برآمدن نیروی قزاق و برافتادن ژاندارمری : واکاوی تضادها و رقابت ها (اسفند 1299- بهمن 1300)
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
سیروان خسروزاده
1
(پژوهشگر مستقل)
الکلمات المفتاحية: ابوالقاسم لاهوتی, اردوی آهنین, پسیان, رضاخان, ژاندارمری, قزاق, کودتا,
ملخص المقالة :
تا قبل از کودتای سوم اسفند 1299 دیویزیون (لشکر) قزاق و تشکیلات ژاندارمری دو نیروی نظامی اصلی ایران با خاستگاه هایی متفاوت بودند. این دو نیرو بررغم تضاد هایی که با هم داشتند در جریان قرارداد 1919 تا اندازه ای به هم نزدیک شده، به دنبال کودتای سوم اسفند به همکاری نسبی با هم پرداختند، ، اما تضادها و رقابت های آنان بلافاصله بعد از کودتا مجددا آشکار گشت و در اواخر سال 1300ش به محو استقلال ژاندارمری و ادغام آن در قشون متحدالشکل انجامید. هدف پژوهش حاضر این است که با تکیه بر منابع و پژوهش های معتبر ضمن مروری بر پیشینه این دو نیرو، به فراز و فرود جایگاه ژاندارمری بعد از کودتا تا پایان قیام لاهوتی (بهمن 1300) بپردازد و به این سؤال پاسخ دهد که ژاندارمری در جریان تأسیس قشون متحدالشکل، در نتیجه کدام عوامل جایگاه خود را به نفع نیروی قزاق از دست داد؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی به تجزیه و واکاوی چگونگی برتری یافتن نیروی قزاق بر ژاندارمری در فاصله اسفند 1299 تا بهمن 1300 می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که سه واقعه قیام کلنل محمدتقی خان پسیان، شکست اردوی آهنین و شورش لاهوتی زمینه های لازم را برای تحقق هدف دیرینه سردار سپه مبنی بر محو ژاندارمری و ادغام آن در نیروی قزاق فراهم آورد و وی در تشکیلات جدید باز هم ژاندارم ها را در جایگاهی پایین تر از قزاق ها قرار داد.
ارفع، حسن، در زمانه پنج پادشاه، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران، ماهی، 1396ش.
آذری، علی، انقلاب بیرنگ یا قیام کلنل محمدتقیخان پسیان در خراسان، تهران، کیهان، 1328ش.
افسر، پرویز، تاریخ ژاندارمری ایران، چاپخانه قم، 1332ش.
امیراحمدی، احمد، خاطرات نخستین سپهبد ایران احمد امیراحمدی، به کوشش غلامحسین زرگرینژاد، تهران، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373ش.
امین الشرع خویی، میراث اسلامی ایران، خاطرات امین الشرع خویی، به کوشش رسول جعفریان، دفتر دهم، چاپ اول، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1378ش.
انزلی، حسن، ارومیه در گذر زمان، تهران، دستان، 1384ش.
بهار، محمد تقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، ج1، انقراض قاجاریه، تهران، فرانکلین با همکاری امیرکبیر، 1357ش.
بیات، کاوه، کودتای لاهوتی، تبریز، بهمن 1300، تهران، پردیس دانش، 1393ش.
پژمان، جلال، فروپاشی ارتش شاهنشاهی، خاطرات سپهبد جلال پژمان فرمانده لشکر گارد شاهنشاهی، تهران، نامک، 1387ش.
جان پولاد، احمد، سرگذشت یک افسر ایرانی، از جنگهای استقلال ترکیه تا عملیات رهایی آذربایجان 1298-1325 شمسی، تهران، شیرازه کتاب ما، 1398ش.
جهانبانی، امانالله، سرباز ایرانی و مفهوم آب و خاک، تهران، فردوس، 1380ش.
حکیمالهی، هدایت الله، با من به ارتش بیایید، تهران، بینا، 1327ش.
خسروزاده، سیروان، شکست اردوی آهنین، گزارشی از حمله سمکو به مهاباد و انهدام هنگ چهاردهم ژاندارمری (مهر 1300 شمسی) چاپ اول، تهران، شیرازه کتاب ما، 1397ش.
صباحی، هوشنگ، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ترجمه پروانه ستاری، تهران نشر گفتار، 1379ش.
غنی، سیروس، ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نیلوفر، 1389ش.
