر انتقادی به معنای منفی نگری و جست‌وجو برای عیب‌یابی نیست، بلکه تفکری است که به ارزیابی دلیل و استدلال می‌پردازد. تفکر انتقادی، آرمان شخص معقول را، یعنی کسی که می‌تواند به‌طور مستقل و بدون کنترل دیگران به تفکر بپردازد. مورد تأکید قرار می‌دهند. یک متفکر منتقد، بدون ارزیابی یا داوری کردن باورها و استدلال‌ها را رد یا قبول نمی‌کند. (فیشر، 1386، 18)

بدین‌صورت یک متفکر انتقادی در برابر حجم عظیم اطلاعات منفعل نیست بلکه فعال است به طوری که جان دیویی(1982) در کتاب «چگونه فکر کنیم» ماهیت و ذات تفکر انتقادی را قضاوت معلق یا بدبینی سالم، نقد سازنده و پرهیز از تعجیل در قضاوت تعریف می‌کند؛ به عبارت دیگر او تفکر انتقادی را بررسی فعال، پایدار و دقیق هر عقیده یا دانش می‌داند. وی تفکر انتقادی را به صورت فرایندی فعال در نظر می‌گیرد که در آن شخص به عنوان «گیرنده غیرفعال» افکار و عقاید و اطلاعات دیگران را نظر در گرفته می‌شود. فعال بودن این فرایند به این معناست که فرد به‌وسیله این تفکر به موضوعات گوناگون می‌اندیشد و پرسش‌هایی درباره آن از خود می‌پرسد. به دنبال اطلاعات مرتبط با آن می‌گردد و از یادگیری به طرق غیر فعال می‌پرهیزد. توجه دیویی به دلایل، مهم‌ترین قسمت تعریف او را تشکیل می‌دهد. او عقیده دارد که این دلایل و مدارک از عقیده یا باور و هم چنین نتیجه حاصله حمایت می‌کند. (فیشر⁵ ، 2001، 9)

تفکر انتقادی فرایند نظام‌دار جداسازی واقعیت از خیال است. این نوع تفکر، ابزار کارا، برای پیدا کردن بهترین مسیر در لابه‌لای فوران اطلاعات روزانه به ذهن می‌آیند. چرا که در میان میلیون‌ها اطلاعاتی که روزانه به ذهن می‌رسد تنها اندکی از آنها نیازمند توجه بوده و ارزش ملحق شدن به ذخایر قبلی ذهن را دارا می‌باشند. اتصال این اطلاعات غربال شده و سازمان‌دهی شده در نهایت باعث ایجاد آن چیزی می‌شود که موفقیت نام دارد و اساس تمایز انسان‌های اندیشمند از عموم مردم است (نصیری، 1389، 23). بدین لحاظ یک تعریف که شامل مهارت‌های شناختی و عاطفی که مورد توافق همگانی بود انجمن فلسفه آمریکا برای تفکر انتقادی ارائه داد است:

"ما معتقدیم که تفکر انتقادی قضاوت هدفمند و خود نظم‌دهنده‌ای است که به تفسیر، تحلیل، ارزیابی و استنباط و همچنین تبیین ملاحاضات موقعیتی، روش‌شناختی، ملاکی و مفهومی مبتنی است. متفکر انتقادی ایدئال کسی است که به صورت دائمی کنجکاو، آگاه، دقیق در قضاوت، ارزیابی‌کننده عینی و بدون سوگیری، تمایل به بررسی مجدد روشن‌بینی مسائل و مشکلات، جدی دریافتن اطلاعات مرتبط، منطقی در انتخاب معیارهاست " (به نقل از مگی⁶، 2006، 99)

ولفوک 1995 (به نقل از سیف 1380) در تعریف تفکر انتقادی می‌گوید: تفکر انتقادی ارزیابی تصمیمات از راه بررسی منطقی و منظم مسائل، شواهد و راه حل‌هاست. از سوی دیگر باربارافولر چند تعریف تفکری انتقادی را از اشخاص گوناگون گرداوری کرده و ارائه داده است که از میان آنها به چند مورد اشاره می‌شود:

 از نظر لیندزری، هال و تامسون تفکر انتقادی عبارت است از آزمودن و بررسی قابلیت کارآیی راه‌حل‌های پیشنهادشده است. اندیشمند دیگری به نام نوریز تفکر انتقادی را  تصمیم‌گیری عقلانی می‌داند این که چه چیزی را باید باور کرد و چه چیزی را نباید باور کرد. از سوی دیگر موره و پارکر تفکر انتقادی را  تعیین هشیارانه و آگاهانه پذیرفتن ورد کردن یا قضاوت معلق می‌داند (عباسی یاد کوری، 1381، 22-23).

اما تعریف که توسط پنجاه متخصص از موسسه دلفی که همگی تحقیقاتی مهم در زمینه تفکر انتقادی داشته‌اند، پیرامون تعریف آن، اتفاق‌نظر دارند به نظر آنان تفکر انتقادی مجموعه‌ای از توانایی‌ها و مهارت‌هاست و قضاوتی هدفمند دارد که از تحلیل، تفسیر، ارزیابی و استنتاج شواهد و مفاهیم و روش‌شناسی ضابطه‌مند استخراج می‌گردد (رد⁷، 1988، 9). به نظر میاید این تعریف از میان تعاریف گفته شده جامع و کامل‌تر بیان ‌شده؛ با این وجود هنوز تعریف تفکر انتقادی در اکثر رشته‌ها مورد توجه قرار گرفته است.

  به طوری که تفکر انتقادی امروزه بنایی تمام رشته‌هایی است که در آنها به گرداوری اطلاعات، جمع‌آوری مدارک، آزمون و تأیید یا رد فرضیه‌ها پرداخته می‌شود. تفکر انتقادی زیربنای توسعه مفاهیم علمی است و نگاهی نو به مفهوم تفکر انتقادی، راه را برای گسترش علم، دموکراسی، حقوق بشر و آزادی اندیشه هموار نموده است (جمشیدیان قلعه سفیدی و خمیجانی فراهانی، 1388، 74)

تعاریف ذکر شده در مورد تفکر انتقادی بیانگر آن است که هر کدام از منظر مختلف به تعریف تفکر انتقادی پرداختند تعریف جامع و کامل از این تعریف وجود ندارد اما برداشتی که می‌توان از تعاریف بالا داشت این است که تفکر انتقادی شیوه‌ای از تفکر است که در آن فرد تفکر کننده در میان حجم عظیم اطلاعات فعال است و می‌تواند آنها را ارزشیابی، سازمان‌دهی، تجزیه‌وتحلیل کند و در مسیر درست از این اطلاعات استفاده کنند.

در کشور ما که بر پایه تعالیم مترقی اسلام بنا نهاده شده است نیز این امر مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. عنصر فکر و اندیشه از جمله عناصری هستند که در رأس آموزه‌های دینی ما قرار دارد. قران کریم همواره انسان ها را به «تفکر» و «تعقل» دعوت کرده است. پیشوایان دینی نیز بر تفکر و تدبر تأکید داشته اند. امام علی (ع)در این باره می فرماید: «بالاترین عبادت به کار انداختن نیروی تفکر و عقل است». (فلسفی، 1368، 325). همچنین عقل يكي از مواهب الهي و استعداد مخصوصي است كه خداوند متعال به انسان عنايت نموده است تا با بهره‌گیری از آن بتواند در مسیر زندگاني خود راه سعادت و رستگاري را پيمايد. اسلام ديني است كه نه تنها با نيروي عقل و قدرت تفكر مخالفت نكرده، بلكه در تمام جهات از آن كمك و تأييد خواسته و به‌شدت بر آن تأكيد نموده است (آقا یار یکانی الف، 1390، 125). آيات متعدد با مضامين گوناگون كه انسان را به تعقل و تدبر و در يك كلام به عقل‌گرایی دعوت می‌کنند، مؤيد اين مطلب است. به‌گونه‌ای كه خداوند پليدي و زشتي را نتایج عدم تعقل معرفي می‌کند (یونس/100) و کسانی که اندیشه خود را به کار نمی‌گیرند در ردیف حیوانات برمی‌شمارند (انفال/22).

