تبیین و بازنمایی کنش‌های معطوف به قدرت نهاد روحانیت در سفرنامه‌های عصر صفوی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مجتبی ذهابی
1
(دانش‌آموخته دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران)
الکلمات المفتاحية: روحانیت و سلطنت, روحانیت و قدرت, سفرنامه‌های خارجی عصر صفوی, صفویه,
ملخص المقالة :
روحانیت شیعه و نحوه مواجهه اش با مسأله قدرت به یکی از چالش های دوره صفویه مبدل شد. مباحث نظری درباره امامت و حکومت و حضور نهاد سلطنت به مثابه واقعیتی تاریخی- سیاسی، مسائل پیچیده ای را پدید آورد که تا مدتی ذهن عالمان شیعه را به خود متوجه ساخت. دوره دوم حکومت صفویه شاهد تکاپوهای بیشتری از جانب روحانیون شیعه برای کسب قدرت بود. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که تکاپوهای روحانیت شیعه در دوره دوم حاکمیت صفویان از منظر سفرنامه نویسان چگونه بوده‌است؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی نشان می دهد که سیر فزونی یافتن قدرت روحانیت شیعه مسأله ای قابل تأمل برای این ناظران خارجی بوده و آنان تحلیل هایی عرضه کرده اند که در منابع دیگر تاریخی این دوره پنهان مانده است.
آغاجری، سیدهاشم، مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، طرح نو، 1389ش.
افندی، عبدالله بن عیسی بیک، ریاض العلماء، ج ١، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی (آستان قدس رضوی )، 1374ش.
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج ٢و٣، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بیتا.
اولئاریوس، آدام، سفرنامه اولئاریوس، ترجمه احمد بهپور، تهران، انتشارات ابتکار، 1385ش.
تاورنیه، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران، انتشارات نیلوفر، 1389ش.
جعفریان، رسول، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، ج 1، تهران، علم، 1392ش.
حسینیزاده، محمدعلی، علما و مشروعیت دولت صفوی، انجمن معارف اسلامی، تهران، بیتا.
دلاواله، پیتر، سفرنامة پیترو دلاواله، ترجمة شجاع‌الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1391ش.
دلریش، بشری، زن در دورة قاجار، تهران، مؤسسة انتشارات سوره، 1375ش.
رضاییپناه، امیر و سمیه شوکتی مقرب، «تحلیل کیفیت بازنمایی مقام سلطنت در گفتمان سفرنامه نویسی عصر صفوی»، تاریخ اسلام، شماره 67، پاییز 1395.
سانسون، سفرنامه سانسون، وضع کشور شاهنشاه ایران در زمان شاهسلیمان صفوی، تحقیق و مطالعه درباره آداب و اخلاق و حکومت در ایران، ترجمه تقی تفضلی، تهران، 1346ش.
سلطانمحمدی، ابوالفضل، اندیشههای سیاسی جمالالدین خوانساری، قم، بوستان کتاب، 1382ش.
شاردن، ژان، سیاحت نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ج8، تهران، امیرکبیر، 1345ش.
شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، ج1، 4 و ١٣، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1413ﻫ .
فیض کاشانی، محمد محسن، مفاتیح الشرایع، تحقیق سید مهدی رجایی، ج ١و٢، قم، مجمع الذخائرالاسلامیة، 1401ﻫ .
فیگوئروآ، گارسیا دسیلوا، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
کارری، جملی، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، 1383ش.
کروسینسکی، سفرنامه کروسینسکی، ترجمه عبدالرزاق مفتون دنبلی، مصحح مریم میراحمدی، تهران، انتشارات توس، 1363ش.
کمپفر، انگلبرت، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، شرکت سهامی انتشارت خوارزمی، 1363ش.
مجلسی، محمد باقر، رسالة الاوزان و المقادیر، تهران، نشر اسوه، 1388ش.
مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تصحیح سید‌حسین موسوی کرمانی و الشیخ علی پناه الاشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، بیتا.
محقق سبزواری، محمد باقر، روضة الانوار عباسی، به کوشش اسماعیل چنگیزی تهران، میراث مکتوب، 1377ش.
ملاصدرا، صدر الدین شیرازی، رساله سه اصل، بی نا، 1354ش.
نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران، سمت، 1381ش.
یوسفزاده، حسینعلی، «حکومت اسلامی در عصر غیبت از نگاه علمای عصر صفوی»،حکومت اسلامی، زمستان ، شماره 70، 1392ش.
Platteau, Jean-Philippe, Religion, Politics, and Development: Lessons from the lands of Islam, Journal of Economic Behavior & Organization, 68, 2008.
Elias, Jamal J., Sufi Saints and Shrines in Muslim Society, Introduction, The Muslim world, vol.90, 2000.
_||_Afandī, ʿAbd allāh b. ʿIsā Bayg, Riyāḍ al- ʿUlamāʾ, Vol. 1, Mashhad, Bunyād- i Pazhūhish- hā- yi Islāmī (Astan Quds Razavi), 1374/ 1995.
Aghajari, Seyyed Hashem, Munāsibāt- i Dīn wa Dawlat dar Iran- i ʿAṣr- i Ṣafawī ,Tehran , Ṭarḥ- i nū, 1389/ 2010.
Amīn, Sayyid Muḥsin, Aʿyān al- Shīʿa, Vol. 2 & 3, Beirut, Dār al- Taʿāruf Lil- Maṭbūʿāt, (Und.).
Chardin, Jean, Siyāḥat-nama Chardin (Perser Bayagesen), Trans. Mohammad Abbasi,Vol, 8, Tehran, Amīrkabīr, 1345/ 1966.
