از سنت گرایی تا نوگرایی: تحولات نظام آموزشی در آسیای مرکزی

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

علی پرمو ¹ (دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران)
حجت فلاح توتکار ² (استادیار گروه تاریخ، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران)
اسماعیل چنگیزی ³ (استادیار گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی، کرج، ایران)
محمد حسین فرجیهای قزوینی ⁴ (استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران)

تاريخ الإرسال : 21 السبت , شوال, 1441 تاريخ التأكيد : 22 الخميس , محرم, 1442 تاريخ الإصدار : 03 السبت , محرم, 1442

الکلمات المفتاحية: اصلاحات آموزشی, جدیدیه, مدارس در آسیای مرکزی, معارف‌پروری,

ملخص المقالة :

نخبگان فرهنگی آسیای مرکزی در اواخر قرن نوزدهم میلادی تحت تأثیر جریان‌های نوگرایی روسیه، غرب و جهان اسلام، پی به انحطاط فرهنگی و سیاسی خود برده و جنبش اصلاح‌طلبانه معارف‌پروری به رهبری احمد مخدوم دانش به راه انداخته، خواستار اصلاح نظام آموزش سنتی، زبان و ادبیات شدند. درنهایت با شکل‌گیری جنبش جدیدیه در تاتارستان روسیه، نوگرایان آسیای مرکزی در این جنبش جذب شدند. حرکت جدیدیه، خواستار اصلاح نظام آموزشی و استفاده از اصول صوتیه به جای اصول حرفیه که در مکاتب و مدارس سنتی حاکم بود، شد. این جریان از دیگر سو خواستار ورود علوم دنیوی و دانش‌های روز به مدارس آسیای مرکزی شد. یافته‌های پژوهش‌های معاصر نشان می‌دهد، جریان نوگرایی در منطقه آسیای مرکزی در واکنش به جریان روسی‌سازی و پاسخ‌گو نبودن نظام آموزش سنتی به نیازهای زمانه شکل گرفت. نگارندگان در این پژوهش بر آن‌اند به این پرسش پاسخ دهند که اهداف، فعالیت‌ها و دستاورد نوگرایی در آسیای مرکزی چه بوده‌‌است.

المصادر:

اسکرین، فرانسیس هنری و ادوارد دنیس راس، تاریخ ماوراءالنهر (در قرون جدید)، ترجمه میرزا احمدخان و محمود عبادیان و سعید عبانژاد هجران‌دوست، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین‌المللی، 1372ش.

رئیس­نیا، رحیم، جنبش جدیدیه در تاتارستان، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1386ش.

دانکاس، هلن کارر، اسلام و مسلمانان در روسیه، مقدمه و ترجمه حسن حبیبی، تهران، انتشارات قلم، 1357ش.

سوچک، اسوت، تاریخ آسیای میانه (از مغولستان تا خوارزم)، ترجمه سیده فهیمه ابراهیمی، تهران، سمت، 1398ش.

شعردوست، علی اصغر، تاریخ ادبیات نوین تاجیک، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1390ش.

شکوری بخارایی، محمد جان، خراسان است اینجا، دوشنبه، دفتر نشر نیاکان، 1996ش.

صدر ضیاء، محمدجان مخدوم، روزنامه صدر ضیاء (وقایع­نگاری تحولات سیاسی – اجتماعی بخارای شریف) طی نیمه پایانی امارت خانات منغیث بر اساس یادداشت­های روزانه «شریف جان مخدوم صدر ضیاء»، آخرین قاضی کلان بخارا، تحقیق و پژوهش محمدجان شکوری بخارایی، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی، 1372ش.

عینی، صدرالدین، یادداشت‌ها، به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران، انتشارات آگاه، 1362ش.

همو، تاریخ انقلاب فکری در بخارا، با مقدمه‌ای از کمال‌الدّین صدرالدّین زاده عینی، تهران، انتشارات سروش، 1381ش.

غایبف، محمد، از تاریخ روشنگری تاجیکستان و افغانستان، دوشنبه، انتشارات عرفان، 1989م.

کستنکو، کاپیتان کستنکو، شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن، ترجمه مادروس داودخانف، به اهتمام محمدحسن صنیع­الدوله و غلامحسین زرگری­نژاد، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1383ش. 

لاپیدوس، ایرا ماروین، تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هجدهم، ترجمه محمود رمضان‌زاده، مشهد، آستان قدس رضوی (بنیاد پژوهش‌های اسلامی)، 1376ش.

لسترنج گای، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1390ش.

مسلمانیان قبادیانی، رحیم، زبان و ادب فارسی در فرارود، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1376ش.

معتمد نژاد، کاظم، مطبوعات در آسیای مرکزی (تحولات روزنامه‌نگاری در دور‌ه‌های تجددخواهی، اشتراک‌گرایی و استقلال‌جویی)، تهران، نشر علم، 1390ش.

Khalid, Adeeb, The Politics of Muslim Cultural Reform (Jadidism in Central Asia), Berkeley, 1998.

Hatunoğlu, Nurettin, Türkistanda son Türk devleti Buhara Emirliği ve Alim Han, İstanbul,Ötüken Neşriyat, 2001.

Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli mücadeleleri Tarihi, Ankara, Türk Tarih kurumu Basımevi, 1995.

Gömeç, Saadettin, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara, Akçağ Yayınları, 2006.

Ayni, Sadriddin, Yaddāsht- hā, Revised by Saeed Sirjani, Tehran, Intishārāt- i Āgāh, 1362/ 1983.

Idem, Tārīkh- i Inḳilāb- i Fikrī dar Bukhārā(Bukhara),with Preface by Kamal al- Din Sadr al- Din Zadeh Ayni, Tehran, Intishārāt- i Surūsh, 1381/ 2002.

Ghayebov, Mohammad, Az Tārīkh- i Rūshangarī- yi Tajikistan wa Afghanistan, Dushanbe, Intishārāt- i ʿIrfān, 1989.

Gömeç, Saadettin, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara, Akçağ Yayınları, 2006.

Hatunoğlu, Nurettin, Türkistanda son Türk devleti Buhara Emirliği ve Alim Han, İstanbul,Ötüken Neşriyat, 2001.

Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli mücadeleleri Tarihi, Ankara, Türk Tarih kurumu Basımevi, 1995

Helen, Carrere d`Encausse, Islām wa Musalmānān dar Rūsiyya( Russia) (L' empire éclaté), Translation & Introduction by Hasan Habibi, Tehran, Intishārāt- i Ḳalam, 1357/ 1978.

lapidus, Ira Marvin, Islamic Societies to the Nineteenth Century, Trans. Mahmoud Ramezan -Zadeh, Mashhad, Astan Quds Razavi (Bunyād- i Pazhūhish- hā- yi Islāmī), 1376/ 1997.

Khalid, Adeeb, The Politics of Muslim Cultural Reform (Jadidism in Central Asia), Berkeley, 1998.

Kostenko, Captain Kostenko, Sharḥ- i Āsiyā- yi Markazī wa Intishār- i Sīwīlīzāsiyyūn(Civilization) Rūsī(Russia) dar Ān, Trans. Mardiros Khan Davidkhanian, Revised by Muḥammad Ḥassan ʿṢanī al- Dawla & Gholamhossein Zargari Nezhad,Tehran, Mawʾasisa- yi Taḥḳīḳāt wa Tawsʿa- yi ʿUlūm- i Insānī, 1383/2004.

Le Strange, Guy, The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia, from the Moslem Conquest to the Time of Timur, Trans. Mahmoud Erfan, Tehran, Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1390/ 2011.

Mosalmanian Ghobadiani, Rahim, Zabān wa Adab- i Fārsī dar Farā- Rūd, Tehran, Mawʾasisa- yi Ĉāp wa Intishārāt- i Wizārat- i Umūr- i Khāridja (Ministry of Foreign Affairs), 1376/ 1997.

Motamed Nejad, Kazem, Maṭbūʿāt Dar Āsiyā- yi Markazī (Taḥawwulāt- i Rūz-nāma- Nigārī dar Dawra- hā- yi Tadjaddud- Khwāhī, Ishtirāk- Garāyī wa Istiḳlāl- Djūyī), Tehran, Nashr- i ʿIlm, 1390/2011.

Raisnia, Rahim, Djunbish- i Djadīdiyya dar Tātāristān(Tatarstan), Markaz Asnād wa Tārīkh- i Dīplumāsī (Diplomacy), 1386/ 2007.

Sadr Ziya, Muhammadjon (Sharifjon) Makhdum, Rūz- Nāma- yi Ṣadr- i Ḍiyāʾ(Waḳāyiʿ- Nigārī- i Taḥḥawulāt- i Siyāsī- Idjtimāʿī Bukhārā- yi Sharīf), Ṭiy- i Nīma- yi Pāyānī- yi Imārat Khānāt Manghīt Bar Asās- i Yaddāsht- Hā- yi Rūzān- i- yi, “Sharīf- Jān Makhdūm Ṣadr Ḍiyāʾ”, Ākharīn Ḳāḍī- i Kalān- i Bukhārā, Revised by Muhammadjon Shakuri Bokharaei, Tehran, Markaz- i Asnād wa Khadamāt- i Pazhūhishī, 1372/ 1993.

Shakuri Bokharaei, Muhammadjon (Muhammad Sharifovich Shukurov), Khurāsān Ast Indjā, Dushanbe, Daftar- i Nashr- i Niyākān, 1996.

Sherdost, Ali Asghar, Tārīkh- i Adabiyyāt- i Nuwīn- i Tādjīk, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1390/ 2011.

Skrine, Francis Henry & Edward Denison Ross, History of Transoxiana in the New Century, Trans. Mirza Ahmad- Khan & Mahmoud Ebadian & Saeed Ebanejad Hejrandost, Teharn, Markaz Muṭāliʿāt wa Taḥḳīḳāt Farhangī Biyn al- Milalī, 1372/ 1993.

Soucek, Svat, A History of Inner Asia, Trans. Seyyedeh Fahimeh Ebrahimi, Tehran, SAMT, 1398/ 2019.