قرآن کریم در مورد داشتن تفكر، مهم‌ترین توصیه‌ها را به انسان‌ها كرده است. روي سخن قرآن، همه‌جا با اندیشمندان، متفكران و صاحبان عقل است: «اين كتابي است پربرکت كه بر تو نازل كرديم تا در آیات آن تدبر كنند و صاحبان انديشه متذكر شوند» (ص/26) همچنین آیات حج/46، بقر/164، آل عمران/ 190، رعد/3 و انعام/5 ناظر به تشویق و توجه دادن افراد به خردورزی می‌باشند. از جمله توجه به تفکر و تفکر انتقادی در قرآن کریم می‌توان به آیه زیر اشاره کرد که تذکر می‌دهد حتی در مقابل پدر و مادر خود تفکر انتقادی داشت این خود به اهمیت و ضرورت تفکر انتقادی می‌افزاید:"و وصینا الانسان بوالدیه حسنا و ان جاهداک لنشرک بی ما لیس لک به علم فلا تتعمها " (ما به آدمیان سفارش کردیم که در حق پدر و مادر خود نیکی کنند و اگر آنها بکوشند تا تو به من که خدای یگانه‌ام از جهل و نادانی شرک آوری؛ در اینجا هرگز از امر آنها اطاعت نکن)«سوره عنکبوت آیه 8» (شاهی، 1390، 16). اسلام حتی درباره اصول عقیدتی که تحصیل آنها بر همگان واجب است که آدمی آنها را در شناخت خود به کار گیرد سفارش به استفاده از عقل شده است در آیه 36 سوره اسراء‌ زمانی که قران کریم مردم را به پیروی نكردن از آنچه كه نسبت به آن آگاهي ندارند فرامی‌خواند و گوش و چشم و دل را مسئول می‌داند، نقش حواس و عقل در شناخت را مورد تأكيد قرار می‌دهد (اقایاریکانی ، 1390، 52).

می‌توان گفت تفكر انتقادي ريشه در فلسفه اسلامي دارد چرا که در اين رشتة علمي به مطالعات و پيدا كردن معايب منطقي اهميت داده می‌شود. در تاريخ فلسفة اسلامي يك نوع سنت وجود دارد كه بر اساس آن هر فيلسوفي بايستي به آراء ديگران نگاه انتقادي داشته باشد و با ابزارهاي منطقي تلاش کرده‌اند فلسفه و دیدگاه‌های ديگران را ارزيابي كنند (همان، 57).

با كمي تأمل در كلام وحي نيز می‌توان موارد اشاره به تفكر انتقادي را يافت: «بشارت بده بندگان من را، آنان را كه سخن را استماع می‌کنند. آنگاه آن را كه بهتر است برمی‌گزینند و آن بهتر را  که انتخاب شده پيروي می‌نمایند. چنين كساني هستند كه خدا آنان را هدايت نموده است» (قران،زمره/ 17 و 18). همچنین اندیشمندان بزرگ اسلام تفکر را زیربنای حیات انسانی و وسیله دست یابی به جمیع کمالات و معارف مادی و معنوی میدانند. امام خمینی(ره) تفکر را مفتاح ابواب معارف و کلید خزائنکمالاتو علوم و مقدمه لازمه حتمیه سلوک انسانیت دانسته است(امام خمینی، 1371، 191). مطهري در تفسير اين آيات به اهميت تفكر انتقادي در اسلام اشاره می‌کند و از بارزترين صفات عقل براي انسان كه تميز و جدا كردن است نام می‌برد (مطهری، 1386). در واقع دعوت‌های مكرر قرآن به تفكر و معرفي موانعي از تفكر انتقادي همچون اكثريت زدگي، شخصيت‌زدگي و تقليد كوركورانه از نياكان و همچنين تشویق‌های معصومين به تفكر نشانه این است که تفکر انتقادی در دین اسلام مورد توجه ویژه قرار گرفته است.

 

مهارت‌های شناختی  تفکر انتقادی

مهارت‌های تفکر انتقادی، مؤلفه‌های روند این نوع تفکر از مرحله مواجه‌شدن با داده‌ها تا رسیدن به داوری هدفمند و خود تنظیم‌گر است. ما این مهارت‌ها را در سنجش منطقی و انتقادی موضوعات گوناگون به کار می‌بریم. تفکر انتقادی شامل دو مهارت شناختی و عاطفی است که هرکدام داری خرده مهارت‌های است. یک شخص متفکر  انتقادی زمانی می‌تواند موفق باشد که بتوند مهارت‌های شناختی و عاطفی تفکر انتقادی را به خوبی بشناسد، تا بتواند اطلاعات را به خوبی غربال کند و اطلاعات مورد نیاز و صحیح را به خوبی تشخیص دهد. مهارت‌های شناختی شناختی شامل شش خرده مهارت زیر هستند.

الف . تفسیر: تفسیر عبارت است از فهمیدن وبیان کردن معنا یا دلالت مجموعه‌ی بسیار متنوع از موضوعاتی که می‌توانند شامل تجربه‌ها، موقعیت‌ها، داده‌ها، رویدادها، داوری‌ها باورها و . . . باشد.

اما تفسیر روندی است که به خود فرد بستگی دارد در اینجا فرد می‌کوشد تا درک خودش را از موضوعی متکی بر داده‌ها و اطلاعاتی که از تجارب خود به دست آورده یا درکی را که از آن موضوع کسب کرده بیان کند (قاضی مرادی، 1393، 85).  معنای دیگر که می‌توان از این مهارت شناختی تفکر انتقادی بیان کرد؛ تفسیر صحیح مسائل و استخراج علت و معلول از منابع اطلاعاتی است (سیمپسون و کارتنی⁸، 2002، 37).

2.       تحلیل: یکی دیگر از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی است که به معنای شناسایی و تعیین ارتباط‌های استنتاجی موجود یا موردنظر میان گزاره‌ها، پرسش‌ها، مفاهیم و دیگر اشکال ارائه مطالب است. در تحلیل، استدلال‌های تصدیق یا تکذیب کننده‌ی یک نظر و داوری را و نیز مفاهیم و اظهارنظرهای مرتبط یا غیر مرتبط با موضوعی را تشخیص می‌دهیم. در تحلیل اولاً نباید داده‌ها و اطلاعاتی را که موجود یا قابل‌دسترس‌اند چون با نیات ما تضاد دارند کنار گذاریم. ثانیاً به اتکای این داده‌ها و اطلاعات و تعبیر و تفسیر آنها می‌کوشیم به مجموعه‌ای از مفاهیم، توصیفات، بازنمایی‌ها و دریافت‌ها در مورد موضوع موردنظر دست ‌یابیم. ثالثاً از این مجموعه، به استدلالی می‌رسیم که در باورها، داوری‌ها یا تصمیم‌گیری‌ها ما بروز می‌یابد.(قاضی مرادی، 1393، 100) به بیان دیگر تحلیل را می‌توان آزمون استدلال‌ها، اندیشه در مورد مسئله و اطلاعات مربوط به علت و معلول است دانست. (سیمپسون و کارتنی، 2002).

5.       ارزشیابی: در کل، یعنی اعتبار و استناد مفاهیم، عبارات یا دیگر اشکال بازنمایی دربردارنده‌ای روایت‌ها و توصیفات، ادراک، تجربه، داوری، باورها و عقاید فرد سنجیده و در مورد آن داوری ‌شود. در واقع مهارت ارزشیابی برای سنجش استناد ادعا و قوت یا ضعف استدلال‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. به علاوه، ارزشیابی برای داوری کردن درباره‌ی کیفیت تحلیل‌ها، تعبیر و تفسیرها، عقاید، باورها، ایده‌ها، پیشنهادها و توجیهات با استفاده از قواعد و روش‌های مشخص به کار می‌رود. در کل می‌توان گفت ارزشیابی روند داوری یا تعیین ارزش، دقت، تمامیت یا کیفیت پدیده است (قاضی مرادی، 1393).