قائم‌مقامی، جهانگیر، تاریخ ژاندارمری ایران از قدیمیترین ایام تا عصر حاضر، تهران، ژاندارمری کل کشور، اداره روابط عمومی، 1355ش.
همو، تاریخ تحولات سیاسی نظامی ایران از آغاز قرن یازدهم هجری تا سال 1301 شمسی، تهران، علمی و شرکاء، 1326ش.
کاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، 1374ش.
کرونین، استفانی، ارتش و حکومت پهلوی، غلامرضا بابایی، تهران، انتشارات خجسته، 1377ش.
همو، کلنل پسیان و ناسیونالیسم انقلابی در ایران، ترجمه عبدالله کوثری، تهران، ماهی، 1394ش.
همو، «مخالفت با رضاخان در ارتش ایران (1299-1304)»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، ترجمه افسانه منفرد، بخش اول، شماره 91-92.
محمودی، صادقی و همکار، ژاندارمری و نقش آن، بیجا، نیروی زمینی شاهنشاهی، دانشکده فرماندهی و ستاد، بیتا.
معتمدالوزاره، رحمت الله خان، ارومیه در محاربه عالم سوز، از مقدمه نصارا تا بلوای اسماعیل آقا 1298-1300، به کوشش کاوه بیات، تهران، شیرازه، 1389ش.
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج اول، تهران، علمی، 1380ش.
ملکزاده هیربد، حسن، سرنوشت حیرتانگیز، تهران، بینا، 1328ش.
نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان از مشروطیت تا پایان قاجار، ج 3، تهران، هما، 1375ش.
هدایت، مهدیقلیخان، خاطرات و خطرات، تهران، چاپخانه رنگین، 1329ش.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران، امیرکبیر، 1383ش.
یکرنگیان، میرحسین، سیری در تاریخ ارتش ایران از آغاز تا پایان شهریور 1320، تهران، خجسته، 1384ش.
Burrell, M. R., (General Editor) Iran Political Diaries (1881- 1965), vol.6, Archive Editions Limited, 1997.
_||_Afsar, Parviz, Tārīkh- i Zhāndārmirī- yi Iran, Qom-Publication, 1332/1953.
Amir Ahmadi, Ahmad, Khāṭirāt- i Nukhustīn Sipahbud- i Iran Aḥmad Amīr Aḥmadī, Revised by Gholamhossein Zargari-Nejad, Tehran, Mawʾassisa- yi Pazhūhish wa Muṭāliʿāt- i Farhangī, 1373/1994.
Amīn al- Sharʿ Khūyī, Mīrāth- i Islāmī- yi Iran, Khāṭirāt- i Amīn al- Sharʿ Khūyī, Revised by Rasoul Jafarian, Daftar- i Dahum, 1st. ed., Qom, Ayatollah Marashi Najafi Library, 1378/1999.
Anzali, Hasan, Urmia Dar Gudhar- i Zamān, Tehran, Dastān, 1384/2005.
Arfa, Hasan, Dar Zamāna- yi Panj Pādishāh, Trans. Mani Salehi Allameh, Tehran, Māhī, 1396/2017.
Azari, Ali, Inqilāb- i Bīrang Yā Qiyām Kulunil Muḥammad Taqī Khān Pissyān Dar Khurāsān, Tehran, Kayhān, 1328/1949.
Bahar, Mohammad Taqi, Tārīkh- i Mukhtaṣar- i Aḥzāb- i Siyāsī, Vol. 1, Inqirāḍ- i Qājāriyya, Tehran, Franklin Bā Hamkārī- yi Amīrkabīr, 1357/1975.
Bayat, Kaveh, Kūditā- yi Lāhūtī, Tabriz, Bahman 1300, Tehran, Pardīs- i Dānish, 1393/2014.
Burrell, M. R (General Editor), Iran Political Diaries (1881- 1965), vol. 6, Archive Editions Limited, 1997.
Cronin, Stephanie, Artish wa Ḥukūmat- i Pahlawī, Trans. Gholamreza Babaei, Tehran, Intishārāt- i Khujasta, 1377/1998.
Cronin, Stephanie, Kulunil Pissyān wa Nationalism- i Inqilābī dar Iran, Trans. Abdollah Kosari, Tehran, Māhī, 1394/2015.
Cronin, Stephanie, "Mukhālifat Bā Riḍā- Khān Dar Artish- i Iran (1299- 1304)", Trans. Afsaneh Monfared, Part 1, Iṭilāʿāt- i Siyāsī Iqtiṣādī, No. 91-92.