Della Valle, Pietro, Cose e parole nei "Viaggi" di Pietro Della Valle, Trans. Shojaeddin Shafa, Tehran, Bungāh- i Tardjuma wa Nashr- i Kitāb, 1391/ 2012.
Delrish, Bashri, Zan Dar Dawra- yi Ḳādjār, Tehran, Mawʾassisa- yi Intishārāt- i Sūra, 1375/ 1996.
Du Cerceau, Jean Antoine,Safar- Nāma- yi Du Cerceau (Histoire de la derniere revolution de perse), Trans. ʿAbd al- Razzāḳ Maftūn Dunbulī, Revised by Maryam Mir Ahmadi, Tehran, Tūs, 1363/ 1984.
Elias, Jamal J., Sufi Saints and Shrines in Muslim Society, Introduction, The Muslim world, vol.90, 2000.
Fayḍ Kāshānī, Muḥammad Muḥsin, Mafātiḥ al- Sharāʾīʿ, Revised bySeyyed Mehdi Rajaei, Vol. 1 & 2, Qom, Madjmaʿ al- Dhakhāʾir al- Islāmiyya, 1401 AH/ 1980.
Figueroa, García de Silva, L'Ambassade de D. Garcias de Silva Figueroa en Perse, Trans. Gholamreza Samiei, Tehran, Nū, 1363/ 1984.
Gemelli Carer, Giovanni Francesco, Safar- Nāma- yi Carer (Voyage du tour), Trans. Abbas Nakhjavani & Abdul- Ali Karang, Tabriz, East Azarbaijan Department of Culture and Islamic Guidance, 1383/ 2004.
Hosseinizadeh, Mohammad-Ali, ʿUlamā wa Mashrūʿiyyat Dawlat- i Ṣafawī, Andjuman- i Maʿārif- i Islāmī, Tehran, (Und.).
Jafarian, Rasul, Siyāsat wa Farhang- i Rūzgār- i Ṣafawī, Vol. 1, Tehran, Nashr- i ʿIlmī, 1392/ 2013.
Kaempfer, Engelbert, Safar- Nāma- yi Kaempfer(Am Hofe des persischen Grosskönigs (1684-85), Das erste Buch der Amoenitates Exoticae), Trans. Keykavous Jahandari, Tehran, Shirkat- i Sahāmī- yi Intishārāt- i Khwārazmī, 1363/ 1984.
Madjlisī, Muḥammad Baḳir, Risāla al- Awzān wa al- Maḳādīr, Tehran, Nashr- i Uswih, 1388/ 2009.
Madjlisī, Muḥammad Taḳī, Rawḍa al- Muttaḳīn Fī Sharḥ Man lā Yaḥḍuruhu al- Faḳīh, Revised by Seyyed Hossien Mosavi Kermani, & al- Sheykh Ali Panah al- Eshtehardi, Qom, Bunyād- i Farhang- i Islāmī, (Und.).
Muḥaḳḳiḳ Sabziwārī, Muḥammad Bāḳir, Rawḍat al- Anwār ʿAbbāsī, Revised by Ismail Changizi, Tehran, Mīrāth- i Maktūb, 1377/1998.
Mullā Ṣadrā, Ṣadr al- Dīn Shīrāzī, Risāla- yi Sih(3) Aṣl, (Und.), 1354/ 1975.
Navaei, Abdolhossein & Abbas Gholi Ghafari Fard, Tārīkh- i Taḥawwulāt- i Siyāsī, Idjtimāʿī, Iḳtiṣādī wa Farhangī Iran Dar Dawrān- i Ṣafawiyya, Tehran, SAMT, 1381/ 2002.
Olearius، Adam, Vermehrte Newe Beschreibung Der Muscowitischen vnd Persischen Reyse,Trans. Ahmad Behpour, Tehran, Intishārāt- i Ibtikār, 1385/ 2006.
Platteau, Jean-Philippe, Religion, Politics, and Development: Lessons from the lands of Islam, Journal of Economic Behavior & Organization, 68, 2008.
Rezaei Panah, Amir & Somaye Shokati Moqarab, “Taḥlīl- i Kiyfiyyat- i Bāz Namāyī- yi Maḳām- i Salṭanat Dar Guftimān- i Safar- Nāma Niwīsī- yi ʿAṣr- i Ṣafawī”, History of Islam, No. 67, Fall 1395/ 2016.
Sanson, Safar-nāma- yi Sanson, Waḍʿ- i Kishwar- i Shāhanshāh- i Iran Dar Zamān- i Shāh Sulaymān- i Safawī, Taḥḳīḳ wa Muṭāliʿa Dar- Bāra- yi Ādābwa Akhlāḳ wa Ḥukūmat dar Iran, Trans. Taqi Tafazzoli, Tehran, 1346/ 1967.
Shahīd Thānī, Zayn al- Dīn, b. ʿAlī, Masālik al- Afhām, Vol. 1, 4 & 13, Qom, Mawʾassisa- yi al- Maʿārif al- Islāmiyya, 1413 AH/ 1992.
Soltan-Mohammadi, Abolfazl, Andīsha- hā- yi Siyāsī- yi Djāmāl al- Dīn Khwānsārī, Qom, Bustān- i Kitāb,1382/ 2003.
Tavernier, Jean Baptiste, Voyages En Perse, Trans. Hamid Arbab Shirani, Tehran, Intishārāt- i Nīlūfar, 1389/ 2009.
Yusef Zadeh, Hossein Ali, " Ḥukūmat- i Islāmī Dar ʿAṣr- i Ghiybat Az Nigāh- i ʿUlamā- yiʿAṣr-i Ṣafawī", Ḥukūmat- i Islāmī, Winter, No. 70, 1392/ 2014.