6.       مهارت استنتاج: یکی از مهمترین مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی است که به معنی تعیین و تأمین عناصر مورد نیاز برای ارائه نتایج عقلانی؛ شکل دادن به احتمالات و فرضیه‌ها؛ بررسی اطلاعات مربوط و استخراج پیامدهای که ناشی از داده‌ها و اطلاعات، عبارات، اصول، شواهد، داوری‌ها، اعتقادات، مفاهیم، توصیفات و پرسش‌ها یا دیگر شیوه‌های بازنمایی‌اند. خرده مهارت‌های استنتاج عبارت‌اند از : شک کردن و به پرسش گرفتن شواهد و مدارک، گمانه‌زنی در مورد نتایج بدیل و ارائه نتایج است. اما مهارت استنتاج  در مرحله به مرحله باید پیش برود که در مرحله‌ی اول، به معنای مشخص و فراهم کردن عناصری است که برای طرح و تدوین نتایج مستدل و عقلانی لازم‌اند. در این مرحله، استنتاج یعنی استفسار یا به پرسش گرفتن اطلاعات، نشانه‌ها و شواهد و مدارک مشخص و فراهم شده برای رسیدن به این نتیجه‌گیری است که آنها چه معنای دارند و دلالت‌هایشان چیست. در مرحله بعد، استنتاج عبارت است از شکل دادن به گمانه‌ها و فرضیه‌ها. در این مرحله، نتایج مستدل و عقلانی حاصل از مرحله اول، پیش‌بینی‌ها را زمینه‌سازی می‌کنند، به فرضیه‌ها شکل می‌دهند که باید توضیح داده شوند. در کل استنتاج به معنای بررسی اطلاعات مربوط و استخراج پیامدها و نتایج برآمده از داده‌ها، اظهارات، اصول، شواهد و اسناد، داوری‌ها، توصیفات و دیگر اشکال بازنمایی است (قاضی مرادی، 1393، 126).

27.       توضیح: در کل، عبارت است از اینکه فردی نظرش را با بیان علل یا دلایلی که توجیه‌کننده‌ای که به‌طور قابل درک یا واضح ارائه کند. در مهارت توضیح فرد نتایج استدلال یعنی استنتاج‌ها خود را اعلام می‌کند. (همان، 140)

28.       خودنظم‌دهی: خودنظم‌دهی مهارتی است  که به  بررسی افکار و باورهای خود بر پایه اطلاعات، توضیحات و مطالب ارائه شده و اصلاح موارد نادرست در باورها و عقاید خود می‌پردازد (فسیون وفسیون⁹، 1994، 9). پس خودتنظیم گری زیر نظر گرفتن خودآگاهانه‌ی فعالیت شناختی خویشتن و عناصر استفاده شده در فعالیت‌ها و نیز زیر نظر گرفتن نتایج استخراج شده در پی مهارت به کار بردن تحلیل و ارزشیابی و داوری و استنتاج خود است (قاضی مرادی، 1393، 150). این زیر نظر گرفتن برای مورد پرسش قرار دادن، تأیید کردن، اعتبار دادن یا تصحیح کردن استدلال‌های فرد و استنتاج‌های اتخاذ شده از سوی او انجام می‌شود.

 

شبکه اجتماعی تلگرام

تلگرام، یک نرم‌افزار پیام‌رسان می‌باشد. که به شکل متن‌باز ارائه شده است. کاربران می‌توانند پیام‌ها، تصاویر، ویدیوها و اسناد رمزنگاری شده خود را تبادل کنند، تلگرام در تبلت‌ها، موبایل‌ها و دستگاه‌های بدون وای فای هم در دسترس است موفقیت عجیب نرم‌افزار طی دو سال گذشته دور از انتظار بوده و هم اکنون به فراگیرترین پیام‌رسان میان ایرانیان تبدیل شده است.

کاربران نرم‌افزار امکان تبادل پیام، عکس ویدیو و فایل تا حجم 5/1گیگابایت را دارند تلگرام نسخه یارانه‌ای خود را نیز ارائه داده که با این امر، کار برنامه نویسان برای کدنویسی برنامه‌های جانبی تلگرام (روبات‌ها) را راحت‌تر کرده است. دیگر آنکه همه این‌ها همه نرم‌افزارهای رسمی تلگرام و ( چند نرم‌افزار رسمی) متن باز هستند که ویژگی منحصر به فردی میان همه نرم‌افزارهای پیام‌رسان است. 

مهمترین امکانات تلگرام امکان ایجاد گروه میان کاربران، کانال‌های اطلاع‌رسانی و روبات‌ها است که این اصطلاحات در ادامه معرفی می‌شوند.

الف- گروه

گروه‌ها یکی از بخش‌های  پیام‌رسان تلگرام است، به‌صورتی کاربران می‌توانند با پیوستن به گروه به صورت چند طرفه با دیگران ارتباط برقرار کنند. گروه‌های اولیه با قابلیت 200عضو را داشتند ولی بعدها تلگرام با انتشار به روز رسانه‌های جدیدتر قابلیت ارتقای گروه عادی به سوپر گروه افزایش اعضا از 200 به 500 و سپس به 5 هزار نفر در دسترس همگان قرار داد البته در آخرین به ‌روزرسانی مدیران گروه‌ها می‌توانند پیام سنجاق شده را درباره گروه‌ها قرار دهند که به آن اطلاعیه نیز گفته می‌شود و دیگر موارد می‌توان به اضافه شدن قابلیت انتخاب شناسه برای گروه‌ها و ساخت گروه‌های عمومی اشاره کرد که قابلیت جستجوی گروه‌ها بر اساس شناسه را برای کاربران فراهم می‌کند.

ب- کانال

کانال امکان جدیدی است که در تلگرام اضافه شده است کانال تلگرام مسیر یک طرفه است که فقط مدیران کانال (به انگلیسی ادمین) می‌تواند در آن پست دلخواه را برای اعضای کانال منتشر کنند و بقیه اعضا امکان اضافه کردن پست در آن را ندارند. از ویژگی‌های کلی کانال در تلگرام به شرح زیر است:

1. امکان عضوگیری نامحدود

2. امکان انتخاب چند مدیر: افزودن مدیر به گروه تلگرام امکان‌پذیر نیست و برای کانال می‌تواند اضافه کنید. 

3. قابلیت حذف پیام: در گروه پیام ارسالی به هیچ‌وجه حذف نمی‌شود ولی در کانال مدیر می‌تواند پیام را هم حذف کند.

4. تعداد مشاهده: چند نفر مطالب ارسالی شما را خوانده‌اند؟ در گروه این قابلیت وجود ندارد ولی در کانال تلگرام تعداد خواندن پیام‌ها نمایش داده می‌شود آن هم برای تک‌تک اعضا.

5. لینک عمومی و منحصر به فرد: شما می‌توانید کانالی داشته باشید  که عمومی باشد و مخاطبین عمومی برای خود جذب کنید.

6. قابل مشاهده بودن اعضا: اعضا نمی‌توانند اعضای دیگر را ببینند چیزی که در گروه خیلی‌ها را آزار می‌داد، در کانال فقط مدیر می‌تواند اعضا را ببیند.

ج- ربات

 ربات‌ها ویژگی هستند که از سوی تلگرام ارائه می‌شود. کاربران به وسیله ربات‌ها می‌تواند قابلیت‌های نرم‌افزار چند برابر کنند.

 کاربران به وسیله ربات‌ها می‌تواند اتصالی را میان وب‌سایت‌های خبری‌شان و هسته اصلی  تلگرام ایجاد کنند تا از این طریق اخبار را به ‌صورت مستقیم به روباتشان بیفزایند ربات‌ها همچنین قابلیت‌های فراوان دیگری نیز دارند، از جمله جستجوی تصاویر، ر فیلم‌ها، اسناد، گیف‌ها سرگرمی ( بازی، لطیفه، داستان و. . . )، ترجمه غیره است (سیاح طاهری، 1394، 68-70).