Ghaemmaghami, Jahangir, Tārīkh- i Taḥawwulāt- i Siyāsī Niẓāmī- yi Iran Az Āghāz- i Qarn- i Yāzdahum- i Hijrī tā Sāl- i 1301 Shamsī, Tehran, ʿIlmī wa Shurakāʾ, 1326/1947.
Ghaemmaghami, Jahangir, Tārīkh- i Zhāndārmirī- yi Iran Az Qadīmī- tarīn Ayyām tā ʿAṣr- i Ḥāḍir, Tehran, Zhāndārmirī- yi Kul- i Kishwar, Idāra- yi Rawābiṭ ʿUmūmī, 1355/1976.
Ghani, Cyrus, Iran, Bar- āmadan- i Riḍā Khān, Bar- uftādan- i Qājār wa Naqsh- i Ingilīsī- hā (England), Trans. Hasan Kamshad, Tehran, Nīlūfar, 1389/2010.
Hedayat, Mehdi Qoli Khan, Khāṭirāṭ wa Khaṭarāt, Tehran, Ĉāp- Khāna- yi Rangīn, 1329/1950.
Hakim-Elahi, Hedayatollah, Bā man Bih Artish Biyāyīd, Tehran, (Und.), 1327/1948.
Hooshange Mahdavi, Abdol-Reza, Tārīkh- i Rawābiṭ- i Khārija- yi Iran Az Ibtidā- yi Dawrān- i Ṣafawī Tā Payān- i Jang -i Duwwum- i Jahānī, Tehran, Amīrkabīr, 1383/2004.
Jahanbani, Amanullah, Sarbāz- i Iranī wa Mafhūm- i Āb wa Khāk, Tehran, Firdaws, 1380/2001.
Jan Poolad, Ahmad, Sargudhasht- i Yik Afsar- i Iranī, Az Jang- hā- yi Istiqlāl- i Turkey Tā ʿAmaliyāt- i Rahāyī Azerbaijan, 1298-1325 SH, Tehran, Shīrāza- yi Kiṭāb- i Mā, 1398/2019.
Katouzian, Mohammad Ali, Iqtiṣād- i Siyāsī- yi Iran Az Mashrūṭiyyat tā Pāyān- i Silsila- yi Pahlawī, Trans. Mohammad Reza Nafisi & Kambiz Azizi, Tehran, Markaz, 1374/1995.
Khosrozade, Sirwan, Shikast- i Urdū- yi Āhanīn, Guzārish- ī Az Ḥamla- yi Simko Bih Mahabad wa Inhidām- i Hang- i Ĉāhardahum- i Zhāndārmirī (Mihr 1300 SH), 1st. ed., Tehran, Shīrāza- yi Kiṭāb- i Mā, 1397/2018.
Mahmoudi, Sadegh & Other, Zhāndārmirī wa Naqsh- Ān, (Und.), Nīrū- yi Zamīnī- yi Shāhanshāhī, Dānishkada- yi Farmāndihī wa Sitād, (Und.).
Makki, Hossein, Tārīkh- i Bīst Sāla- yi Iran, Vol. 1, Tehran, ʿIlmī, 1380/ 2001.
Malek Zadeh Hirbod, Hasan, Sarniwisht- i Ḥiyrat- Angīz, Tehran, (Und.), 1328/1949.
Muʿtamid al- Wizāra, Raḥmat Allāh Khān, Urūmiyya Dar Muḥāriba- yi ʿĀlām Sūz, Az Muqaddama- yi Naṣārā Tā Balwā- yi Ismāʿīl Āqā 1298- 1300, Revised by Kaveh Bayat, Tehran, Shīrāza, 1389/2010.
Navaei, Abdolhossein, Iran wa Jahān Az Mashrūṭiyyat tā Payān - i Qājār, Vol. 3, Tehran, Humā, 1375/1996.
Pezhman, Jalal, Furūpāshī- yi Artish- i Shāhanshāhī, Khāṭirāt- i Sipahbud Jalal Pezhman Farmānda- yi Lashkar- i Gārd- i Shāhanshāhī, Tehran, Nārmak, 1387/2008.
Sabahi, Hoshang, Siyāsat- i Ingilīs (England) wa Pādishāhī- yi Riḍā Shāh, Trans. Parvaneh Sattari, Tehran, Nashr- i Guftār, 1379/2000.
Yekrangian, Mir Hossein, Siyrī dar Tārīkh- i Artish- i Iran Az Āghāz Tā Payān Shahrīwar 1320, Tehran, Khujasta, 1384/2005.