چارچوب نظری

نظریه انتقادی، نظریه‌ای است که متفکر و محقق بر اساس آن به بررسی مجموعه مسائلی می‌پردازد تا نوعی از نظام اجتماعی را جستجو کند که فاقد این تضادها باشد نظریه انتقادی می‌کوشد نقاط تضاد را کشف کند تا به هدفش که همانا ایجاد تکامل جدید است دست یابد، هم‌چنین نظریات تفکر انتقادی جستجو و انگیزه برای دریافت دلایل منطقی و گسترش مهارت‌های تفکر و قدرت تجزیه‌وتحلیل را گامی در جهت کسب تفکر انتقادی می‌دانند. اما نظریه‌های که در چهارچوب این تحقیق می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند، شامل نظریه‌های زیر است:

نظریه وابستگی مخاطبان

نظریه وابستگی مخاطبان، روابط میان رسانه‌ها، جامعه و مخاطبان را مورد را مورد توجه قرار می‌دهد و با اشاره به نیازهای مخاطب از جمله داشتن اطلاعات از رویدادهای پیرامون از یک‌سو و نیز ندانستن و گریز از واقعیات از سوی دیگر، او را عنصری منفعل و وابسته به رسانه می‌شوند. این نظریه حاکی از آن است که افراد وابستگی متفاوتی به رسانه‌ها دارند این وابستگی از شخصی به شخص دیگر، از گروهی به گروه دیگر و از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است.

در جامعه توسعه یافته جدید، بسیاری از اعمال زندگی و تجارت، مستلزم اطلاعات تازه و قابل اعتماد است و مخاطبان وابستگی مخاطبان وابستگی زیادی به اطلاعات رسانه‌ها جمعی دارند.

مک کوایل و سون ویندال، مهم‌ترین و اصلی‌ترین ایده نظریه وابستگی مخاطبان را وابسته بودن مخاطبان به منابع اطلاعاتی رسانه‌های جعمی برای دانستن و جهت‌گیری نسبت به رویدادهای اجتماعی ذکر می‌کنند.

 

نمودار 1: نمودار الگوی وابستگی مخاطبان

 

 

در هر یک از سه واحد (جامعه، رسانه‌ها و مخاطبان) عواملی باعث افزایش یا کاهش میزان وابستگی مخاطبان به رسانه‌ها می‌شوند:

1-       هرگاه در جامعه میزان تغییر، تضاد بی‌نظمی افزایش یابد، مردم برای رفع ابهام و کسب اطمینان، به اطلاعات رسانه‌ها وابستگی بیشتری پیدا می‌کند.

2-       هرچقدر تعداد و محوریت کارکردها اطلاعات رسانه‌ای بیشتر و گسترده‌تر باشد، میزان وابستگی مخاطبان بیشتر می‌یابد.

3-        هرچقدر دامنه و میزان نیاز مخاطبان به اطلاعات رسانه‌ای بیشتر باشد میزان وابستگی‌شان به رسانه‌ها بیشتر است (مهدی زاده، 1393، 79 -80).

این نظریه نشان می‌دهد که هر وقت تغیری و تضاد در جامعه رخ دهد، رسانه‌ها تمایل بیشتری به نقش‌آفرینی در جامعه دارند و مخاطبان وابستگی شدید به رسانه به ویژه رسانه‌های در دست رس مثل شبکه‌های اجتماعی پیدا می‌کنند و اطلاعات را از این رسانه‌ها می‌گیرند و دنبال واقعیت در دنیای مجازی می‌گردد، این باعث شکل‌گیری نگرش‌ها مخاطبان می‌شود. در این زمان نقش مهارت‌های تفکر انتقادی در مخاطبان نمود پیدا می‌کنند

نظریه ساخت اجتماعی واقعیت

 برساخت‌گرایی در برابر اثبات‌گرایی بکار می‌رود. در این دیدگاه تنها واقعیت عینی و بیرونی نیست که شناخت ما را می‌سازد؛ بلکه ذهن ما نیز در ساختن جهان خارج نقش سازنده‌ای دارد، به نظر برساخت گرایان مفاهیم جنبه خاص تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارند و نتیجه خاص شرایط زمانی و مکانی خود هستند؛ و به نظر آنها، آنچه حقیقت نامیده می‌شود حاصل مشاهده عینی جهان نیست، بلکه زاییده فراگردهای اجتماعی مستمر میان افراد است. برساخت‌گرایی اجتماعی معتقد است که آنچه افراد جامعه به منزله واقعیت احساس و درک می‌کنند، آفریده کنش متقابل اجتماعی افراد و گروه‌هاست. پس تلاش برای تبین واقعیت اجتماعی، به معنا نادیده گرفتن و شیء‌وار ساختن فراینده‌هایی است که چنین واقعیتی از طریق آنها ساخته می‌شود (مهدی زاده، 1392، 83).

نظریه برساخت‌گرایی دو ویژگی دارد:

1-       رسانه‌ها صورت‌بندی‌های اجتماعی و حتی خود تاریخ را از رهگذر چارچوب‌سازی ایماژها و تصاویر از واقعیت در قالب اخبار و گزارش‌های خبری و در شیوه‌های قابل پیش‌بینی می‌سازند.

2-        مردم به عنوان مخاطب، نقطه نظراتشان درباره واقعیت اجتماعی و جایگاهشان در آن واقعیت را در تعامل با ساخت‌های نمادین رسانه‌ای شکل می‌دهند. این نظریه هم به قدرت رسانه‌ها و هم به قدرت مخاطب برای انتخاب، بر اساس مذاکره مداوم میان آنها باور دارد (مک کویل¹⁰، 2006، 461). بر اساس نظریه ساخت اجتماعی واقعیت، مردم واقعیت را بر اساس آگاهی فردی خویش و نیز آگاهی به دست آمده از تعاملات اجتماعی با دیگران می‌سازند. در این رویکرد، دانش و آگاهی چیزی نیست که کشف شود، بلکه چیزی است که ساخته می‌شود. افراد معرفتی را که بر اساس آن، واقعیت اجتماعی خویش را بنیان می‌نهند از چهار منبع اخذ می‌کنند. تجربه شخصی، هم آلان، نهادها اجتماعی و رسانه اجتماعی. رسانه‌ها در میان منابع معرفت، نقش کلیدی دارند (مهدی زاده، 1392، 84).

با این وجود بر اساس نظریه برساخت اجتماعی ما بخش کوچکی از رویدادها جهان را از طریق ارتباطات رودررو کسب می‌کنیم و بخش بسیار بزرگی از واقعیت و آگاهی فردی را از طریق تعامل با رسانه‌ها به خصوص شبکه‌های مجازی به دست می‌آوریم؛ و این خود می‌طلبد که ما نسبت به رسانه‌های و به‌خصوص فضای سایبر که واقعیت اجتماعی ما را شکل می‌دهند از مهارت‌های تفکر انتقادی بهره بگیریم.

 

پیشنه تحقیق

پریس¹¹ (2002) در پژوهشی چگونگی استفاده از اطلاعات اینترنتی توسط دانشجویان را مورد بررسی قرار داد. وی در این تحقیق ابتدا دو وب‌سایت طراحی کرد. یکی از وب‌سایت‌ها حاوی اطلاعات درست و واقعی بود و دیگری اطلاعات نادرست و غیر معتبری داشت. سپس از 35 پژوهنده خواسته شد به مجموع سؤالات کوتاه جواب دهند برای پاسخ به سؤالات، این دو وب‌سایت معرفی شد. پس از بررسی، پاسخ‌های پژوهندگان به سؤالات پاسخ کوتاه در سه گروه قرار گرفت. گروه اول کسانی بودند که از وب‌سایت نامعتبر استفاده نمودند و گروه دوم افرادی که برای پاسخ به سؤالات به وب‌سایت معتبر مراجعه نمودند و گروه سوم کسانی که وب سایت‌های دیگری غیر از دو وب‌سایت معرفی شده مراجعه کردند. فرض پریس بر این بود که گروه اول فاقد تفکر انتقادی و گروه دوم و سوم واجد اندیشه‌های انتقادی هستند. نتایج  تحقیق نشان داد در مجموع 71 درصد پاسخ‌هایی پژوهندگان فاقد تفکر انتقادی و فقط 29 درصد از آنها داری تفکر انتقادی هستند.

شوان لانگ¹² (1999): در پژوهشی تأثیر نفوذ منظم دستاوردهای شخصی بر تفکر انتقادی و مهارت‌های ارتباطی با توجه به زمینه شخصیتی و دانشکده و همکاری به صورت گروهی یا انفرادی را مورد بررسی قرار داد. در این تحقیق از متغیرهای مناسب برای سنجش مهارت تفکر انتقادی و ارتباطی در رشته‌های مختلف استفاده شده است که شامل انسجام علمی، انسجام اجتماعی کیفیت آموزش و کیفیت برنامه‌ریزی است. در تحقیق مزبور تفکر انتقادی به معنی توانایی تحلیل و حل مسئله است و مهارت‌های ارتباطی به توانایی نوشتن و سخن گفتن واضح، روشن و تأثیرگذار اطلاق می‌شود. یافت‌های این تحقیق نشان می‌دهد که دو متغیر انسجام علمی و انسجام اجتماعی بر تفکر انتقادی و مهارت‌های ارتباطی تأثیرگذار هستند و متغیرهای جنسیت، کیفیت تدریس برنامه‌ریزی و دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت درسی متغیرهای هستند که بر انسجام علمی و اجتماعی تأثیر مستقیم و بر مهارت‌های تفکر انتقادی و مهارت‌های ارتباطی تأثیر غیرمستقیم دارند این خود باعث بهبود در آموزش دانشجویان می‌شود. همین‌طور رابطه معناداری میان مهارت‌های تفکر انتقادی و ارتباطی در گروه‌های یک نفره و چندنفره به دست نیامد. به‌علاوه، زن‌ها در سطح پایین‌تری از مردها از نظر تفکر انتقادی قرار دارند.

شاد خوب (1389) پژوهشی با عنوان «رابطه بین تفکر انتقادی و سواد اطلاعاتی دانشجویان رشته‌های فنی مهندسی و علوم انسانی» دانشگاه تبریز انجام داد. یافته‌های تحقیق نشان داد که میان سواد اطلاعاتی دانشجویان دختر و پسر و همچنین میان تفکر انتقادی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معناداری وجود ندارد و همچنین میان سواد اطلاعاتی دانشجویان رشته فنی مهندسی و علوم انسانی و تفکر انتقادی دانشجویان فنی مهندسی و علوم انسانی تفاوت معناداری وجود ندارد. نتایج تحلیل همبستگی پیرسون رابطه تفکر انتقادی و سواد اطلاعاتی را از نظر آماری معنی‌دار نشان داد.

امیری (1393): پژوهشی به عنوان «بررسی رابطه رفتار اطلاع‌یابی در وب و تفکر انتقادی مطالعه موردی: دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا (س)» در دانشگاه الزهرا انجام داد. روش تحقیق در این پژوهش پیمایشی است و جامعه پژوهش را دانشجویان کارشناسی ارشد 8 دانشکده دانشگاه الزهرا (س) تشکیل می‌دهند یافته‌های این تحقیق نشان داد که رابطه معناداری میان مهارت‌های تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی دانشجویان در وب وجود ندارد و سطح تفکر انتقادی دانشجویان در 8 دانشکده یکسان، اما رفتار اطلاع‌یابی آنها متفاوت است. نتایج دیگر پژوهش این بود که دانشجویان به میزان زیادی از اینترنت /وب استفاده می‌کنند و در فرایند اطلاع‌یابی خود، فعالیت متنوعی را بکار می‌گیرند. فعالیت‌های آنها عبارت از شروع (شناسایی موضوع و یافتن منابع)، پیوندیابی، مرور، نظارت، تمایز، استخراج و شبکه‌سازی، تأیید مدیریت اطلاعات است. همچنین میانگین مهارت‌های تفکر انتقادی 87/12 به دست آمد که نشان از ضعف این مهارت‌ها دارد.

فرضیات پژوهش

v       به نظر می‌رسد میانگین شش مهارت شناختی در میان کاربران شبکه اجتماعی تلگرام متفاوت است.

v       به نظر می‌رسد میان جنسیت کاربران شبکه اجتماعی تلگرام و مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی تفاوت معناداری وجود دارد.

v       به نظر می‌رسد میان تحصیلات کاربران شبکه اجتماعی تلگرام و مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی تفاوت معناداری وجود دارد.

v       به نظر می‌رسد میان میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و بهره‌گیری از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی رابطه معناداری وجود دارد.

v       به نظر می‌رسد متغیرهایی مثل سن، میزان استفاده از شبکه اجتماعی و تحصیلات کاربران شبکه اجتماعی تلگرام پیش‌بینی کننده مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی باشند.

 

 

روش تحقیق

روش پژوهش پیمایشی- توصیفی است که به بررسی بهره‌گیری کاربران از مهارت‌های تفکر انتقادی در شبکه اجتماعی تلگرام می‌پردازد. جامعه آماری پژوهش کاربران شبکه اجتماعی تلگرام که سطح مدرک آنها لیسانس و بالاتر بوده‌اند. نمونه‌گیری این تحقیق به صورت تصادفی است. ابزار گرداوری اطلاعات، پرسشنامه محقق‌ساخته 24 گویه شش خرده مهارت‌های  شناختی تفکر انتقادی را موردسنجش قرار می‌دهد. برای هر خرده مهارت یک سؤال چهارگویه‌ای ساخته شد. این پرسشنامه به صورت آنلاین میان کاربران شبکه اجتماعی تلگرام فرستاده شد که تعداد 550 نفر به پرسشنامه جواب کامل دادند. روایی¹³ پرسشنامه توسط محققان تفکر انتقادی و اساتید حوزه ارتباطات و جامعه شناسی تأیید شدند. بر اساس تحلیل عاملی که گویه‌های مؤلفه‌های تفکر انتقادی سنجیده شدند، تمام آنها مورد قبول واقع شدند. پایایی¹⁴ پرسشنامه از طریق آلفای کرونباخ بررسی شد که برای مهارت‌های شناختی  تفکر انتقادی میزان (878/0) به دست آمد. تجزیه‌ و تحلیل این پژوهش در دو سطح توصیفی و استنباطی صورت گرفت و همچنین پرسشنامه در محيط گوگل داکس طراحي و سپس لينک آن در شبکه‌های اجتماعی تلگرام برای كاربران دارای سطح تحصیلات لیسانس و بالاتر ارسال شد که شامل سه قسمت است، 

1-       در قسمت اول، هدف پژوهش و توضیحاتی راجع به نحوه پاسخ‌گویی به سؤالات ارائه شده است. 

2-       در قسمت دوم سؤالاتی به منظور کسب اطلاعات درباره ویژگی‌ها شخصی نمونه آماری اطلاعاتی از قبیل: (جنسیت، دوره تحصیلی، تعداد ساعات در فضای سایبر، نوع دانشگاه . . . ) طراحی شده است.

3-       قسمت سوم 24گویه در بعد  مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی تنظیم‌شده و از طریق پرسشنامه آنلاین برای کاربران در شبکه اجتماعی تلگرام ارسال شد.

یافته های تحقیق

براساس تحلیل اطلاعات جدول‌های توصیفی، 9/52درصد از پاسخگویان مرد و 1/47 درصد پاسخگویان زن بوده‌اند. همچنین 9/3درصد از کاربران زیر 20 سال، 2/26 درصد کاربران در محدود سنی 21-25 سال، 9/38 درصد در محدوده سنی 26-30، 1/24 درصد کاربران در محدوده سنی 31-35سال، 6/3 درصد کاربران در محدوده سنی36-40سال،3/3در محدوده بالاتر 40سال به بالا بوده است. در این میان 1/49 درصد کاربران دارای مدرک کارشناسی، 1/37درصد کارشناسی ارشد و 8/13 درصد کاربران داری مدرک دکترا بود.

v       به نظر می‌رسد میان جنسیت کاربران شبکه اجتماعی تلگرام و مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

 

          جدول1: شاخص‌های مرکزی مهارت‌های تفکر انتقادی

بهره‌گیری از مهارت‌های شناختی فکر انتقادی در میان مردان و زنان یکسان است.
بهره‌گیری از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی در میان مردان و زنان یکسان نیست.

	جنسیت	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین انحراف استاندارد
مهارت‌های تفکر انتقادی	مرد	291	5498/69	8505/14	87055/0
	زن	259	3282/64	0702/16	99856/0

 

جدول 2: رابطه میان جنسیت و بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی 

		آزمون لیون برابری واریانس‌ها		آزمون t برابری میانگین‌ها					نتیجه فرضیه
		F	سطح معناداری	T	درجه آزادی	سطح معناداری (دو دامنه)	اختلاف میانگین‌ها	اختلاف انحراف استاندارد	رد فرضیه صفر
تفکر انتقادی	واریانس‌ها برابر فرض شود	748/6	010/0	960/3	548	000/0	2216/5	6313/2
	واریانس‌ها برابر فرض نشود			942/3	915/527	000/0	2216/5	6192/2

 

با توجه به داده‌های جدول2مشاهده می‌شود که بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی در میان مردان و زنان یکسان نیست. با توجه سطح معناداری (000/0) با اطمینان 95درصد فرضیه صفر رد و فرضیه یک پذیرفته می‌شود. با توجه به اینکه میانگین گروه اول که مردان هستند از میانگین گروه دوم که زنان باشند بیشتر است، نشان دهنده آن است که بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی در میان مردان بیشتر از زنان است.

 

v       فرضیه: به نظر می‌رسد میانگین شش مهارت شناختی در میان کاربران شبکه اجتماعی تلگرام متفاوت است.

 

جدول شماره 3: ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

میانگین شش حرده مهارت تفکر انتقادی در میان کاربران یکسان است.
میانگین شش خرده مهارت تفکر انتقادی در میان کاربران یکسان نیست.

آماره آزمون فریدمن(کای دو)	تعداد نمونه	درجه آزادی	سطح معناداری	نتیجه آزمون
322/228	250	5	000/0	رد فرضیه صفر

طبق یافته های جدول شماره3: به ترتیب شامل آماره کای دو، تعداد مشاهدات، درجه آزادی، و سطح معناداری می‌باشد با توجه به اینکه سطح معناداری آزمون کمتر از 5% است حاکی از آن است که فرض صفر آزمون مبنی بر یکسان نبودن میانگین‌های وضعیت بهره‌گیری کاربران شبکه اجتماعی تلگرام از خرده مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی رد می‌شود یعنی اختلاف معناداری میان میانگین کاربران از این خرده مهارت‌ها وجود دارد.

سپس با توجه به متفاوت بودن میزان میانگین کاربران از خرده مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی به اولویت بندی این خرده مهارت‌ها به کمک آزمون فریدمن پرداخته شده است(به شرح جدول ذیل):

جدول شماره 4: اولویت بندی، میانگین و انحراف معیار بهره‌گیری کاربران ازخرده مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی      

خرده مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی	بهره گیری کاربران شبکه اجتماعی تلگرام از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی
	اولویت	میانگین	انحراف معیار
تحلیل	1	99/3	17/3
خود نظم دهی	2	79/3	89/3
تفسیر	3	77/3	43/3
ارزشیابی	4	60/3	05/5
توضیح	5	91/2	70/2
استنتاج	6	77/2	76/2

 

طبق یافته‌های جدول3: اولویت تفاوت میانگین خرده مهارت‌های شناختی در میان کاربران شبکه اجتماعی تلگرام، به ترتیب شامل تحلیل، خود نظم دهی، تفسیر، ارزشیابی، توضیح و استنتاج است .

v       فرضیه: به نظر می‌رسد میان میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و بهره گیری از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی رابطه معناداری وجود دارد.

میان میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام با مهارت‌های  شناختی تفکر انتقادی رابطه وجود ندارد.
میان میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام  با مهارت‌های شناختی  تفکر انتقادی رابطه وجود دارد.

جدول شماره 5: رابطه میان میزان استفاده از فضای سایبری با مهارت‌های تفکر انتقادی

		مهارت‌های تفکر انتقادی	نتیجه آزمون
میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام	ضریب پیرسون	475/0-	رد فرضیه صفر
	سطح معناداری	0/ 000

 

با توجه به یافته های جدول شماره 4 می‌توان چنین نتیجه گرفت که میان میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام با مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی رابطه معناداری وجود دارد. با توجّه به سطح معناداری میان دو متغیر که برابر 000/0 می‌باشد (که کمتر از 05/0 است) نتیجه می‌گیریم که فرضیه صفر رد و فرضیه یک تأیید می‌شود. این امر بدین معنی است که میان میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام با مهارت‌های تفکر انتقادی رابطه معناداری وجود دارد، چون مقدار ضریب همبستگی میان دو متغیر منفی می‌باشد این رابطه به صورت معکوس بوده یعنی هر چه کاربران بیشتر از شبکه اجتماعی تلگرام استفاده کنند، از مهارت‌های تفکر انتقادی کمتری برخوردار هستند.

v       فرضیه: به نظر می‌رسد میان تحصیلات کاربران شبکه اجتماعی تلگرام و مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی تفاوت معناداری وجود دارد.

 

جدول5: تفاوت میان سطح تحصیلات کاربران و بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی

بهره‌گیری از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی در تناسب با سطح تحصیلات کاربران یکسان است.
بهره‌گیری از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی در تناسب با سطح تحصیلات کاربران یکسان نیست.

	مجموع مربعات	درجه آزادی	میانگین مجذورات	F	سطح معناداری	نتیجه آزمون
میان گروه‌ها	390/18379	2	695/9189	356/43	000/0	رد فرضیه صفر
درون گروه‌ها	065/115942	547	960/211
کل	455/134321	449

با توجه به جدول 4-13 مشاهده می‌شود:

·       میزان بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی با سطح تحصیلات یکسان نیست. با توجه به سطح معناداری آزمون F که برابر با 000/0 می‌باشد نتیجه می‌گیریم که فرضیه صفر رد و فرضیه یک تأیید می‌شود بدین معنی که بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی در میان سطوح مختلف تحصیلات، متفاوت است برای بررسی این تفاوت از آزمون‌های تعقیبی مربوطه استفاده شده است.

                   جدول 6: رابطه تحصیلات کاربران بر اساس بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی 

سطر	تحصیلات	تحصیلات	میانگین اختلاف‌ها	خطای استاندارد	سطح معناداری.
1	لیسانس	فوق‌لیسانس	4-/ 79559*	35166/1	0/ 001
		دکتری	17-/47149*	88167/1	0/ 000
2	فوق‌لیسانس	لیسانس	4/79559*	35166/1	0/ 001
		دکتری	-12/ 67590*	94724/1	0/ 000
3	دکتری	لیسانس	17/ 47149*	88167/1	0/ 000
		فوق‌لیسانس	12/ 67590*	94724/1	0/ 000

 

با توجه به یافته های‌جدول 4 کاربرانی که دارای تحصیلات لیسانس هستند از کاربرانی که سطح تحصیلات آنها فوق لیسانس و دکترا هستند مهارت تفکر انتقادی کمتری دارند. همچنین کاربران دارای تحصیلات فوق لیسانس از کاربران دارای سطح تحصیلات دکتری مهارت شناختی تفکر انتقادی کمتری دارند. پس می‌توان نتیجه گرفت هرچه سطح تحصیلات کاربران بالاتر می‌رود مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی بیشتر می‌شود.

v       فرضیه: به نظر می‌رسد متغیرهای مثل سن، میزان استفاده از شبکه اجتماعی و تحصیلات کاربران شبکه اجتماعی تلگرام پیش بینی کننده مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی باشند.

 

جدول شماره6: معناداری ضریب رگرسیون

متغیرهای سن، میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و تحصیلات پیش بینی کننده مهارت‌های شناختی نیستند.
متغیرهای سن، میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و تحصیلات پیش بینی کننده مهارت‌های شناختی هستند.

مدل1	مجموع مربعات	درجه آزادی	میانگین مجذورات	F	سطح معناداری	نتایج آزمون
رگرسیون	101/40122	3	034/13374	223/77	000/0	رد فرضیه صفر
مقدار باقی مانده	452/94560	546	188/173
کل	553/134682	549

 

      بر اساس یافته‌های جدول6  با توجه به سطح معناداری که کمتر از 05/0 است با اطمینان 95/0 می توان نتیجه گرفت که مدل رگرسیونی تحقیق مرکب از  سه متغیر  مستقل (سن و میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و تحصیلات کاربران) و یک متغیر وابسته( مهارت شناختی تفکر انتقادی) مدل خوبی بوده و مجموعه متغیرهای مستقل قادرند تغیرات مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی را تبیین کنند.

 

 

جدول شماره 7: بررسی تأثیر سه متغیر سن، میزان استفاده از تلگرام و تحصیلات بر مهارت شناختی تفکر انتقادی

همبستگی			سطح معناداری	T	ضریب رگرسیونی استاندارد	ضریب رگرسیونی غیر استنادارد		مدل یک
نیمه تفکیکی	تفکیکی	مرتبه صفر			Beta	Std.	B
			000/0	243/20		220/3	181/65	مقدار ثابت
053/0	064/0	228/0	137/0	488/1	059/0	110/0	163/0	سن
218/0	252/0	355/0	000/0	083/6	245/0	883/0	374/5	تحصیلات کاربران
407/0	437/0-	474/0	000/0	340/11-	416/0-	164/0	865/1-	میزان استفاده از شبکه تلگرام

با توجه به یافته های جدول 7 می‌توان بر اساس مدل رگرسیونی انجام شده نتیجه گرفت که متغیر مستقل سن تأثیر ناچیزی به میزان (059/0) بر متغیر وابسته مهارت شناختی تفکر انتقادی دارد. اما متغیر تحصیلات به میزان245/0 و متغیر میزان استفاده از شبکه تلگرام به میزان همبستگی (416/0-)بر متغیر مهارت شناختی تفکر انتقادی تاثیر دارند. پس به ازای افزایش یک انحراف استاندارد در تحصیلات کاربران میزان مهارت شناختی کاربران به این میزان(245/0) افزایش می‌یابد. ولی به ازای یک واحد افزایش انحراف استاندارد استفاده کاربران از شبکه اجتماعی تلگرام به میزان (416/0-)مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی کاهش می‌یابد.

نتیجه گیری

امروزه در عصری به سر میبریم که به عنوان عصر « انفجار اطلاعات» از آن نام برده شده است. در این دوره اطلاعات از طریق فناوری‌های پیشرفته ای مثل اینترنت و شبکه های اجتماعی به وفور یافت می شود. این در حالی است که تسهیلات فناورانه موجود، بسیاری از موانع انتشار و اشاعه اطلاعات را از بین برد و هر کاربر شبکه اجتماعی می‌تواند بدون نظارت و محدودیت به نشر عقاید خود در این شبکه ها بپردازند. پس مهارت‌های تفکر انتقادی می توانند یک مهارت لازم و ضروری برای کاربران فضای سایبر به ویژه شبکه های اجتماعی در برابر این حجم اعظیم اطلاعات باشند. همچنین این تحقیق در زمره ای اولین تحقیقاتی است که سعی داشت مهارت‌های شناختی را در کاربران شبکه های اجتماعی مورد سنجش قرار دهد.

یافته های این تحقیق نشان داد که کاربران در ابعاد مهارت‌های شش‌گانه شناختی حدود (55%) از این مهارت تفکر انتقادی برخوردار بودند، اما با توجه به اینکه در شبکه اجتماعی تلگرام نیاز است که مهارت‌های شناختی یعنی درک و شناخت کاربران در سطح عالی باشند تا نگرش و ذهنیت مخاطبان تحت تأثیر اطلاعات منتشر شده در این فضا قرار نگیرد، این عدم بهره‌گیری از سطح مهارت تفکر انتقادی بالا در کاربران شبکه اجتماعی تلگرام، می‌تواند واقعیت یا برساخت جدیدی در ذهنیت کاربران طبق نظریه ساخت اجتماعی واقعیت به وجود آورد. بهره‌گیری متوسط کاربران از این مهارت‌ها می‌تواند نشان دهنده این امر باشد که کاربران شبکه اجتماعی تلگرام نسبت به اطلاعات منتشر شده علم و درک مناسب و نیز آگاهی کافی نسبت به مهارت‌های شناختی ندارند. این موضوع می‌تواند ناشی از آن باشد که کاربران در بعد سواد رسانه‌ای که با مهارت‌های تفکر انتقادی بیگانه نیست، آگاهی ناچیزی دارند. همچنین تحصیلات نقش بسیار مهمی در بهره گیری از مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی در شبکه اجتماعی تلگرام دارند. هرچه تحصیلات کاربران بیشتر شود درک و شناخت از مهارت‌های شناختی بیشتر می‌شود و کمتر تحت تأثیر اطلاعات قرار می‌گیرند. از طرف دیگر ثابت شده است که میان میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و بهره گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی رابطه معناداری وجود دارد. یعنی هر چه بیشتر کاربران از شبکه اجتماعی تلگرام استفاده کنند دارای تفکر انتقادی پایین‌تری هستند. در اینجا آسیب‌پذیری کاربران این شبکه با فقدان مهارت انتقادی بیشتر می‌شود، این کاربران نمی‌توانند اطلاعاتی که بدون هیچ محدودیتی در شبکه اجتماعی تلگرام منتشر می‌شوند به صورت انتقادی به آنها نگاه کنند. این باعث می‌شود که رفتار و نگرش کاربران تحت تأثیر اطلاعات منتشر شده در این فضا قرار بگیرد. بنابراین نتایج این تحقیق نشان از همگون بودن با نتایج پژوهش های پریس( 2002)، شوان لانگ (1999)  و امیری (1393) دارد. که نشان دادند مهارت‌های تفکر انتقادی در میان افراد در سطح خوبی وجود ندارد.اما نتایج تحقیق با نتایج شاد خوب(1389) همخوانی ندارد.

یکی از مهمترین الزامات در فرایند توسعه داشتن رویکرد انتقادی است. این فرایند باید همراستا با رویکردهای درونی و بیرونی باشد و به موازات همدیگر به پیش برود. فرایند تفکر انتقادی لازمه رشد و بالندگی انسان معاصر در جدال با تمامی چالشهای عمیق اطلاعاتی و ارتباطی است. توسعه چنین فرهنگی است که می‌تواند به پرورش انسان ارتباطی امروزین منجر شود.

سیستم های آموزشی و تربیتی، نهادهای موثر در این رویکرد و در مجموع همه عوامل جامعه پذیری فرد باید در تمام طول فرایند پرورش انسان همراه با فهم و تفکر انتقادی به پیش برده شوند. در صورت بی توجهی به این جنبه از زندگی ارتباطی در زندگی روزمره، با برساخت هایی روبرو خواهیم بود که یگانگی اندیشه و فکر را تزریق می نماید، انسان ها را از تفکر، خلاقیت و نوآوری باز می دارد و در مجموع انسان هایی مشوش، یا یکدست و بدون هدف را به جامعه عرضه می کند.

 بنابراین برای تقویت و پرورش انسان ارتباطی ایرانی باید مهارتهای تفکر انتقادی را به او یاد بدهیم و از او بخواهیم در ساحت های مختلف جامعه و عرصه های ارتباطی زندگی اجتماعی خویش آن را به کار گیرد.

 

طبق گفته بهداشت سازمان جهانی  مهارت تفکر انتقادی یکی از ده مهارتی است که شخص باید برای ارتقای  زندگی خود یاد بگیرد. این خود نشان دهنده این است که این مهارت در همه ابعاد زندگی به ویژه در دنیای مجازی  و شبکه های اجتماعی باید مورد توجه افراد باشند. بنابراین تفکر انتقادی به معنای و سازمان‌بندی کردن و شناخت بهتر و دقیق‌تر اطلاعات است، می‌توان گفت که تفکر انتقادی باعث برانگیختگی شناختی در فرد می‌شود تا بدین وسیله فرد بتواند عمل جداسازی اطلاعاتی درست و نادرست را به بهترین شیوه ممکن انجام دهد.

پیشنهادات:

-       سیاستگذاران رسانه‌ای باید تمهیداتی بیندیشند که مهارت‌های تفکر انتقادی به عنوان یک هدف و جزئی اساسی از زندگی هر شخص  به حساب آید.

-       پیشنهاد می‌شود که از طریق همین شبکه‌های اجتماعی از طرف سازمان های مرتبط مثل شورای عالی مجازی سعی شود از طریق کلیپ ها و فیلم های آموزشی سعی در شناخت مهارت‌های تفکر انتقادی در کاربران شود.

-       پیشنهاد می‌شود در مقطع کارشناسی کلاس‌های درس به صورت مشارکتی باشند، یعنی ارتباط یک‌طرفه استاد با دانشجو به ارتباط دوطرفه تبدیل شود، تا دانشجو در کلاس‌ها تفکر انتقادی را یاد بگیرد و در سایر مراحل زندگی به ویژه در فضای سایبر بکار گیرد.

-       پیشنهاد می‌شود که تفکر انتقادی در نظام خانواده مورد توجه جدی قرار گیرد، پیش از همه والدین باید این تفکر را یاد بگیرند تا بتوانند در تعامل با فرزندان خود آن را به خوبی یاد دهند. 

 

 

منابع

1.       قران کریم ترجمه محمد فولاد وند(1378) تهران: وزارات آموزش پرورش

2.       اطهری، زینب السادات؛ و دیگران (1389). ارزیابی مهارت‌های تفکر انتقادی و ارتباط آن با رتبه آزمون سراسری ورود به دانشگاه در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، شماره9.

3.       آقايار يكاني، عزيزه (1390). تفكر انتقادی در اسـلام، ماهنامـه درس‌هایی از مكتـب اسـلام، شـماره 599، صص. 48- 58.

4.       امیری پری، ربابه (1394)« بررسی رابطه رفتار اطلاع‌یابی در وب و تفکر انتقادی مطالعه موردی: دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا (س)» فصل نامه ادیشه های نوین تربیتی دوره 11، شماره 2 صص 49-68

5.       جمشیدیان قلعه سفیدی، توران. کمیجانی فراهانی، علی اکبر(1388) رابطه زبان مادری، جنسیت و سن با سطح تفکر انتقادی، مجله علمی پژوهشی ادبیات معاصر جهان.شماره 55 ص86-71

6.       خرمی نار، سراج؛ فروزان، معظم فر(1387). مقایسه تفکر انتقادی و سبک های هویت دانشجویان فنی – مهندسی با دانشجویان علوم انسانی دوره 3، شماره 9صص63-77

7.       خمینی، سید روح الله (1371)، شرح چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام حمسنی، چاپ سوم.

8.       سیاح طاهری، محمد حسین و همکاران (1394). حقیقت مجازی، تهران. انتشارات شورای عالی فضای مجازی

9.       سیف، علی اکبر (1380). روانشناسی پرورشی (روانشناسی یادگیری و آموزش)، تهران: انتشارات آگاه

10.       سیف، علی اکبر (1380). روانشناسی پرورشی (روانشناسی یادگیری و آموزش)، تهران: انتشارات آگاه.

11.       شادخوب ، مریم (1390) پایانامه کارشناسی ارشد بررسی رابطه بین تفکر انتقادی و سواد اطلاعاتی دانشجویان رشته‌های فنی مهندسی و علوم انسانی دانشگاه تبریز در سال تحصیلی 89-90. دانشگاه تبریز

12.       شاهی،  بتول (1390). « بررسی و مقایسه ماهیت تربیتی تفکر انتقادی از منظر اسلام و پساساختاری»  پایانامه کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا (س) - دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی

13.       صفاری نیا مجید. زارع، حسین. حسنی لقمان(1391)بررسی تآثیر آموزش تفکر انتقادی بر منبع کنترل و کاهش ناهماهنگی(برانکیختگی) شناختی دانش آموزان پسر سال دوم دبیرستان شهرستان بانه. 66-78

14.       عباس یادکوری، مروارید (1381). بررسی محتوای کتاب مطالعات اجماعی مقطع متوسطه در پرورش مهارت‌های تفکر انتقادی بر مبنای دیدگاه اجتماعی برنامه درسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران

15.       فلسفی، محمد تقی(1386)، الحدیث، روایات تربیتی، ج1، تهران، دفتر نشر فرهنگی

16.       فيشر، رابرت (1386). آموزش تفكر به كودكان، ترجمه مسعود صفايي مقدم و افسانه نجاريان، اهواز: رسش.

17.       قاضی مرادی، حسن(1393). درامدی بر تفکر انتقادی تهران: نشر اختران

18.       مایزر، چت (1386) آموزش تفکر انتقادی، ترجمه خدایار ابیلی، تهران

19.       مطهری، مرتضی (1386) تعلسم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا قم

20.       مکتبی فرد، لیلی ( 1389). بررسی  تناسب محتوا داستان‌های  تألیفی ایرانی برای کودکان و نوجوانان گروه سنی "ج" با مهارت‌ها و مؤلفه‌های تفکر انتقادی، رساله دکتری، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز

21.       مهدی زاده، سید محمد (1393). نظریه های رسانه و اندیشه‌های  رایج و دیدگاه‌های انتقادی، تهران، انتشارت همشری.

22.       نصیری(1389). بررسی پیامدهای فردی و اجتماعی توسعه تفکر انتقادی در دانش آموزان، مقاله ارئه شده در اولین همایش کشوری تفکر انتقادی و نظام سلامت، شهر اصفهان اسفند ماه 1389

 

23.       Ennis, R. H. (1985). Goals for a Critical Thinking Curriculum, Alexandera, VA, Association for Supervision and Curriculum Development

24.       facione. Peter A. and facione Noreen )2008 (: critical Thinking and clinical judgement : optometric Edvcation voh. 33-44

25.       Fisher, A. (2001). Critical Thinking: An introduction . Cambridge -university press. WWW. com bridge. Org.

26.       Forest, R. (1991). A concept of critical thinking. Massachusetts: Harvard Educational press.

27.       Heisserer, G. (2006). Thought on thinking: the challenge of critical thinking. Critical thinking 1: 6-8.

28.       Lipman, M. (1988). Critical Thinking - What Can It Be? Educationa Leadership, 46, 1, 38-43.l

29.       Lipman, Matthew .(2003). Thinking IN Education, New York: Cambridge University Press

30.       Maggi, B. (2006). Measures that can be used to instill critical thinking skills. in nurse prescribers. Nurse Education in Practice, (6), pp 98-105

31.       mcquail, D (2006) mcquail mass communication theory , sage publications

32.       Paris, P. G. (2002). Critical thinking and the use of the internet as a resource. international education journal. 4(1): 30-41.

33.       Paul R, Elder L. (1994). Critical thinking: The path to responsible -citizenship. High school Magazine  7 (8): 100-15.

34.       Paul, R. and Elder (1998). Critical Thinking: Why We Must Transform our Teaching, Journal of Development Education, 36(1), 120-129.

35.       Reed. H. J. (1998). Effect of a model for critical thinking on student achievement in primary source document analysis and interpretation , argumentative reasoning thinking disposition and history content in a Theses of doctorate, university of south Florida

36.       shawana long & mary E. simpson (1999), “self-perceive processes and multimedia problem-based Learning: the Effect of mediation Training on critical Training” Springer sciens

37.       shawana long & mary E. simpson (1999), “self-perceive processes and multimedia problem-based Learning: the Effect of mediation Training on critical Training” Springer sciens

38.       Simpson, E. & Courtney, M. (2002). Critical Thinking in Nursing Education: Literature Review. International Journal of Nursing Practice,Vol. 8, No. 2, pp. 89-98.

---

[1]  - Heisserer

[2]  - Paul

[3]  - Ennis

[4]  - Forest

[5]  - Fisher

[6]  - Maggi

[7]  - Reed

[8]  - Simpson, & Courtney

[9]  - facione and facione

[10]  - mcquail

[11]  - Paris

[12]  - shawana long

[13]  - Validity

[14]  - Reliability